ژان‌دارک از میان مردگان برخاست

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) به نقل از شرق- پیام حیدرقزوینی:اگرچه ژان‌دارک چهره‌ کلاسیک و شمایل تاریخی یک قهرمان مذهبی و ملی برای فرانسه است اما می‌توان از این شمایل اسطوره‌ای، سوژه‌ای انقلابی و معاصر هم بیرون کشید و این کاری است که ژان آنوی در نمایشنامه «چکاوک» کرده است. در این نمایشنامهِ آنوی، ژان‌دارک نه‌فقط قهرمانی تاریخی بلکه حتی بیش از آن چهره فرد مبارزی است که می‌تواند نمونه یک سوژه انقلابی معاصر باشد.

 

«چکاوک» آنوی صحنه محاکمه ژان‌دارک است. محاکمه‌ای که تاکنون مورد توجه بسیاری ازجمله برتولت برشت و آنا زگرس هم بوده و فیلم‌هایی هم از آن ساخته شده است. اما آنچه ژان‌دارک «چکاوک» را متفاوت می‌کند، چهره‌ معاصری است که آنوی به او بخشیده است.

در نمایشنامه آنوی، محاکمه ژان‌دارک مربوط به امروز نیست اما به همان میزان به قرون وسطی هم مربوط نیست. حتی در دستور صحنه ابتدایی نمایشنامه آمده که «لباس‌ها کم و بیش قرون وسطایی‌اند، اما هیچ‌گونه جست‌وجویی برای انطباق با رنگ یا شکل لباس‌های آن دوران لازم نیست؛ ژان لباس مردانه به تن دارد، نوعی گرمکن ورزشی، و از آغاز تا پایان نمایش لباسش تغییر نمی‌کند.» چنین است که ژان‌دارک آنوی را می‌توان به جهان معاصر هم ربط داد.

گرچه آنوی در نوشتن «چکاوک» از مستندات تاریخی فراتر نرفته و در مواردی از گزارش روزانه محاکمه ژان‌دارک که تا امروز در دست مانده استفاده کرده؛ اما با این‌حال در جاهایی هم از واقعیت تخطی کرده و در همین تخطی‌هاست که تخیل آنوی امکان بروز پیدا کرده است. از پیوند تاریخ و تخیل، متنی پدید آمده که هم ردی از تاریخ را بر خود دارد و هم نشانه‌ای از امروز را. ژان‌دارک آنوی، همچنان با الهیات مسیحی آمیخته است. در اینجا نیز ژان‌دارک دختری دهاتی است که در یک‌روزِ کاملا عادی و فقط به واسطه تصادف صدایی می‌شنود و به دنبال صدا می‌رود:‌ «بعد از دعای مغربه. من خیلی کوچیکم. هنوز دو تا گیس‌هام بافته‌س. به هیچی فکر نمی‌کنم. خداوند مهربونه. از من نگهداری می‌کنه، کنار مادرم، پدرم، برادرهام. تو یه ده امن و آروم، دور و بر دُنُرمی. ولی سربازهای نکبت انگلیسی دارن مملکتو غارت می‌کنن، همه‌چی رو آتیش می‌زنن، به زن‌ها تجاوز می‌کنن. سگم اومده دماغشو چسبونده به دامنم... دور و بر من همه‌‌چی خوب و آرومه، خیالم راحته. چقدر ساده‌س که آدم یه دختر کوچولوی خوشبخت باشه!... یه دفعه، انگار یکی از پشت سر دستش رو می‌ذاره رو شونه‌م. من می‌دونم که هیچ‌کس پشت سرم نیس... ولی صدا به‌ام می‌گه...». بار اول صدا از ژان‌دارک می‌خواهد که زیاد به کلیسا برود و دختر فقط از صدا می‌ترسد. صدا دفعات دیگری هم به سراغ ژان‌دارک می‌آید و از او می‌خواهد که به یاری پادشاه فرانسه بشتابد و فرانسه را از شر انگلستان آزاد کند. این صدا، صدای سن‌میشل است و سن‌میشل در کلیسای کاتولیک بزرگ‌ترین فرشته خداوند است که با شیطان جنگیده و بر او پیروز شده است. سن‌میشل می‌خواهد که ژان‌دارک لباس مردانه بپوشد و به جنگ برود و فرمانده سربازان فرانسوی شود. ژان‌دارک در میان ابهام و تردید به صدایی که خطابش کرده آری می‌گوید و دستور را می‌پذیرد. وجه تصادفی این خطاب و این‌که هیچ‌کس جز ژان‌دارک آن را نشنیده، باعث می‌شود که کسی حرف دخترک را باور نکند و اولین مانع او در راه انجام وظیفه‌اش خانواده‌اش هستند. ژان‌دارک از پدرش کتک‌ می‌خورد که صدا را انکار کند و به مزرعه برگردد و کار هر روزه‌اش را انجام دهد. اما هرچه می‌گذرد اراده دختر راسخ‌تر می‌شود و او به وظیفه‌اش وفاداری بیشتری نشان می‌دهد. ژان‌دارک به صدا ایمان آورده و به واسطه ایمان ترسش را کنار زده است.

ژان‌دارک اگرچه مورد خطاب الهی، صدای سن‌میشل، قرار گرفته اما نه قدیسه است و نه کشیش بلکه مبارزی است که به هدفش ایمان دارد و جنگیدن را وظیفه خود می‌داند. از این‌حیث می‌توان سویه الهیاتی اسطوره ژان‌دارک را کنار زد و او را به عنوان چهره‌ای سوبژکتیو درنظر گرفت. ژان‌دارک وقتی خطاب سن‌میشل را می‌شنود با نوعی گسست روبرو می‌شود و در مقابل خانواده‌اش و سپس در مقابل دادگاه می‌ایستد و از انکار آن‌چه شنیده است تن می‌زند: «هر چقدر که می‌خواهید محکم‌تر بزنید،‌ این حق شماست. حق من هم این است که اعتقاد خود را حفظ کنم و به شما نه بگویم.» ژان‌دارک را دیوانه، بدکاره و جادوگر می‌نامند اما او همچنان به صدایی که شنیده وفادار است. او بعد از اینکه مورد خطاب قرار می‌گیرد می‌خواهد در شمایل یک مبارز تمام‌عیار دست به عمل انقلابی بزند.

جریان محاکمه ژان‌دارک به زبان لاتین ثبت شده است. نسخه اصلی اسناد مربوط به محاکمه که برای کشُن اسقف شهر بوه فراهم شده بود، امروز در مجلس نمایندگان پاریس نگهداری می‌شود. در سال ١٤٣٠ هشت 

زیر پرچم دختری هفده‌ساله در کوششی نومیدانه به دو جنگ خونین برای عقب‌راندن فاتحان انگلیسی که هنوز بیش از دوسوم فرانسه را در دست دارند دست زده‌اند. ژان‌دارک به واسطه خیانت اسیر انگلیس می‌شود و برایش دادگاهی مذهبی تشکیل می‌دهند که در آن محکوم می‌شود و سوزانده می‌شود. آنوی در «چکاوک»، همین محاکمه را بر اساس اسناد به‌جامانده روایت کرده است. اما در همان آغاز نمایشنامه، آنوی آگاهانه به مخاطب یادآوری می‌کند که قصدش فقط به تصویرکشیدن محاکمه نیست و چیزی بیش از این قرار است اجرا شود. چیزی که این محاکمه را به امروز پیوند می‌زند. کنت واریک که اشراف‌زاده و سردار انگلیسی است که در جنگ‌های صدساله نقش مهمی داشت، در اولین دیالوگ نمایشنامه می‌گوید که فورا ژان‌دارک را احضار کنیم تا هرچه زودتر محاکمه و سوزانده شود. اما اسقف کشُن می‌گوید که اول باید تمام داستان را اجرا کنیم و واریک در پاسخ می‌گوید: «مسخره‌بازی‌های تئاتری! این قصه‌ها به درد بچه‌ها می‌خورد: زره زیبای سفید، پرچم، دوشیزه جنگجوی ظریف و سرسخت، با همین سر و وضع است که بعدها مجسمه‌اش را خواهند ساخت- بنا به مقتضیات سیاست روز. شاید خود ما هم در لندن مجسمه‌اش را نصب کنیم. عالی‌جناب، به نظر شما من شوخی می‌کنم، ولی چند قرن بعد، کاملا ممکن است که مصالح عالیه حکومت اعلی‌حضرت این‌طور اقتضا کند...». آنوی در همین ابتدا با تاکید بر «مسخره‌بازی‌های تئاتری» یادآوری می‌کند که قرار نیست تاریخ را موبه‌مو تصویر کند و با تصویری که واریک از آینده ارائه می‌دهد، گذشته به امروز وصل می‌شود.