بحران کرونا و توسعه روابط تجاری ایران و روسیه

با توجه به وجود منابع طبیعی و زیرساخت‌های تولیدی در هر دو کشور، گسترش تجاری بین آنها می­توانست سد محکمی در برابر تحریم‌های اقتصادی باشد. کارهای زیادی هم در این راستا از سمت هر دو کشور انجام شد که توافقنامه تجارت ترجیحی ایران و اوراسیا یکی از همین موارد بوده است؛ اما همچنان فرصت­های زیادی جهت توسعه روابط تجاری ایران و روسیه وجود دارند که با برنامه­ریزی هدفمند قابل تحقق هستند. نگاهی به تجارت دو کشور در سال­های اخیر گویای این موضوع است.

در سه کوارتر ابتدایی یا به عبارتی 9 ماه ابتدایی سال 2019، روسیه حدودا یک میلیارد و دویست میلیون دلار به ایران صادرات داشت، که تقریبا برابر با صادرات کل روسیه در سال 2018 به ایران بود. بنابراین اگر میزان کوارتر چهارم را بر اساس بیشترین میزان در سه کوارتر قبلی در نظر بگیریم، می­توان تخمین زد که حدودا 35 درصد صادرات روسیه به ایران در سال 2019 افزایش داشته است. اما در خصوص ایران اوضاع تا حدی متفاوت بوده است. صادرات ایران به روسیه در 9 ماه ابتدای سال 2019 حدودا 390 میلیون دلار داشت، در صورتی که در سال 2018 چیزی حدود 530 میلیون دلار به روسیه صادرات بود. با در نظر گرفتن بیشترین میزان در سه کوارتر گذشته برای کوارتر چهارم، می‌توان تخمین زد که صادرات ایران به روسیه در سال 2019 نسبت به سال 2018 تغییر زیادی نکرده باشد. پس با یک تخمین کلی می­توان گفت تجارت یک میلیارد و هفتصد و چهل میلیون دلاری ایران و روسیه در سال 2018، شاهد افزایش حدودا 35 درصدی در سال 2019، ناشی از افزایش صادرات روسیه به ایران بوده است.

روسیه تقریبا 3 درصد کل واردات ایران را در سال 2018 پوشش داده است، در صورتی که ایران تنها 0.2 درصد از واردات روسیه را در همین سال در اختیار داشته است. محصولات صادراتی استراتژیک روسیه به ایران شامل ماشین­آلات، ذرت، جو، روغن آفتابگردان، روغن سویا، چوب اره شده و گوشت قرمز، و محصولات صادراتی استراتژیک ایران به روسیه شامل پسته، میوه‌هایی مثل سیب، گوجه، خیار، هلو، گیلاس و کیوی و همینطور کشمش و محصولات لبنی بوده است.

نکته دیگری که در تجارت بین این کشور وجود دارد این است که، بسیاری از محصولات استراتژیک و غیراستراتژیک صادراتی (با حجم صادراتی کمتر) ایران به روسیه، جزو کالاهای استراتژیک صادراتی ایران به جهان و همزمان جزو کالاهای استراتژیک وارداتی روسیه از سایر کشورها هستند و بالعکس همین موضوع در مورد بسیاری از کالاهای غیراستراتژیک صادراتی روسیه به ایران نیز صدق می­کند. به عبارتی ظرفیت خرید بزرگی در هر دو کشور برای سایر محصولات وجود دارد که کشورهایی فرسنگ­ها دورتر در حال تامین آن هستند.

به طور مثال سهم ایران از واردات سه میلیارد دلاری روسیه در محصولات لبنی، تنها 20 میلیون دلار است. مثال دیگر، ایران جزو صادرکنندگان بزرگ پلیمرهای اتیلنی و پلیمرهای استایرنی است. اما از واردات یک میلیارد دلاری روسیه در پلیمرهای اتیلنی، سهم ایران حدود سه تا شش میلیون دلار و از واردات 230 میلیون دلاری روسیه در پلیمرهای استایرنی، سهم ایران تنها 8 میلیون دلار بوده است.

همینطور در محصولاتی مانند رزین­ها، ماشین آلات صنعتی، محصولات غذایی، مبلمان و محصولات دارویی ایران تولیدکنندگان حرفه‌ای با استانداردهای جهانی دارد اما سهم بسیار بسیار اندکی از واردات روسیه را به خود اختصاص داده است.

در اواخر سال 2019، موافقتنامه تعرفه ترجیحی بین ایران و کشورهای روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان اجرایی شد و بر اساس این موافقتنامه، طرف اوراسیایی در 502 کد تعرفه کالا و طرف ایرانی در 380 کد تعرفه کالا به طرف مقابل در حقوق و عوارض ورودی تخفیف داده است. در لیست کالاهای مشمول، تعرفه ورودی برخی از کالاها صفر شده است و برخی نیز تنها کاهش پیدا کرده ولی صفر نشده است.

در خصوص کالاهای استراتژیک صادراتی ایران به روسیه در این لیست می‌توان به صفر شدن تعرفه محصولاتی مثل پسته، کیوی و کشمش اشاره کرد. اما در خصوص کالاهای ایرانی که تاکنون درصد کمی از واردات روسیه را تشکیل داده­اند می‌توان به موارد مهمی اشاره کرد که کاهش تعرفه ورودی آنها در موافقتنامه مذکور، می­تواند موجب ترغیب بازرگانان روسی برای واردات بیشتر آنها از ایران شود.

به طور مثال سهم ایران از واردات میگوی روسیه تنها 0.3 درصد بوده است، که حال تعرفه ورودی آن در لیست مذکور صفر شده است. مثال دیگر، ایران تنها 0.1 درصد پیاز وارداتی روسیه را تامین می‌کند، که تعرفه این محصول نیز صفر شده است. یا پرتقال که سهم ایران از واردات 300 میلیون دلاری روسیه تنها 0.6 درصد بوده است و همینطور لیمو و لیمو ترش با سهم تقریبا هیچ ایران از واردات 200 میلیون دلاری روسیه که حال با تعرفه صفر، شرایط کاملا رقابتی در بازار روسیه خواهند داشت.

البته لزوما فقط در خصوص میوه­ها این ظرفیت ایجاد نشده است. رنگ و لاک­های بر پایه پلی­استرها، رزین­های آلکید و اپوکسی از دیگر مواردی هستند که ایران به عنوان تولیدکننده بسیار قوی آنها، سهم بسیار ناچیزی از واردات روسیه را در اختیار دارد و تعرفه همه آنها هم اکنون برای ورود تولیدات ایران به روسیه صفر شده است.

البته نقدهایی نیز به این لیست وارد است. به طور مثال برخی از اقلام که تعرفه آنها صفر شده یا کاهش یافته است، اصلا کالای وارداتی استراتژیک کشور هدف نیستند. به طور مثال آدامس که تعرفه آن برای صادرات از ایران به روسیه صفر شده است، واردات کمی در روسیه دارد. و یا برخی از زیرگروه‌هایی که تعرفه صفر یا کاهشی گرفته­اند، زیرگروه­های اصلی وارداتی روسیه نیستند؛ مثلا در خصوص لوله­ها و شیلنگ­های قابل انعطاف، زیرگروه اصلی که حجم وارداتی عمده به روسیه را دارد در لیست تعرفه ترجیحی قرار ندارد و زیرگروهی که حجم وارداتی بسیار کمی دارد در این لیست تعرفه صفر گرفته است.

و همینطور نقد دیگری که وجود دارد این است که بسیاری از کالاهایی که ایران تامین کننده قدرتمند و روسیه نیز در عین حال واردکننده بزرگ آنهاست، اصلا در این لیست قرار ندارند. نمونه آن پلیمرهای اتیلنی و پلیمرهای استایرنی است که همانطور که گفته شد، ایران صادرکننده قدرتمندی در این محصولات است و روسیه نیز واردات زیادی دارد؛ و باتوجه به سهم بسیار ناچیز ایران از ورادات روسیه، به نظر می­رسد که جای آنها در لیست تعرفه ترجیحی خالی است.

البته اخیرا شرایطی مهیا شده که تولیدکنندگان می­توانند از طریق ارگان­های ذیربط، محصولاتشان را که ظرفیت صادراتی به کشورهای حاضر در این توافقنامه دارد به کمیته مربوطه معرفی نمایند تا پس از بررسی و تایید، مشمول تعرفه ترجیحی شوند. هرچند شاید بهتر بود دولت در هنگام تنظیم لیست پیشنهادی خود، بررسی بیشتر و تعامل بیشتری با بخش خصوصی و تولیدکنندگان داخلی می­داشت.

همچنین می­توان تجارت ایران و روسیه را در پساکرونا بررسی کرد. پاندمی کووید19 اقتصاد و تجارت تمامی کشورهای جهان را تحت تاثیر قرار داده است. زنجیره تامین جهان در پساکرونا دچار تحولات اساسی خواهد شد. رویکردهای جهانی شدن تبدیل به رویکردهای منطقه­ای و داخلی خواهد شد. همچنین کاهش هزینه­های زنجیره تامین یکی از سیاست­های اصلی شرکت‌ها در اوضاع اقتصادی متزلزل خواهد شد. بنابراین شرکت­ها ترجیح خواهند داد که منابع تامین خارجی خود را حتی­الامکان از کشورهای نزدیک انتخاب کنند تا همانطور که بیان شد، زنجیره تامین را از طریق کاهش هزینه و کاهش ریسک­های حمل و نقل بهینه­سازی کنند. در چنین شرایطی برای کشورهای ایران و روسیه به عنوان دو همسایه استراتژیک، فرصتی استثنایی در پساکرونا وجود دارد تا تجارت فی مابین را ارتقا بخشند.

بنابراین یکی از اصلی­ترین اقدامات در راستای شناسایی پتانسیل­های پساکرونایی صادرات ایران به روسیه، بررسی شرایط کشورهای صادرکننده به روسیه در مواجهه با کروناست. چین، آلمان، آمریکا و ایتالیا جزو کشورهای اول صادرکننده به روسیه در سال 2019 بودند. هر چهار کشور مذکور ضربه بزرگی از انتشار ویروس کرونا خورده­اند و کارخانه­های بسیاری در این کشورها فعالیت خود را متوقف کرده­اند. پیش­بینی ها نشان می­دهد که آمریکا و اروپا حتی در پساکرونا نیز شرایط خوبی نخواهند داشت و تمرکز خود را از جهانی­شدن به مسائل داخلی و در حالت خوش­بینانه منطقه­ای، معطوف خواهند کرد. بنابراین می­بایست محصولات عمده‌ای را که کشورهای چین، آلمان، ایتالیا و آمریکا به روسیه صادر می­کنند و ایران نیز توانایی جایگزینی آنها را دارد شناسایی کنیم.

کفش یکی از اصلی­ترین محصولات صادراتی چین و ایتالیا به روسیه است. حال­آنکه ایران هم چندین کارخانه بزرگ تولید کفش دارد و بنابراین کفش ایرانی می‌تواند در پساکرونا جایگزینی مناسب هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ قیمتی برای کفش چینی و حتی ایتالیایی باشد. باید اشاره کرد که جای این محصول در لیست تعرفه ترجیحی بین ایران و اوراسیا خالی است. پوشاک و البسه صنعت دیگری است که چینی­ها و ایتالیایی­ها در آن نقش فعالی را در بازار روسیه ایفا می­کنند. با توجه به ظرفیت بالای تولیدی البسه در ایران قطعا می­توان با بررسی نیازهای مصرف­کننده روس، محصول ایرانی را روانه بازار روسیه کرد. همینطور بخش زیادی از بازار مبلمان روسیه در تصرف شرکت­های چینی، ایتالیایی و آلمانی است. حال آن­که ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان مبلمان خاورمیانه است و نکته قابل تامل، نبود محصولات مبلمان در لیست تعرفه ترجیحی ایران و اوراسیاست. ظرفیت دیگری که در کشور روسیه برای ایران وجود دارد محصولات چسب است. عمده واردات روسیه در این صنعت از آلمان، چین و چند کشور اروپایی دیگر است. در صورتی­که تعداد نام­های بزرگ در صنعت چسب ایران بسیار است. و در نهایت می­توان به محصولات دارویی اشاره کرد. آلمان، آمریکا، ایتالیا سه کشور اول تامین کننده محصولات دارویی روسیه هستند. ایران نیز در این سال­ها توانسته است تبدیل به کشوری پیشرو در زمینه تولیدات دارویی شود و در حال حاضر 90درصد داروهای مصرفی در ایران تولید داخل هستند. قطعا با صفر شدن تعرفه ورودی محصولات دارویی به روسیه برای تولیدکنندگان ایرانی، شرایط خوبی برای هر دو کشور در حوزه تجارت دارویی ایجاد خواهد شد. اینها تنها چند مثال از ظرفیت­های صادارتی ایران به روسیه در پساکرونا بوده­اند.

عوامل زیادی بر رونق تجارت بین ایران و روسیه در پساکرونا تاثیر گذار خواهند بود که عمده آنها نیازمند اقدامات اساسی از سمت دولت­های ایران و روسیه هستند. در اینجا به ذکر پنج عامل مهم اشاره می­کنیم:

1- ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی و دسترسی به بازرگانان هر دو کشور

2- ایجاد زیرساخت‌های بازاریابی و تبلیغات برای تولیدکنندگان و تجار ایرانی در روسیه و بالعکس

3- تسهیل فرآیندهای قانونی و گمرکی در روسیه برای صادرکنندگان ایرانی و بالعکس

4- توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی

5- تسهیل سازوکارهای بانکی

در انتها چالش‌ها و تهدیداتی که در این سال­ها مانع از گسترش موثر سطح تجاری دو کشور، خصوصا صادرات ایران به روسیه شده­اند و راه­حل­های رفع و مقابله با آنها را مورد بررسی قرار خواهیم داد:

- عدم شناخت تولیدکنندگان ایرانی از فرهنگ مصرف مردم روسیه باعث شده است که بسیاری از محصولات ایرانی جایی در بازار روسیه نداشته باشند. به این نقطه ضعف، شناخت کم صادرکننده ایرانی از بازار روسیه و بازیگران اصلی آن را اضافه کنید. همچنین به دلیل هزینه­های بالای تحقیقات بازار، صادرکنندگان هم تمایل چندانی به این کار نشان نمی­دهند. برای رفع چنین عارضه­ای، نیاز است که با همکاری بخش دولتی و خصوصی، پایگاه­های اطلاعاتی و تحقیقات بازاری تعریف شوند که فرهنگ مصرف­کننده و شرایط بازار روسیه را در صنایع مختلف در اختیار تجار و صادرکنندگان ایرانی قرار دهند. این امر موجب می­شود تولیدکننده ایرانی به جای اینکه تلاش کند صرفا محصول تولید شده فعلی خود را در بازار روسیه بفروشد، محصول مناسب بازار روسیه را تولید و صادر کند؛ با ذائقه روس، با بسته بندی مطلوب مصرف کننده روس، با استانداردهای مطلوب کشور روسیه و با قیمت منطقی و مطلوب برای بازار هدف.

- هزینه‌های بازاریابی و تبلیغات همواره دغدغه صادرکنندگان ایرانی بوده است. این موضوع باعث شده است که تاکنون بازاریابی موثری برای محصول ایرانی در روسیه انجام نشده باشد. حتی برخی از واردکنندگان روس در برخی صنایع، اطلاعی از تولید محصول مدنظرشان در ایران ندارند. در اینجا هم به نظر می‌رسد، دولت ایران باید با همکاری طرف روس، شرایطی را برای تولیدکننده ایرانی ایجاد کند تا با هزینه‎های کمتر و مناسب­تری در بازار روسیه بازاریابی و تبلیغ کنند. یکی از این موارد می­تواند برپایی نمایشگاه­ها و بازارچه­های تخصصی در روسیه باشد. بدینوسیله واردکننده روس از نزدیک با محصول ایرانی آشنا خواهد شد. به طور مثال نمایشگاه فرصت­های تجاری اوراسیا، می­تواند یکی از این موارد باشد و حتی باید چنین نمایشگاه­هایی با حمایت­های دولت بیشتر از یک بار در سال برگزار شوند.

- یکی از ارکان موفقیت در صادرات، شناخت کافی از عادات مذاکره در کشور هدف است. متاسفانه تجار ایرانی شناخت کافی از رفتار مذاکره تجار روس ندارند. به این موضوع این را هم باید اضافه کرد که عمده تجار روس به زبان انگلیسی مسلط نیستند و تا حدی در مورد تجار ایرانی هم صادق است. اینجاست که باید متولیان دولتی و خصوصی، با بهره­گیری از خبرگان تجارت با روسیه، دوره­های آموزشی عملیاتی تعریف کنند تا تجار ایرانی به شناخت کافی از آداب مذاکره در روسیه برسند و با یک اشتباه در رفتار بدن یا بیان جمله­ای، معامله را ضایع نکنند.

- ارتباطات لجستیکی بین ایران و روسیه در دهه­های اخیر همواره رو به بهود بوده است اما همچنان در حد مطلوبی قرار ندارد و به طور مثال در مقایسه با شبکه ترانزیت و لجستیک ترکیه و روسیه ضعیف‌تر است. با توجه به فرصتی که برای تجارت ترجیحی ایران با روسیه و سایر کشورهای اتحادیه اوراسیا ایجاد شده به نظر می­رسد که دولت­های هر دو کشور باید با سرعت و سرمایه­گذاری بیشتری، زیرساخت­های ترانزیتی و لجستیکی را تقویت کنند.

- نبود سازوکار مشخص و کاربردی جهت پرداخت و تضمین مبادلات مالی یکی دیگر از چالش­های تجارت بین دو کشور است. تحریم­های اقتصادی و بانکی باعث شده که بانک­های ایرانی و روسی نتوانند به صورت معمول فعالیت بین­المللی داشته باشند، چه از بعد پرداخت و دریافت حواله و چه از بعد ایجاد اعتبار و تضامین مالی. بسیاری از معاملات صرفا به این دلیل اجرایی نشده­اند که واردکننده روس حاضر به انجام پیش­پرداخت بدون تضمین و اعتبارات اسنادی، و صادرکننده ایرانی هم حاضر به پذیرش ریسک ارسال محصول و دریافت وجه پس از رسیدن کالا نبوده است. در دنیای تجارت، تضامین بانکی و اعتبارات اسنادی راه­حل­های اصلی چنین چالش­هایی هستند که با توجه به تحریم­های بانکی، برای ایران و روسیه عملیاتی نیستند. چند سالی است که دولت­های ایران و روسیه و بانک‌های مرکزی طرفین در حال ایجاد سازوکارهایی هستند که تجارت از طریق ارز ملی هر کشور انجام شود که البته تا این لحظه هنوز سازوکار مشخص و مطمئنی ایجاد نشده است.

در کل به نظر می­رسد که با وجود سه ضلع لنگرتحریم، توافقنامه اوراسیا و بحران کرونا، مثلث توسعه­ روابط تجاری ایران و روسیه تکمیل باشد و به زودی شاهد اتفاقات خوبی برای هر دو کشور خواهیم بود. قطعا در این راه، حمایت دولت ایران و درایت تجار ایرانی، تضمین ­کننده منافع کشور خواهند بود.