کورش شرفشاهی: از آنجا که اقتصاد کشورمان به نفت گره خورده و بخش قابل توجهی از هزینه های کشور با فروش نفت تامین می شود، ضرورت برنامه ریزی جدی در صنعت نفت به شدت احساس می شود. از سوی دیگر بارها از اقتصاد دولتی انتقاد شده و خصوصی سازی مورد تاکید قرار گرفته است، سیاستی که حکم می کند دولت باید از تصدی گری خارج شود و بخش نظارتی خودش را بیشتر کند. این سیاست گذاری به نوعی است که دولت می بایست از تصدی گری در همه بخشها فاصله بگیرد و حتی بحث واگذاری صنایع حساسی همچون نیروگاهها و پالایشگاهها را مطرح کرد. یکی از سیاست گذاری ها در بخش نفت، راهاندازی بورس نفت بود که به صورت یکی از تکالیف قانونی در برنامه سوم توسعه کشور تعریف شد. اما همواره فاصله بین قانون تا اجرا بسیار و البته معنا دار است. در هر صورت راه اندازی بورس نفت در سالهای 90 و 93 مورد توجه قرار گرفت که موفقیت آمیز نبود زیرا کم میلی فروشنده نقش پررنگتری نسبت به رغبت خریدار بازی میکرد. تا آنکه بحث تحریم ها به صورت جدی مطرح شد و با شروع دور جدید تحریمهای نفتی، چشم امید به فروش نفت در بازار جدید نفتی دوخته شد.
اولین عرضه و فروش
در ششم آبان ماه 97 اولین عرضه نفت در بورس انرژی کلید خورد که سه خریدار برای حضور در این رقابت اعلام آمادگی کرده اند که یکی از این خریداران، یک شرکت چند ملیتی بود. اولین پیشنهاد خرید در مقابل سفارش فروش محموله نفت یک میلیون بشکه ای عرضه شده در بورس، برای خرید یک محموله ۳۵ هزار بشکه ای نفت خام، قیمت ۶۲.۴ دلار به ازای هر بشکه و پیشنهاد دیگر برای خرید این محموله، قیمت ۶۱.۸۵ دلار به ازای هر بشکه بود. این در حالی بود که شرکت ملی نفت ایران نرخ پایه را ۷۹.۱۵ دلار به ازای هر بشکه اعلام کرده بود. اما چون خریداران قیمت را بالا نبردند، شرکت ملی نفت ایران نرخ پایه اعلامی خود را به ۷۴.۸۵ دلار به ازای هر بشکه کاهش داد. در نهایت یکی از متقاضیان، درخواست خرید ۸ محموله ۳۵ هزار بشکه ای نفت خام با قیمت ۷۴.۸۵ دلار را داد و موفق به خرید این ۸ محموله شد. دو متقاضی دیگر، خواهان خرید یک محموله ۳۵ هزار بشکه ای نفت خام با قیمت های ۶۵.۵۵ و ۶۸.۶۵ دلار بودند که موفق نشدند. در نهایت نیز شرکت کارگزاری خبرگان سهام وابسته به صندوق بازنشستگی نفت، خریدار ۱۴۰ هزار بشکه نفت خام از بورس انرژی بود و ۱۴۰ هزار بشکه بقیه را دو شرکت کارگزاری بانک پارسیان و بانک رفاه کارگران از آن خود کردند. تا اولین تجربه فروش نفت در بورس شکست نخورده باشد. اما این ماجرا دیگر اتفاق نیفتاد
عرضه نفت برای تعهد به قانون
با وجود آنکه شرکت نفت تجربه خوبی در عرضه نفت در بورس انرژی ندارد و مدتهاست مورد انتقاد قرار می گیرد اما با صدور اطلاعیه ای قرار شد نهمین عرضه نفتخام سنگین شرکت ملی نفت ایران در رینگ بینالملل بورس انرژی با قیمت پایه ۵۴ دلار و ۳۳ سنت برای هر بشکه انجام شود. فراموش نکنیم که بر اساس قانون بودجه امسال، وزارت نفت مکلف است ماهانه حداقل 2 میلیون بشکه نفت خام سبک، 2 میلیون بشکه نفت خام سنگین و 2 میلیون بشکه میعانات گازی را در بورس عرضه کند. این در حالی است که دهم اردیبهشت امسال در نخستین عرضه نفت خام سنگین ۷۰ هزار بشکه معامله شد.
نفت بدون خریدار
اما عضو کمیسیون اقتصادی مجلس با انتقاد از عرضه نفت در بورس انرژی گفت: رابطه اقتصادی تابع خریدار و فروشنده است که با عنوان عرضه و تقاضا مطرح می شود. بنابر این وقتی هر کدام از این گزینه وجود نداشته یا کمرنگ باشد، رابطه اقتصادی برقرار نمی شود. فروش نفت نیز تابعی از این دو مورد است و فرقی هم نمی کند که نفت را در بازار آزاد عرضه کنیم یا در بورس انرژی دنبال مشتری بگردیم. وقتی نفت خریدار نداشته باشد، معامله ای هم صورت نمی گیرد و تفاوتی هم نمی کند که نفت در عرصه جهانی خریدار نداشته باشد یا دو میلیون بشکه در بورس تهران عرضه شود و خریداری نداشته باشد.
محمد حسن نژاد در گفت وگو با تجارت افزود: واقعیت این است که نفت ما تحریم شده و امکان فروش آن را در خارج از کشور نداریم و هنگامی که نفت در خارج از کشور خریدار ندارد، بازار نفت داخلی نیز هیچ مفهومی ندارد.
وی گفت: در گذشته که نفت به سادگی در بازارهای جهانی فروخته می شد، باز هم محدودیت در تعداد و قیمت داشتیم و می بایست در قالب اوپک نفت بفروشیم، اما روزانه تا دو میلیون بشکه نفت را در بازارهای جهانی می فروختیم، در حالی که امروز فروش نفت ایران با چالشهای جدی رو به رو شده و امکان فروش آن بسادگی وجود ندارد.
نماینده مرند و جلفا در مجلس افزود: آقایانی که بورس نفت را مطرح کردند، معتقد بودند که نفت در داخل تحریم نیست و می توانیم آن را در بورس عرضه کنیم. اما سوال اینجاست که نفت را در داخل کشور به چه کسانی می خواهند بفروشند؟ نفت که نقل و نبات نیست در بازار بفروشیم یا میوه نیست که دست بگیریم و در میوه فروشی ها عرضه کنیم. باید بپذیریم که داستان نفت با تمامی کالاهای دیگر تفاوت دارد.
خریدار داخلی نیاز به بورس ندارد
وی با تاکید بر اینکه بازار نفت تعریف خاص خودش را دارد گفت: در هر صورت خریدار نفت یا باید مصرف کننده داخلی باشد یا خریدار خارجی باشد. مصرف کننده نفت داخلی، نیازی به خرید نفت از بورس ندارد، زیرا به لوله نفت اصلی وصل است و نیازی برای مراجعه به بورس ندارد.
حسن نژاد با اعلام اینکه امروزه مصرف کننده داخلی نفت، پالایشگاهها هستند که نفت را از دولت به صورت مستقیم می گیرند و فراورده به دولت تحویل می دهند گفت: بنابر این پالایشگاهای داخلی هرگز برای خرید به بورس مراجعه نمی کنند زیرا در یک معامله از پیش تعیین شده و مشخص فعالیت می کنند.
وی با تاکید بر اینکه اگر به دنبال رونق دادن به بخش خصوصی در عرصه نفت هستیم، باید ابتدا افرادی را پیدا کنیم که سرمایه های کلانی داشته باشند و با این سرمایه بخواهند اقدام به ساخت پالایشگاههای کوچک کنند گفت: اگر قرار باشد این اتفاق بیفتد از زمانی که چنین سرمایه گذاری پیدا کنیم، تا زمانی که این سرمایه گذار مجوز بگیرد، پالایشگاه بسازد و برای خرید نفت مراجعه کنند، سالها طول می کشد و اگر هم چنین پالایشگاهی احداث شود، محدوده کاری آن به اندازه ای نیست که بخواهد مقدار زیادی نفت بخرد و مصرف کند.
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس در خصوص فروش نفت برای بازرگانی گفت: شاید آقایان گمان کنند افرادی به دنبال خرید نفت در بورس هستند تا آن را ذخیره کنند و به صورت سوآپ به کشورهای دیگر بفروشنند. اما فراموش نکنیم که آمریکا به جهان اعلام کرده نفت ایران تحریم است و نگفته اند که فروشنده نفت ایران تحریم است. به عبارت بهتر هر کسی نفت ایران را بخرد، مورد جریمه های سنگین آمریکا قرار می گیرد. اگر قرار باشد که نفت ایران را به واسطه بدهیم و با دست عوض کردن و جابجایی نام افراد، نفت ایران را بسادگی بفروشیم، دولت با افراد زیادی در داخل و خارج ارتباط می گرفت و نفت را به نام آنها صادر می کرد و آن فرد نیز نفت را می خرید، در کشورهای دیگر می فروخت، پولش را می گرفت و به حساب ایران واریز می کرد.
وی با تاکید بر اینکه هدف از داشتن بورس این است که نفت را در بورس انرژی به اشخاص بدهیم و آنان دیگر مالک نفت باشند و بتوانند این نفت را در خارج از کشور بفروشند گفت: بحث بر سر این است که هر کس نفت ایران را بخرد، ولو اینکه از بورس انرژی خریده باشد، آن خریدار تحریم می شود، زیرا نفت ایران را خریداری کرده است. بنابر این درک کنیم که نفت ما تحریم است و چون فروشنده با عنوان ایران باید نفت را بفروشد و نفت ایران تحریم است، امکان فروش نفت وجود ندارد.
بورس به بازارهای جهانی وصل است
نماینده مرند و جلفا در پاسخ به اینکه آیا نمی توان در قالب بورس تحریم ها را دور زد گفت: امکان کنترل معاملات بورس بسادگی وجود دارد. بورس نماد دارد و عرضه هر کالا یا خدمات بر روی تابلوی بورس به صورت شفاف نمایش داده می شود و چون به بازارهای جهانی وصل است، هر کس در هر گوشه از جهان می تواند وارد اینترنت شود و آخرین معاملات را با شرایطی که معامله شده، رصد کند.
وی با تاکید بر اینکه بورس راهکار خوبی برای عرضه نفت و میعانات گازی در شرایط کنونی نیست گفت: زمانی بورس جای خوبی برای عرضه نفت است که اقتصاد ایران به اقتصاد جهانی وصل باشد و بدون هیچ مشکلی بتوان با جهان داد و ستد کرد. در این صورت یک فعال بازار بورس انرژی ایرانی، به جای آنکه نفت خودش را در بازارهای بورس جهانی عرضه کند و چالشهای آن طوری داشته باشد، نفت را در بازار بورس ایران می خرد و در بازار ایران هم عرضه می کند. در نتیجه فردی که می خواهد روی نفت ایران در بازار لندن قیمت بگذارد، ابتدا وارد بورس ایران می شود و همین جا اقدام به تجارت نفت می کند.
حسن نژاد با تاکید بر اینکه قیمت نفت چیزی نیست که دایم دچار نوسانات شود یا یک نفر با خرید چند بشکه بتواند روی قیمت آن اثر بگذارد گفت: قیمت نفت در جهان مشخص است و تغییرات آن نیز درگیر بازی های سیاسی یا تصمیمات اوپک یا تحولات منطقه ای است. تنها چیزی که باعث می شود قیمت نفت تفاوت داشته باشد، محل خرید و تحویل آن است. بدین معنا که اگر قرار باشد نفت ایران به پاکستان فروخته شود، یک قیمت دارد واگر قرار باشد به اروپا فروخت شود، قیمت دیگری دارد و تفاوت این قیمت نیز بر اساس هرینه حمل است.
وی گفت: یک زمانی ایران تصمیم گرفت جزیره کیش را به بورس نفت تبدیل کند تا ایران نیز مانند دریای سیاه یا دریای شمال به محلی برای تعیین نفت و در اصل مبدا قیمت تبدیل شود. در آن صورت تمامی فروشندگان و خریداران نفت جهانی به کیش می آمدند و نفت را در کیش معامله می کردند که این بورس خیلی خوب بود، اما در شرایط کنونی با آن آرزو فاصله بسیاری داریم.
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس گفت: تصورکنید که اکنون پالایشگاه تبریز به نفت نیاز دارد و به خط لوله سراسری نفت وصل است و مصوب هم شده نفت با 95 درصد قیمت جهانی به پالایشگاهها تحویل شود. در این شرایط نباید گمان کنیم این پالایشگاه نیازی به معاملات بورسی دارد.
وی با تاکید بر اینکه بورس برای نفت ما معنا ندارد گفت: نفت چیزی نیست که بتوانیم آن را بخریم و در انبار ذخیره کنیم تا به موقع بفروش برسانیم از سوی دیگر امکان عرضه محدود و بخشی نفت نیز وجود ندارد.
حسن نژاد با تاکید بر اینکه خریداران بزرگ نفتی، قراردادهای بلند مدت و قانونی با شرکت نفت دارند و نفت شان را از بورس نمی خرند گفت: کسانی هم که بخواهند پالایشگاه راه اندازی کنند و نیاز روزانه به نفت داشته باشند، نیازی به مراجعه به بورس ندارند، زیرا به صورت مستقیم با وزرات نفت قرار داد می بندند و با قیمت مناسب نفت را از وزارت نفت می خرند. اگر هم پالایشگاه خصوصی کوچک در کشور فعال شود، روزانه نهایت 5 تانکر نفت نیاز دارد که این عدد در تولید روزانه نفت هیچ نقشی ندارد و نمی توان با این عددها در تولید و عرضه نفت اثر گذاشت.
نبود زیرساختهای بین المللی
یکی از ایرادهایی که بورس انرژی گرفته می شود این است که با اقداماتی نظیر ایجاد دفاتر کارگزاریها در خارج از کشور، باز کردن حساب ارزی برای شرکت سپردهگذاری مرکزی، انتشار اطلاعیه عرضه نفت به زبانهای بینالمللی درسایت بورس انرژی و تبلیغ این فرآیند، میتوان به رونق فروش نفت در بورس کمک کرد که بورس کشورمان در این زمینه کم کاری می کند.هرچند پس از گذشت زمان، عرضههای مستمر و منظم وزارت نفت در بورس انرژی نظم خاصی به کار بخشید، اما نبود زیرساختهای مالی و بسترهای مناسب برای فروش این محصول، مشکلات زیادی را در سطح بینالملل رقمزده است.
