نرگس رضایی مؤید
کارشناس معماری
به طور کلی از مشخصات عمده معماری اسلامی از اسپانیا گرفته تا هندوستان، باید طاقنما و قوس و طاق گهواره ای و گنبد و مناره و گلدسته و محراب را نام برد؛و از عناصر عمده ای که در زینتکاری معماری اسلامی به کار گرفته شد باید گچبری و کاشیکاری معرق و مقرنس کاری و شباک سازی و کتیبه نویسی به انواع خوشنویسی های نسخ و ثلث و ریحانی و رقاع و کوفی و خطوط بنایی (با سرکشها و زوایای حروف به شکل قائم) را متذکر شد. و اما بناهایی که نمایانگر گونه های معماری اسلامی هستند عبارتند از : مسجد،محراب، مقبره، بقعه،مدرسه،کاروانسرا، بازارهای سرپوشیده،سقاخانه گرمابه و نیز خانه های مسکونی با جرزهای ستبر و حفاظ سایه گستر و رواق جانبی برای دور داشتن گرما و آفتاب،و شباک های آجر و کاشی در بدنه دیوار به جای پنجره و بام تخت و گاهی زیر خانه و سرداب و احیانا حوضخانه در بناهای اعیانی. در این مقال به هنر ساخت خانه و پلان معماری ایرانی اسلامی می پردازیم.
و اما خانه،به مثابه فضای زیست، از قدمتی بسیار برخوردار است ، در هماهنگی با رفع نیازهای زیست شناختی و روان شناختی انسان. لذا صورت کالبدی خانه پاسخگوی نیازهای عملکردی او و سیرت معنوی آن ،باید جوابگوی اعتقادات و باورهای ساکنین آن باشد. مفهوم و مصداق خانه در نیم قرن گذشته از دید کالبدی و نیز معنا دستخوش دگرگونی های بسیاری گردیده است،با این همه هنوز هم ایرانیان با ورود به خانه ای کهن (که اکنون اغلب در دستان هنرمندان مرمتگران تبدیل به موزه شده اند)، آهنگ آن خانه را به گوش می شنوند. و این همان هنر دستان معماری اصیل ایرانی است؛ همانکه هنرمند معمار آن وضو ساخته و دست بر تیشه تدبیر زده و ساخت خانه را می آغازیده است. خشت بر روی خشت می نهاده و بدین ترتیب معماری بی نقص ایرانی را پاسبانی می کرده است.
وی در آغاز طرحی را در ذهن می پرورانده که تمام اصول اولیه معماری ایرانی در آن نهفته بوده است؛مردم واری! که در آن همه نکات نهفته است؛ جانمایی خانه،همسویی با قبله، ابعاد، مصالح بوم آورد و ... همه و همه در مردم واری نهفته است. و این همان حق الناس است که در اسلام برآن تأکید موکد شده است.
خانه دارای حرمت بوده است جایی که هرکسی در یک چشم برهم زدن با بازشدن درب آن به اندرون اشراف نداشته اند پس معمار هشتی را آفرید. خانه تقسیماتی داشته تا اهالی در معرض نامحرمان قرار نداشته باشند پس خانه دو قسمت شد؛ اندرونی و بیرونی. اما در میانه خانه بسته به اقلیمی که بنا در آن واقع شده است چیدمان اتاق ها متفاوت بوده است. بهره گیری از حیاط مرکزی در اقلیم های گوناگون به نحوی بوده است که چه در اقلیم خشک مرکزی و چه در اقلیم سرد کوهستانی این حیاط وظیفه آسایش اهالی را فراهم آورد. و حوض... حوض خانه که فضا را تلطیف و صمیمی می ساخته است که بساط جمع خانوادگی را فراهم می کرده است ... که در روزهای تابستان خنکای لذت بخش را به ارمغان می آورده و همه شب ماه را به قلب خانه هدیه می کرده است. فضاهای خانه با اتاق های پنج دری و سه دری و ... که بسته به اهمیت افراد خانواده به آنها تعلق می گرفته است و حتی اتاق های بزرگتر هفت دری که به میهمان خانه تعلق داشته است. و چه مهربانانه ارسی های رو به حیاط مرکزی صورت میهمانان را با نور رنگارنگ بهشتی که به خانه هدایت می شدند نوازش می کردند.
اما عناصر معماری ایرانی بسیار منعطف بوده و در هر زمانی از تاریخ و در هرجای ایران بسته به بوم آن متفاوت شکل گرفته تا مردم آن دیار از ویژگی های بی بدیل ان بهره برند. گاه در زمانی کاشی لباس ظاهری خانه را مزین می ساخته و گاهی گچبری و آینه کاری،اما در هر صورت ریشه و ذات آن یکی بوده است. قوس ها، چفدها، هرنوها و ... هرکدام در برهه ای از زمان و در هر اقلیمی به جا و کارآمد بکار گرفته می شدند.
این عناصر نه تنها در بناهای مسکونی ایرانی که در فضاهای عمومی نیز به زیبایی قابل مشاهده اند و از بازار که قلب تپنده شهر محسوب می شود گرفته تا مدارس که خانه دوم کودکان این سرزمین اند،و از همه بالاتر در مساجد ایرانی قابل رؤیتند، دستان چیره دست هنرمند ایرانی چنان بی نقص این عناصر را در معماری مساجد بکار برده است که گاهی از روی تواضع آجری را کج بر روی آجری دیگر می نهاده تا آن بنا اینچنین بی نقص نباشد که کمال تنها شایسته ذات پروردگار بی همتاست.
سازمان فضایی خانه ایرانی،به پشتوانه تاریخی و فرهنگی موجب شده است که شیوه زندگی بصورت همگرا عمل کند؛ به این معنا که سازمان فضایی آن در کل و در هر جزء فضا،خانواده و روابط اعضای خانواده با یکدیگر و خویشاوندان و همسایگان را مد نظر قرار داده است. به قلمرو خصوصی مورد نیاز هرفرد و رفتارهایی که در خلوت و فضای خصوصی دارد و معاشرت های خاص هریک از افراد خانواده توجه کرده است. لذا خانه های تاریخی به جهت پاسخ معماری به این هنجارها بر اساس سه مفهوم محوری شکل گرفته اند:
· انعطاف پذیری سازمان فضایی و امکان بسط و ترکیب فضاها با یکدیگر
· وجود فضاهای حریم
· طراحی ترکیبی جزء فضاها
سازمان فضایی خانه ایرانی به گونه ای است که وارد شوندگان را بر حسب رابطه آنها با خانواده به فضاهای مختلف هدایت می کند. ورودی فضایی است شاخص و مستقل و امکان مکث به اندازه لازم را فراهم می آورد. فضای ورودی در خانه های تاریخی این امکان را فراهم می آورد که اعمالی چون مذاکره،دیدارهای سریع و غیر رسمی،رد و بدل کردن مایحتاج و از این قبیل در آن صورت پذیرد.
اما بحث در باب خانه ایرانی بسیار است،و در این مقال نمی گنجد لذا از اطناب سخن پرهیز کرده و تلاشمان اینست تا در فرصتی دیگر به بیان هر جزء از خانه ایرانی که سراسر هنر و فرهنگ در آن نهفته است سخن برانیم.
