محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین‌الملل
بحران انرژی تقریبا همه نقاط جهان را درگیر کرده است، این موضوع با افزایش قیمت انرژی، منابع محدود و خاموشی برق بیش از پیش نمایان شده است. برخی از ثروتمند ترین کشورهای جهان و ایالت های آمریکا مانند کالیفرنیا در تلاش بوده اند تا شبکه تولید برق خود را در حالت «پایدار» نگه دارند. ناامنی انرژی در همه . حوزه‌های اصلی زندگی عمومی از جمله اقتصاد، امنیت ملی، محیط زیست و سلامت عمومی ظاهر می شود. به عنوان پر معامله ترین کالای جهان، انرژی در هر کالایی که خرید و مصرف می کنیم، دخیل است، بنابر این قیمت و کمبود آن بر رشد اقتصادی تاثیر بسزایی دارد. زیرا انرژی مهمترین ورودی در تولید است، ثبات قیمت‌ها و منابع، کلید رقابت پذیری در اقتصاد می باشد.
برق و سوخت برای گرمایش، آشپزی و حمل و نقل، اقلام اصلی در بودجه هر خانوار و افزایش قیمت به طور نامتعارف بر فقرا تاثیر می گذارد. به طور مشابه، نهادها و زیرساخت‌های دولتی برای عملکرد بهتر به منابع پایدار و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیاز دارند، هنگامی که تامین انرژی برق از ثبات لازم برخوردار نباشد، ایمنی و سلامت عمومی را در معرض خطر قرار می دهد. نحوه مواجه با امنیت انرژی باید همانند امنیت ملی باشد و دولت موظف است از وجود آن اطمینان حاصل کند.
بحران کنونی انرژی به ویژه در اروپا به مرحله حاد رسیده است. قیمت گاز طبیعی، زغال سنگ و برق افزایش قابل توجهی یافته و منجر به اعتراض به قبض برق خانگی در اسپانیا، کمبود بنزین به سبک دهه 1970 در بریتانیا، و همچنین منابع کم گاز طبیعی در بیشتر مناطق قاره سبز با توجه به پیش رو بودن زمستانی بسیار سرد، بر نگرانی ها افزوده است.
پرسشی که مطرح می شود این است که انتخاب چه نوع مولفه و سیاست هایی در این بحران نقش آفرینی می‌کنند؟
کشورهای اروپایی مانند آلمان و برخی دیگر سال ها است به دلیل ضرورت دستیابی و تحقق اهداف توافقنامه آب و هوایی پاریس برای محدود کردن مصرف سوخت های فسیلی اقدام کرده اند، بخشی از اروپا به انرژی حاصل از نیروی باد و خورشید، بعنوان انرژی های پاک و تجدیدپذیر یارانه بسیاری اختصاص می دهد و در کنار آن نیروگاه های هسته ای و زغال سنگ خود را به تدریج تعطیل می کند.
با این حال، با حذف محدودیت های ناشی از ویروس «کووید 19»، تقاضای جهانی برای انرژی به شدت افزایش یافته است و در مقابل،
وزیدن باد در دریای شمال (دریایی کرانه ای از اقیانوس اطلس در بخش شمالی قاره اروپا گسترده
است) در تابستان متوقف و همچنین در زمینه تامین گاز و زغال سنگ کشورهای اروپایی با کمبود مواجه شدند.
دلایل بحران انرژی اروپا ساده نیست و نشان می دهد که بازار انرژی جهان، چقدر پیچیده و متصل به یکدیگر است. در اینجا شماری نکته کلیدی وجود دارد که به توضیح برخی از مسائل حاد بحران کمک می کند.
اول: تقاضای جهانی در حال افزایش است
در سال 2020، تقاضا برای گاز طبیعی 1.9 (یک و نه دهم) درصد کاهش یافت. یکی از دلایل این پدیده تغییر و کاهش در مصرف انرژی در اوج محدودیت های ناشی از همه گیری ویروس کرونا بود. دلیل دیگر، نتیجه یک زمستان نه خیلی سرد در نیمکره شمالی ارزیابی می شود.
آژانس بین المللی انرژی (IEA) در بررسی «امنیت جهانی گاز» معتقد است که تقاضای گاز در سال 2021 احتمالا 3.6 (سه و شش دهم) درصد افزایش خواهد یافت. اگر این روند مدیریت نشود، تا سال 2024 مصرف جهانی گاز می تواند 7 درصد بیشتر از مقطع زمانی قبل از همه گیری ویروس افزایش یابد.
دوم: اتحادیه اروپا به واردات گاز وابسته است
تولید گاز اروپا در حال کاهش است. چندین منبع گاز دریای شمال مانند تعدادی از میدان های گازی در هلند به مرحله اتمام نزدیک می شود. این امر باعث شده اروپا بطور فزاینده ای به واردات گاز، عمدتا از روسیه و نروژ وابسته شود. به گزارش دفتر آمار اتحادیه اروپا «یوروستات»، اتحادیه در سال 2019 نزدیک به 90 درصد گاز طبیعی خود را از خارج وارد کرده است. صادر کنندگان گاز طبیعی به کشورهای عضو اتحادیه در سال 2020 شامل روسیه با 43،4 - نروژ 20 - الجزایر 12 - بریتانیا 5،5 - آمریکا 5 و سایر کشورها از جمله قطر 14 (ارقام به درصد لحاظ شده است) می باشند. برخی مانند روسیه، نروژ، الجزایر، بریتانیا از مسیر خط لوله و بعضی دیگر شامل آمریکا
یا قطر با تبدیل موقتی گاز به مایع و حمل با کشتی به اتحادیه اروپا، صادر می کنند. آژانس بین المللی انرژی با لحاظ نگرانی هایی که سالهای گذشته در رابطه با ذخیره سازی گاز زیر زمینی تحت کنترل روسیه در اروپا احساس می کند، از روسیه خواسته است تا محموله های بیشتری به قاره سبز ارسال کند تا به کاهش بحران کمک کند. بر اساس اطلاعات موجود، مسکو قراردادهای بلند مدت خود را با همتایان اروپایی اش انجام می دهد، اما افزایش صادرات با در نظر گرفتن شرایط کنونی، احتمالا منتفی است.
البته ساخت خط لوله «نورد استریم 2» که از غرب روسیه آغاز و از بستر دریای بالتیک در کنار دو قلوی خود (نورد استریم 1) گذر و به شهر «گریفسوالد» در شمال شرق آلمان منتهی می شود، به اتمام رسیده و برای
بهره برداری منتظر تایید کارشناسان آلمانی است که با راه اندازی آن صادرات گاز از روسیه به آلمان
دو برابر می شود. البته آژانس انرژی معتقد است که مسکو می‌تواند برای افزایش دسترسی اروپا به گاز، قبل از افتتاح «نورد استریم 2» اقدامات بیشتری انجام دهد. این موضوع همچنین فرصتی برای روسیه ایجاد خواهد کرد که اعتبار خود را به عنوان یک تامین کننده قابل اعتماد برای بازار اروپا مورد تاکید قرار دهد.
سوم: قیمت ها بالا و ممکن است افزایش بیشتر یابد
قیمت گاز از ابتدای سال جاری میلادی 2021 تاکنون (ماه اکتبر) حدود 600 درصد افزایش یافته که ناشی از ذخایر کم و افزایش تقاضا در آسیا و سایر نقاط جهان در نتیجه بهبود اقتصاد و خروج تدریجی از بحران کووید 19 است. این صعود قیمت ها به حدی است که در اوایل اکتبر قیمت گاز به طور عمده فروشی در انگلیس در طول 24 ساعت 37 درصد افزایش یافت. قیمت گاز در بازار بریتانیا باعث توقف تولید در برخی از صنایع شده است.
چهارم: زمستان دوباره در راه است در نیمکره شمالی زمین، آغاز سال 2021 با مجموعه ای از حوادث بسیار سرد آب و هوایی شدید همراه شد. مناطق وسیعی از ایالات متحده تحت تاثیر گرداب قطبی قرار گرفت که برف، یخ و دمای انجماد را تا جنوب ایالت تگزاس به ارمغان آورد.
زمستان بسیار سرد پیش رو، می تواند بر سیستم سوخت رسانی گاز که اکنون نیز با مشکل مواجه است، فشار بیشتر وارد کند.
پاسخگویی فقط به افزایش تقاضا برای گاز محدود نمی شود. چالش دیگر، اجاره کشتی برای حمل گاز طبیعی مایع LNG (گازی که موقتا برای ذخیره سازی یا ترابری به حالت مایع تبدیل شده است) می باشد که در سراسر جهان تحت تاثیر کمبود ظرفیت حمل و نقل قرار گرفته است. طبق اعلام آژانس بین المللی انرژی، نرخ روزانه اجاره کشتی برای حمل گاز مایع به بیش از 100 هزار دلار در سه زمستان متوالی در سال های گذشته افزایش و حتی در ژانویه 2021 در منطقه شمال شرقی آسیا به بالاترین حد خود 200 هزار دلار رسید.
با توجه به موارد مورد اشاره، به نظر می رسد اتحادیه اروپا با شرایط متناقضی روبرو شده است. از یک طرف برای اجرای تعهدات توافقنامه آب و هوایی پاریس، نیروگاه های تولید برق هسته ای و زغال سنگ خود را کاهش و از جنبه دیگر حداقل در میان مدت تا دستیابی به تامین ظرفیت انرژی های تجدید پذیر، وابسته به سوخت گاز می‌باشد.
پیش بینی می شود دولتمردان اروپایی بویژه در زمستان سال های پیش رو، مجبور باشند یارانه ای را برای جبران گرانی های ناشی از انرژی اختصاص دهند.
