گروه اقتصادی – کورش شرفشاهی: تحریمها و تهدیدهای آمریکا بیانگر دشمنی دیرینه با تمام توان است و با کمال تأسف دیگر کشورها نیز که میبایست مستقل باشند، دنباله رو آمریکا بوده و ابزار دست آمریکا شدهاند. بی شک آنچه کشورمان را آسیب پذیر میکند، وابستگی به اقتصاد تک محصولی نفتی است. در همین رابطه راهبردها و سیاستگذاری های مقام معظم رهبری در مسیر کاهش وابستگی اقتصاد به نفت بوده است. اگرچه اعداد روی کاغذ بیانگر کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و اتکا به مالیات و دیگر بخشها از جمله صادرات غیر نفتی و رونق معادن است، اما وابستگی به نفت همچنان احساس میشود. اما نکته مهمتر این است که اگر قرار بر جایگزین کردن دیگر محصولات کشور با نفت است، میبایست بازارهای جهانی را برای آن محصولات تعریف کنیم. اگر بنا باشد تولیدات کشاورزی و صنعتی افزایش یابد، اما بازاریابی جهانی صورت نگیرد، بی شک این تولیدات وبال اقتصاد خواهد شد و سرمایه گذارانی که تن به تولید دادهاند، به دلیل نداشتن بازار فروش، با انبوهی از تولیدات رو به رو خواهند شد که روی دستشان مانده است.
بازدارندگی تحریمها
البته یکی از جدیترین عواملی که مانع دست یابی محصولات ایران به بازارهای جهانی شد، تحریمهای آمریکا بود. بی شک اگر برجام با پیمان شکنی رو به رو نمیشد و روال حضور تیمهای اقتصادی از سراسر جهان به کشورمان ادامه داشت، امروز نه تنها قیمت بسیاری از کالاها بدین اندازه گران نبود، بلکه بدین اندازه شاهد کاهش ارزش پول ملی نبودیم. البته اگر تحریم به آمریکا محدود میشد، زیاد مشکل نداشتیم اما فشار ترامپ بر دیگر کشورها، باعث شد تا در هر نوع تجارت با هر کشوری به مشکل دچار شویم. هنگامی که ترامپ یک بانک یا شرکت بزرگ را تحریم میکرد، دیگر کشورها جرات معامله با جمهوری اسلامی را از دست دادند و دیدیم که بسیاری از شرکتهای خارجی ناچار شدند از کشورمان بروند. وضعیت به نوعی بود که حتی در صادرات فرش و پسته با مشکل رو به رو شدیم.
از دست دادن بازارهای همسایه
اسف بارتر اینکه بازارهای همسایه را نیز از دست دادیم. بی شک خرید کالای ایرانی برای افغانستان، عراق، ترکیه، قطر، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و... بسیار مناسبتر است زیرا آن کشورها ناچار نمیشوند هزینههای حمل و نقل و بسیاری هزینههای دیگر را در مقایسه با کالای دیگر کشورها بپردازند مهمتر اینکه کالای ایرانی سریعتر به دستشان میرسد و همین نکته مهمی است. اما دیدیم که کشورهای دیگر آمدند و تمامی بازارهای کشورهای همسایه ایران را مال خود کردند.
ضعف دیپلماسی اقتصادی
بی شک برای به دست آوردن بازارهای جهانی به دیپلماسی اقتصادی نیاز داریم به همین دلیل وزارت خارجه در هر سفارتخانهای رایزن اقتصادی تعریف کرد که مسوولیت آنها رفع مشکلات تجاری و به دست آوردن راهکارهایی برای دور زدن تحریمها بود اما با کمال تأسف هرگز این مهم انجام نشد. اگر چه این رایزنها بکار گرفته شدند، اما تنها به عدهای حقوق بگیر در سفارتخانهها تبدیل شدند و هرگز مورد بازخواست قرار نگرفتند. این ناتوانی بارها از سوی نمایندگان مجلس مورد انتقاد قرار گرفت و حتی وزیر خارجه به مجلس فراخوانده شد که پاسخها نتیجهای در بر نداشت.
کاهش بازارهای صادراتی
در این رابطه مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی، تصویری از وضعیت صادرات کالاهای غیرنفتی در کشور طی ۱۷ سال گذشته ارائه کرد که نشان داده شد صادرات کالاهای غیرنفتی در ۱۷ سال گذشته با رشد سالیانه متوسط ۱۶.۲ درصدی از ۴.۲ میلیارد دلار به ۴۶.۸ میلیارد دلار رسیده که بیشترین سهم آن مربوط به گروه محصولات معدنی، محصولات صنایع شیمیایی و مواد پلاستیکی است. همچنین نشان داده شد که محصولات معدنی که ۱۵۲ کد کالایی را از میان ۳۸۲۶ کد کالایی صادراتی در سال ۱۳۹۶ شامل میشوند، کمی بیش از ۴۰ درصد درآمد صادراتی را به خود اختصاص دادهاند.
بخش عمده صادرات در گرو نفت
با وجود تلاش دولتها برای افزایش صدور کالاهای صنعتی به بازارهای جهانی، آمارهای ارائه شده در خصوص تجارت خارجی ایران نشان دهنده آن است که هنوز بخش عمدهای از صادرات غیرنفتی ایران تحت تأثیر نفت قرار دارد و میعانات گازی و محصولات پتروشیمی در صدر فهرست کالاهای غیرنفتی ایران قرار دارند. کالاهای معروف ایران در بازارهای جهانی نیز سالهاست که تغییری نکرده و همچنان پسته، زعفران و فرش ایرانی معروفترین کالاهای صادراتی کشور تلقی میشوند. با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران پتانسیل صادرات کالاهای غیرنفتی فراوانی را در خود دارد و با سرمایه گذاری و توجه میتوان برندهای فراوانی را برای کشور در بازارهای جهانی ساخت.
ساختار صادراتی یک کشور با گذر از مراحل توسعه یافتگی به تدریج متنوعتر میشود و طی زمان در برخی از بخشهای اقتصادی تمرکز بیشتر و تنوع کمتری خواهد یافت. بر این اساس متنوع ساختن ساختار تولید یک کشور برای تنوع بخشی صادرات و سپس رسیدن به مرحله تخصص صادراتی امری ضروری است. روند تغییرات بازار هدف نیز حاکی از آن است که به لحاظ تعداد کشورهایی که کالا از ایران وارد کردهاند، تغییر محسوسی ایجاد نشده است، اما روند کلی آن نزولی است و نشان از آن است که بازار بخشی از کشورها را در این دوره زمانی از دست دادهایم. اما بررسی حجم صادرات به هریک از کشورهای طرف تجارت با ایران نشان داد که تعداد اندکی از کشورها سهم بالایی در صادرات ما دارند و تعداد بسیار زیادی از آنها دارای سهمی اندک هستند و متأسفانه روند این تغییرات به گونهای است که تعداد کشورهایی که ۸۰ درصد درآمد صادراتی ما را تأمین میکردهاند از ۲۳ کشور در سال ۱۳۸۰ به ۹ کشور در سال ۱۳۹۹ تقلیل یافته است.
صادرات به ٩ کشور
در سال ۱۳۸۰ کشور کمی بیش از ۱۵ درصد از کل صادرات کالایی ایران سهم داشته و حدود ۵۵ درصد صادرات ایران به ۹ کشور انجام میشده است. الگوی صادرات ما از نظر شرکای تجاری الگوی نامتقارنی است. منظور از عدم تقارن، این است که تعداد کمی از کشورها سهم بالایی در تجارت ما دارند و تعداد زیادی از آنها سهمی بسیار اندک. همچنین در سال ۱۳۹۷، از میان ۱۴۷ کشور، تنها سه کشور چین، امارات متحده عربی و عراق ۵۴ درصد ارز حاصل از صادرات کالاهای غیرنفتی را عاید کشور ما ساختهاند. به عبارت دیگر، در این سال، تنها ۲ درصد از کشورهای طرف معامله ما، ۵۴ درصد درآمد ارزی از محل صادرات کالاهای غیرنفتیمان را تشکیل دادهاند.
تهدید کشور با تمرکز
تمرکز نسبتاً شدید در بازارهای هدف صادراتی میتواند برای کشور یک تهدید تلقی شود. در این بین سهم کشور امارات عربی متحده از واردات کالا از ایران در مجموع نزولی اما سهم کشورهای چین و عراق هر دو صعودی بوده اند با این تفاوت که شیب افزایش سهم صادرات ایران به چین تقریباً دو برابر شیب افزایش سهم صادرات به عراق است. نتایج به دست آمده از محاسبه شاخصهای تمرکزگرایی مؤید وضعیت تمرکزگرایی صادراتی کالاهای غیرنفتی میباشند.
شاخص تمرکز ۱۶ کالایی، حاکی از تمرکز نسبی در صادرات است، و شاخص تمرکز بر حسب گروههای کالایی بیست ویک گانه نشان از تمرکز نسبتاً زیاد در قسمتهای ۵ و ۶ و ۲ و ۱۵ و ۷ است.
شاخص تایل نشان میدهد که نوعی تمرکز نسبتاً شدید در بازار کالاهای صادراتی غیرنفتی به چشم می خورد و روند زمانی آن نیز حاکی از حرکت به سمت عدم تمرکز است. صادرات کالاهای با ارزش افزوده پایین، ارزآوری عمده توسط چند گروه کالایی خاص و با ارزش افزوده پایین و تمرکز عمده صادرات کالا بر چند کشور از آسیبهای جدی در صادرات غیرنفتی است.
