تجارت آنلاین - گروه اقتصاد: هر روزه خبرهایی از کاهش تقاضا برای یک سری از اقلام مخابره می شود. آنچه به گوشمان می رسد کاهش تقاضا برای بسیاری از اقلام خوراکی است که سبد معیشتی خانوار را تشکیل می دهند؛ در این میان اقلام غیر خوراکی و لوکس هم از افت قابل ملاحظه فروش مواجه بوده اند، این کاهش خرید در نگاه اول دو دلیل را تداعی می کند اولی که بسیار محتمل است کاهش قدرت خرید مردم و دومی احتمال کاهش مصرف گرایی مردم است؛ که البته می تواند هر دو این موارد در این وضعیت موثر بوده و قابل بررسی باشد. خبرنگار تجارت، کاهش اقلامی که مستقیما با معیشت خانوار در ارتباط است را در بازه یک ماهه شهریور ماه امسال بررسی کرده و به بیش از دهها عنوان کالا رسیده است که با کاهش تقاضا مواجه بوده است؛ این بررسی ها نشان می دهد: تقاضا برای محصولات لوکس سوسیس و کالباس به دلیل اجرت خرید مصرف کننده تا ۳۰ درصد کاهش داشته است و در محصولات اقتصادی هم به دلیل محدود شدن ساعت کار رستوران‌ها و عرضه کنندگان غذای آماده ۳۰ درصد کاهش داشته است.
همچنین بررسی ها حاکی از آن است که قیمت هرقالب کره ۵۰ گرمی از ۵۰۰۰ تومان در ماه های قبل به ۷۰۰۰ تومان و قیمت هر قالب کره ۱۰۰ گرمی نیز از حدود ۱۰هزارتومان به حدود ۱۴هزارتومان رسیده است. قیمت پنیر ۴۰۰ گرمی ۱۴ هزار و ۵۰۰ تومان بود، اما اخیراً قیمت ۲۰ هزار تومانی روی آن درج شده است؛ یعنی ۳۸ درصد افزایش قیمت. همچنین قیمت هر کیلو پنیر بدون بسته بندی نیز به ۵۰ هزار تومان رسیده است. قیمت دولتی هر کیلو سویا در حال حاضر ۶۸۰۰ تومان است، اما در بازار به قیمت ۲۲ هزار تومان خرید و فروش می‌شود. این در حالی است که سویا به دلیل ارزان تر بودن نسبت به گوشت، در برنامه غذایی اقشار مختلف جایگزین گوشت شده است. قیمت عمده‌فروشی یک قوطی ۸۰۰گرمی رب‌گوجه‌فرنگی دردار که در سال۹۷ به ۱۹هزار تومان رسیده بود اما به‌دلیل کاهش تقاضا به ۱۱هزار تومان کاهش یافته بود، حالا دوباره به ۱۹ تا ۲۲هزار تومان، بنابر نوع برند محصول، افزایش یافته که بیانگر افزایش ۵۰ تا ۶۰درصدی قیمت بنکداری این محصول است. روند به‌طور متوسط قیمت عمده‌فروشی حبوب از ۲۰ تا ۴۵درصد افزایش داشته است. قیمت دولتی روغن نباتی از ابتدای امسال با افزایش ۳۵درصدی مواجه شد. نرخ شکر نیز در ۲مرحله ۹۰درصد افزایش یافته است؛ قیمت عمده‌فروشی هر کیلوگرم برنج ایرانی از ابتدای امسال ۴۸درصد افزایش یافته و از ۲۱هزار تومان به ۴۶هزار تومان رسیده است. قیمت عمده‌فروشی برنج خارجی تایلندی و هندی از ابتدای امسال تغییر چندانی نداشته و به ترتیب ۱۹ تا ۲۳هزارو۵۰۰تومان و نرخ هر کیلوگرم برنج سفید پاکستانی حدود ۲۷هزار تومان است. قیمت عمده‌فروشی هر کیلوگرم چای فله بنابر نوع و کیفیت از ۷۰ تا ۱۴۰هزار تومان در نوسان است؛ متوسط قیمت عمده‌فروشی هر قوطی ماهی‌تون ۱۹ تا ۲۱هزار تومان و قیمت خرده‌فروشی این محصول بنابر نوع برند و کیفیت از ۲۵ تا ۳۱هزار تومان است. در مورد ماهی زنده هم بررسی ها نشان می دهد.
در هفته انتهایی اسفند سال ۹۹ قیمت ماهی حدود ۴۵ هزار تومان بود، این قیمت در حال حاضر به ۶۵ هزار تومان رسیده است، یعنی حدود ۵۰ درصد افزایش داشته است که چنین افزایش قیمت عجیبی را پیش از این یک بار در سال ۹۶ تجربه کرده بودیم وگرنه ماهی به صورت معمول هر سال ۱۰ درصد گران می‌شود. حدود چند هفته ای می‌شود که قیمت گوشت گوساله افزایش یافته و از حدود ۱۴۰ هزار تومان در تیرماه به حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰ هزار تومان در شهریور رسیده است. همچنین میزان تقاضای مواد شوینده نسبت به ابتدای سال حدود ۲۵ درصد کاهش داشته است. وقتی در حوزه مواد شوینده کاهش مصرف رخ دهد به معنای این است که بیماری بیشتر و بهداشت در خطر قرار خواهد گرفت. در تمامی مواردی که گفته شد با افازیش قیمت همراه بوده است، درصدی کاهش خرید را هم نشان می دهد.
از خرید میوه کیلویی خبری نیست
تمام این بررسی ها در دل خود یک پیام را مخابره می کند، تقاضا برای خرید کاهش یافته است. اما آیا ما مردم مصرف گرایی بودیم و به دلیل افزایش قیمتها به صرفه جویی روی آوردیم و یا در بخشهایی به دلیل کمبود منابع مالی از کالاهای اساسی و مورد نیاز خود فاکتور گرفتیم؟ روتین زندگی عامه مردم در بسیاری از کشورها به این نحو است که روزانه دو وعده غذا می خورند، اگر نان خوردند سیب زمینی و برنج نمی خورند چون معتقدند کربوهیدرات مورد نیاز بدنشان را دریافت کرده اند، از سالیان قبل باب است که مردم در بسیاری از کشورها به تعداد نفرات خانواده میوه می خرند و از خرید میوه کیلویی خبری نیست، همینطور بسیاری از افراد به دلیل گران بودن بهای آب و برق از لباسشویی های عمومی برای شستشوی لباسهای خود استفاده می کنند. در مورد خرید لباس هم به همین صورت است معمولا افراد تمام تابستان را با یک تیشرت و شلوار جین سپری می کنند و خرید و تعویض هر روزه لباس تنها توسط اقشار خاصی صورت می گیرد و عرف کل جامعه نیست.
الفبای مصرف گرایی و کاهش قدرت خرید
حالا این سوال پیش می آید که ما در جهت تغییر فرهنگی به کاهش خرید روی آوردیم و یا به دلیل کاهش قدرت خرید؟ آیا می توانیم از این شرایط برای فرهنگسازی استفاده کنیم یا شرایط اجتماعی کشور پذیرای چنین تغییراتی نیست؟ و در کل آیا کاهش مصرف خوب است یا نه؟ برای رسیدن به پاسخ باید دو مقوله پدیده مصرف گرایی و قدرت خرید را بررسی کرد: ساده ترین تعریف مصرفگرایی این است که بیش از نیازمان بخریم و بیش از همیشه دور بریزیم. به عبارتی اگر لباس مناسب برای پوشیدن دارید اما به دلیل اینکه تکراری شده آن را کنار گذاشته و لباس دیگری می خرید پس مصرف گرا هستید، اگر یخچال خانه تان کار می کند اما به دلیل اینکه از مد افتاده است عوضش می کنید پس یک مصرفگرا هستید. فرهنگ مصرف گرایی همواره در کشورمان وجود داشته؛ اما اوج آن به دهه 80 بر می گردد، اوایل دهه 80 که کالاهای چینی به یکباره بازار کشور را فراگرفت و کالای بی کیفیت با قیمت ارزان در بازارها بیدار می کرد. این روند تا به امروز ادامه داشته اما تفاوتهای اساسی در مصرفگرایی ایجاد شده است؛ در دهه 80 ورود کالاهای بی کیفیت و بی دوام و ارزان قیمت چینی به کشور باعث شد که هرچه بیشتر بخریم و هر چه بیشتر دور بریزیم. مصرف گرایی که در دهه 80 و اوایل دهه 90 وجود داشت بیشتر در زمینه کالاهای بنجل و ارزان قیمت درجه 3 و 2 چینی بود. بعد از برجام و در چند سال اخیر که برخی تحریمها برداشته شد و کالاهایی به غیر از کالاهای چینی وارد کشور شد از جمله واردات رسمی و غیررسمی کالاهای ترکیه ای و گاه اروپایی، شاهد مصرف گرایی بیشتر در کالاهای برند و با کیفیت تر بودیم.
قدرت خرید چیست؟ به این معناست که با یک واحد پول چقدر توان خرید کالا و خدمات دارید؟ البته نه فقط یک کالا، بلکه سبدی از جمیع اقلام مصرفی که ملزومات زندگی یک فرد را تامین می‌کند. از کرایه‌خانه تا پنیر. مثلا فرض کنید یک نفر در سال ۱۳۹۰ با صد هزار تومان به مغازه می‌رفت. همین فرد با همین پول در سال 1400 هم به مغازه می‌رود. قدرت خرید در این ده سال کم شده است، چون با سبد کوچک‌تری از مغازه خارج می‌شود. واقعیت این است که کاهش قدرت خرید مردم یک امتیاز منفی برای دولتها محسوب می شود و دولتها همواره باید برای افزایش قدرت خرید مردم راه چاره بیندیشند، البته در ایران به جای راهکارهای پایدار برای افزایش قدرت خرید دولتها به پرداخت یارانه روی آورده اند تا شاید بتوانند بخشی از قدرت خرید مردم را جبران کنند. در کاهش قدرت خرید مردم عواملی مانند نرخ ارز و تورم تأثیر مستقیمی دارد، تولید و درآمد ملی نیز به صورت غیر مستقیم بر آن سایه انداخته و آن را متاثر کرده است. درواقع وقتی که تولید و درآمدهای حاصل ازآن به دلیل رشد نرخ تورم و فشارهای خارجی همچون تحریم افت می‌کند، درمجموع درآمد ملی کاهش پیدا کرده و سپس درآمد ملی سرانه و به طبع آن سهم هر ایرانی ازاین درآمد را متاثر می کند. برای توضیح بیشتر به گزارش بانک مرکزی توجه کنید: درآمد ملی ایران در سال ۱۳۹۸ (به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰) به ۳۹۳.۹ هزار میلیارد تومان رسیده است. بدین ترتیب حداقل در یک دوره ۱۵ ساله، درآمد ملی ایرانیان هیچ تغییری نکرده است و نسبت به ابتدای دهه ۹۰، در حدود ۲۹ درصد افت کرده است. همچنین درسال ۱۳۹۸ درآمد سرانه هر ایرانی به قیمت ثابت سال ۹۰، به ۴.۷ میلیون تومان رسیده است که در۱۶ سال اخیر افت قابل توجهی را نشان می‌دهد.
حال چه باید کرد؟
در یک نگاه کلی می توان اینگونه گزارش را جمع بندی کرد که کاهش قدرت خرید مردم سبب شده تا حدودی شاهد کاهش مصرف گرایی باشیم اما این کاهش مصرف گرایی از فرهنگسازی در این زمینه نمی آید، بلکه حاصل مشکلات و معضلات اقتصاد کلان همچون تورم و گرانی است که به کاهش مصرف انجامیده است.
دولتها همواره باید افزایش قدرت خرید خانوار را در برنامه های خود داشته باشند که با افزایش درآمد خانوارها و کاهش تورم دست یافتنی است؛ در این راستا باید گروههای هدف مشخص شده و بر قدرت خرید دهکهای پایین جامعه تمرکز شود، حال آنکه در اقتصاد بیمار ما هر روز ثروتمندان ثروتمند تر و فقرا فقیرتر می شوند! افزایش درآمد خانواده های دهکهای پایین، بخش کارمندی و کارگری کشور با ایجاد اشتغال و بهبود فضای کسب و کار و تولید امکان پذیر است؛ در این میان هدایت درست نقدینگی حائزاهمیت است تا طرف عرضه و تقاضا را متعادل کند. از طرف دیگر با مصرف گرایی مواجه هستیم که با وجود کاهش قدرت خرید و تورم و گرانی همچنان می تازد، دلیل این مساله را می توان در شکاف طبقاتی جستجو کرد؛ نظام سرمایه داری به انسان ها القا می كند كه با مصرف این كالاهای خاص یا مصرف آن كالاهای مد روز شما به طبقه دیگری از جامعه پرتاپ می شوید؛ این نوع از تغییر سطح اجتماعی را به راحتی می توان در فضای مجازی و پیج های اینستاگرامی دید که 24 ساعته مشغوله جلب نظر افراد برای فروش انواع کرم و محصولات مراقبتی پوست و لباس و ... هستند. به موازات آن روابط اجتماعی ما به جای آنکه فضایی برای تلطیف شرایط و بهبود حال روحی ما باشد به جایی برای خودنمایی تبدیل شده و منطق اقتصادی ما به سوی فرایند های مصرفی گرایی می رود.
از سوی دیگر برخی از کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند، مصرف به خودی خود موتور محرکه اقتصاد و جامعه است و تا خریداری نباشد تولید و خدمات هیچ توجیهی ندارد. به همین جهت مرز باریکی میان مصرف گرایی با منطقی کردن الگوی مصرف در سطح کلان، و مصرف گرایی با خریدا کالاهای وارداتی وجود دارد. به همین جهت باید هماهنگی و تناسب بین امکانات یک جامعه با نیازها و خواست‌های افراد وجود داشته باشد تا یک اقتصاد پویا و درون زا داشته باشیم و با مصرف کالای داخلی اقتصاد را به حرکت درآوریم.
آنچه در این شرایط باید صورت بگیرد، افزایش قدرت خرید مردم، همزمان با آموزش و فرهنگسازی است. دولتها باید قدرت خرید مردم را بالا برده و در عین حال این آموزش را به آنها بدهد که با درآمد خود کالاها و خدماتی را خریداری کنند که واقعا به آنها نیازمند هستند، اگر خرید سوسیس و کالباس 30 درصد کاهش داشته است چنانچه به دلیل عدم اصراف باشد بسیار پسندیده هم هست.
در کنار گشایشهای اقتصادی باید این فرهنگسازی صورت بگیرد که «اگر نیاز نداری نخر یا به اندازه نیازت بخر!» در این میان تولیدات داخلی با کیفیت و با قیمت مناسب هم به عنوان یک گزینه درست و کاربردی و قابل اعتماد همواره باید در اختیار مردم باشد _ آنچه تا به امروز شاهد آن بودیم برخورد قهری و تحکمی و اجبار به خرید کالای داخلی بی کیفیت همچون خودرو و لوازم برقی منزل بوده که اصلا هم موفقیتی کسب نکرده است_ تا چنانچه قرار شد بین کالاهای ایرانی و خارجی یک گزینه را انتخاب کنند با تامل این کار را انجام داده و همواره تولیدات داخلی را به عنوان یک کالای با کیفیت میان انتخابهای خود بگنجانند.
