کد خبر: ۷۲۸۱۷
تاریخ انتشار: ۲۷ اسفند ۱۳۹۷ - ۱۵:۲۴
از ظهور دلار جهانگیری تا سقوط امپراطوری سلطان
حسین خدنگ: اقتصاد ایران در سال 97 یکی از پر تلاطم ترین سال های دو دهه اخیر را تجربه کرد. سالی که با رکوردشکنی قیمت دلار در نخستین روزهای بهار آغاز شد و در مهمترین دادگاه های اقتصادی سال امپراطوری سلطان سکه و کاغذ و ... را فرو پاشید.
هفت خوان اقتصاد ایران در سال 97
حسین خدنگ: اقتصاد ایران در سال 97 یکی از پر تلاطم ترین سال های دو دهه اخیر را تجربه کرد.  سالی که با  رکوردشکنی قیمت دلار در نخستین روزهای بهار آغاز شد و  تمام معادلات و پیش بینی ها در آن به واسطه رشد چشمگیر قیمت به هم ریخت. بر این اساس بسیاری از کارشناسان دلار را متهم ردیف اول اتفاق هایی می دانند که به تورم لجام گسیخته دامن زد. تورمی که موجش هر روز از ارز گرفته تا سکه و خودرو و حتی دستمال کاغذی و رب گوجه فرنگی را نجومی کرد و جا را برای قدرت نمایی سلطان ها گرفته از سکه تا کاغذ را در این فضای رانتی به وجود آورد. هر چند در نهایت با دخالت قوه قضائیه و محاکمه سلطان سکه و اخلالگران ارزی و ... دادگاه طومار امپراطوری سلطان ها در اقتصاد ایران را در هم پیچید. در این گزارش به مناسبت پایان سال 1397 مهمترین اتفاقهای اقتصاد ایران در سالی که گذشت را مرور می کنیم:

*خوان اول: از ظهور دلار جهانگیری تا سقوط سلطان سکه!

درست 20 روز از ابتدای سال 97 گذشته بود که دولت بعد از فراز و فرودهای قیمت دلار در زمستان سال 96 نرخ  هزار و 200 تومانی را برای دلار تعیین کرد و از همان ابتدا به خاطر تاکید جهانگیری بر رسمی بودن این قیمت و قاچاق بودن هر قیمت دیگر برای دلار این نرخ به نام دلار جهانگیری مشهور شد.
این تصمیم دولت که بعدها ادعا شد با وجود مخالفت مسعود نیلی تئوریسین اقتصادی دولت، از سوی سیف و طیف نزدیک به نوبخت گرفته شده بود به یکی از تجربه های شکست خورده دولت روحانی تبدیل شد و  ظهور رانت های گسترده و تخلفات چشمگیر در واردات کالا را  به همراه داشت که در نهایت رها شدن فنر قیمت در بازار ارز و طلا منجر شد و تا ورود نهادهای امنیتی و انتظامی و دستگیری اخلالگران ادامه داشت. در نهایت برخورد قضایی و دادگاهی شدن اخلالگران سبب شد تا در مهمترین پرونده های فساد اقتصادی سلطان سکه و همدستانش به اعدام محکوم شوند. این دادگاه ها پای سلطان سکه و کاغذ و موز و گوشت و ... را به ادبیات عامه مردم باز کرد تا به نوعی بتوان سال 97 را سال سقوط سلطان ها نامید.
 
خوان دوم: خروج ترامپ از برجام و ورود دلارفروشان خانه دار به بازار
درست یک ماه بعد از ظهور دلار جهانگیری این بار نوبت ترامپ بود تا در 18 اردیبهشت ماه با اعلام زمان خروج آمریکا از برجام و بازگشت نظام تحریم های ظالمانه طی دو دوره 90 و 120 روزه ، دلار به نقش اول اتفاقی تبدیل شود که واکنش های شتابزده مردم را به همراه داشت. ترس برخی از مردم از تحریم ها سبب شد تا با واکنشی احساسی با هجوم به  سبزه میدان و فردوسی بازار دلار فروش ها به یکباره با صفی از خریداران سکه و دلار مواجه شود و تقاضای کاذب و سیری ناپذیر به یکباره نرخ دلار و سکه را به کانال های رکوردشکن برساند. این روند که ناشی از ترس در خصوص کاهش ارزش پول ملی بود ماراتنی به وجود آورد تا ایرانی ها سرمایه های سرگردان خود را به بازارهای دلار و سکه و مسکن و خودرو کوچ دهند و موجی تازه از گرانی  بی سابقه در اقتصاد بروز یابد. این موج تابستان 97 را به تابستانی داغ برای دلار و سکه تبدیل کرد و گذر دلار از مرز 18 هزار تومان و سکه 5 میلیون تومانی را به همراه داشت تا بمب ساعتی مشکلات ساختاری اقتصاد ایران بالاخره منفجر شود و بازار خودرو و لوازم خانگی و خوراک و ... با چند برابر شدن قیمت ها به هم بریزد .

خوان سوم: تابستان داغ با خداحافظی سیف و خانه تکانی در کابینه

یکی دیگر از مهمترین اتفاق های اقتصادی سال 97 خداحافظی سیف از  ریاست کل بانک مرکزی و آمدن همتی به برج لاجوردی بود. زمزمه این تغییرات ماه ها قبل و با شکست سیاست ارزی دولت و ناکام ماندن  تثبیت نرخ دلار دولتی شنیده می شد. در همین رابطه یک فعال سیاسی اصلاح طلب در روزنامه ای که ارگان اصلاح طلبان به شمار می آید نوشت: گفته می‌شود همه تغییرات در دولت ممکن است صرفا به تغییر رئیس کل بانک مرکزی ختم شود که دوره پنج‌ساله‌اش به‌طور قانونی رو به اتمام است.
عبدالله ناصری فعال سیاسی اصلاح طلب و عضو شورای مشورتی رئیس دولت اصلاحات طی یادداشتی در خصوص شایعه موج استعفا و تغییرات در کابینه دولت گفت : شنیده‌ها حاکی از آن است که جهانگیری برای ایجاد تحولات در بخش اقتصادی دولت، هنوز نظر مساعد رئیس‌جمهور را در اختیار ندارد.گفته می‌شود همه این تغییرات ممکن است صرفا به تغییر رئیس کل بانک مرکزی ختم شود که دوره پنج‌ساله‌اش به‌طور قانونی رو به اتمام است. پیش از این صحبت از آن بود که روحانی تحت فشار افکار عمومی، تصمیم به تغییر در تیم اقتصادی خود یعنی وزرای اقتصاد، صمت و رئیس سازمان برنامه‌وبودجه و رئیس کل بانک مرکزی گرفته است.
این شایعات و پیش بینی ها البته به سرعت رنگ واقعیت گرفت و موجی از استعفا و جا به جایی در دولت و کابینه به راه افتاد که به استعفای آخوندی و نیلی و تغییر وزرای اقتصاد و کار و صمت و .... منجر شد و حتی سخن از استعفای جهانگیری هم به میان آمد. 

خوان چهارم : بوی نفت خام در بورس
بازار سرمایه در سال 97 هم روزهای تلخ و شیرین بسیاری دید. در بورس ایران شاهد اتفاقات بسیاری بودیم  که از جمله آن می‌توان به قرار دادن حد اعتباری برای کارگزاری‌ها، آغاز معاملات آتی سهام و اختیار معاملات زعفران، کاهش مالیات بر نقل و انتقال شرکت‌های بورسی و یک خداحافظی مهم اشاره کرد.
در سال 97 با دوپینگ دلار نماگر اصلی بورس تهران از ابتدای سال تا اوج تاریخی خود در نهمین روز مهرماه ضمن بازدهی ۱۰۳ درصدی، در ارتفاع ۱۹۵ هزار و ۴۸۰ واحد ایستاد؛ سپس با اجرای تحریم‌ها و تلاطم بازارهای جهانی در جنگ تجاری غول‌ها، مسیری فرساینده را طی کرد و شاخص کل با عقبگرد ۱۶ درصدی در میانه اسفند روی عدد ۱۶۲هزار و ۸۲۷ واحد جا خوش کرد. ارزش معاملات خرد ضمن ثبت رکورد تاریخی در مقایسه با سال قبل رشد ۲۳۵ درصدی را به نمایش گذاشت. افزون بر این، در شرایطی که تا روز تاریخی بورس تهران در نهم مهرماه، حدود ۵ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان پول از سوی سهامداران حقیقی به جریان سهام پیوسته بود، در نیمه دوم سال با خروج تدریجی سهامداران خرد از بازار، این رقم به ۳ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان کاهش یافت.
سهام داران امسال در برخی از موارد با روشن شدن چراغ قرمز در بورس تا مرحله ورشکستگی پیش رفتند و در برخی روزها با زلزله قیمت دلار و افزایش تقاضا برای خرید سهام شرکتهای صادرات محور کانال شکنی های پی در پی و سودهای چشمگیری را تجربه کردند.
مهمترین اتفاق بورسی سال 97 بعد از رکوردشکنی ها شاید خداحافظی حسن قالیباف اصل بعد از 10 سال از مدیرعاملی بورس تهران بود که در شهریور ماه اتفاق افتاد و علی صحرایی جای او را گرفت. در این میان البته نفتی شدن بورس و ورود نفت خام به معاملات بورسی را هم می توان نقطه عطفی در تاریخ بازار سرمایه ایران به شمار آورد. هر چند این اتفاق قرار بود کانالی برای دور زدن تحریم خرید نفت ایران باشد اما با بی مشتری ماندن بشکه های نفت در بورس بعد از چند بار عرضه مشخص نیست آینده این روند به موفقیت برسد یا نه!


خوان پنجم : خداحافظی با ریال و پرواز 4 صفر از اسکناس ها
کاهش ارزش پول ملی در سال ۱۳۹۷ اتفاقی بود که با افزایش مستمر نرخ تورم به نظر نمی‌رسد به این زودی دست از سر اقتصاد کشور بردارد. اقتصادانان در این باره تورم ساختاری، کاهش تراز تجاری، افزایش نقدینگی و کاهش سرمایه‌گذاری در کشور را از عوامل اصلی کاهش ارزش پول ملی می دانند. این اتفاق سبب شد تا یک بار دیگر ماجرای حذف صفرها از پول ملی در صدر اخبار قرار بگیرد.
حذف صفر از پول ملی ایران در جمهوری اسلامی تاکنون چندین بار مطرح شده، اما هیچ‌گاه اقدامات اجرایی به صورت جدی در راستای آن انجام نگرفته بود که سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۸۶ از نمونه‌های بارز این موضوع هستند.
آذر دو سال پیش بود که برای نخستین بار، حذف چهار صفر از پول ملی به طور جدی‌تری از سوی مسئولان وقت پیگیری شد تا جایی که در جلسه هیات وزیران، واحد پول ایران، تومان و برابر با ۱۰ ریال ‌تعیین شد.
هرچند با این اقدام به نظر می‌رسید که بانک مرکزی به دنبال حذف صفر از پول ملی است اما ولی‌الله سیف، رئیس‌کل وقت بانک مرکزی گفت که این تغییر واحد پولی به معنای حذف صفر از پول ملی نیست. هر چند کمی بعد تایید شد دولت و بانک مرکزی به دنبال این موضوع هستند که در لایحه‌ای جداگانه نسبت به حذف چهار صفر از پول ملی اقدام کنند.
دو سال قبل تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان نیازمند تصویب مجلس و شورای نگهبان بود که دولت به رغم تصویب این امر در هیات وزیران، موضوع را مسکوت نگه داشت و این تغییر در همین مرحله نیمه‌تمام ماند و لایحه‌ای از سوی دولت برای حذف چهار صفر از پول ملی نیز به مجلس ارائه نشد.
اما این بار در سال 97 و با گذشت دو سال پس از آن اتفاق، در دوره مدیریت عبدالناصر همتی حذف صفر از پول ملی ایران، رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفت و به نظر می‌رسد که حتی اقدامات ابتدایی آن نیز انجام شده است.
نخستین جرقه از جدی‌ شدن دوباره حذف چهار صفر از پول ملی زمانی زده شد که بانک مرکزی در دی ماه از اسکناس ۵۰ هزار تومانی جدید خود رونمایی کرد و در طراحی این اسکناس نکاتی وجود داشت که توجه برخی را به خود جلب کرد. نکته مهم نخست، استفاده از رنگ‌آمیزی متفاوت در ارقام چاپ‌شده روی اسکناس بود به طوری که چهار صفر بعد از عدد ۵۰ با رنگ متفاوت و کم‌رنگ‌تر طراحی شده‌اند و در قسمت پایینی اسکناس نیز عدد ۵۰ به طور جداگانه درج شده است.
دومین نکته، استفاده از طرح کوه دماوند پشت اسکناس‌های جدید ۵۰ هزار تومانی است که این طرح پیش از این پشت اسکناس‌های ۱۰۰۰۰ ریالی (۱۰۰۰ تومانی) قدیمی استفاده می‌شد و شاید این موضوع نیز اشاره دیگری به حذف چهار صفر از پول ملی داشته باشد.
در حالی که گمانه‌زنی‌ها درخصوص این موضوع ادامه داشت، عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی در نشستی که به دعوت فراکسیون ولایی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، سیاست‌های پولی و ارزی دولت را تشریح و اعلام کرد: لایحه حذف چهار صفر از پول ملی، از سوی بانک مرکزی تقدیم دولت شده است و امیدوارم هر چه سریع‌تر این مهم به نتیجه برسد.
هرچند که پیش از این گفته شده بود که در شرایط تورمی نباید اقدام به حذف صفر از پول ملی کرد و باید تورم تقریبا ثابت شده باشد، اما به نظر می‌رسد این بار بانک مرکزی با قدرت جدی‌تری به حذف صفر از پول ملی ورود کرده و اقدامات نخستین آن را نیز انجام داده است .
حذف صفر از پول ملی کشورها نخستین بار پس از پایان جنگ جهانی دوم تجربه شد و پس از آن به ‌ویژه از دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی به این سو این عمل بارها و بارها در کشورهای مختلف که اکثرا کشورهای در حال توسعه بودند، به‌اجرا درآمد.
داده‌های بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول حاکی از آن است که دست‌کم ۵۰ کشور جهان تاکنون اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرده‌اند که در برخی از این کشورها برای تکمیل چرخه روانی نسبت به تغییر نام واحد پول نیز اقدام شده است.
در این میان عمده اقتصاددانان بر این عقیده‌اند که حذف صفر از اسکناس هیچ‌گونه تأثیری بر شاخص‌های اقتصادی و طرف عرضه و طرف تقاضا ندارد و بیشتر اثر روانی بر جامعه می‌گذارد.
به ‌عقیده کارشناسان اقتصادی، افزایش ظاهری قدرت پول ملی، آسان‌سازی مبادلات، محاسبات و خرید و فروش‌های مردم از اثرات قابل تحقق حذف صفرها است، اما برای حذف صفرها ارتقای شاخص‌های اقتصادی همچون افزایش تولید، نرخ سرمایه‌گذاری، آزادسازی‌های اقتصادی، رفع انحصارات، حضور بانک‌های خارجی در کشور و حضور بی‌قید و شرط سرمایه‌گذاران خارجی نیز باید انجام شود.


خوان ششم : تخت گاز پراید در بازارخودرو
سال ۱۳۹۷ را بسیاری به یک سال وحشتناک در بازار خودرو تعبیر می کنند. امسال اولین نکته ای که به ذهن هر کسی می‌رسد افزایش چند برابری قیمت خودرو است و شاهد مثال آن هم اینکه در روزهای آخر سال پراید ۲۰ میلیونی به پرواز درآمد و قیمت ۵۲ میلیون تومان را تجربه کرد.
خودرو در سال 97 به اعتقاد یک کارشناس بعد از چند سالی که به تدریج به جایگاه اصلی خود در اقتصاد، یعنی کالای مصرفی بازگشته بود و کسی برای سرمایه‌گذاری خودرو نمی‌خرید، دوباره کارکردی سرمایه ای یافت و عملا افرادی پیدا شدند که صف می‌بندند و به‌راحتی قیمتی 50 میلیون تومانی برای پراید پرداخت می‌کنند؛ خودرویی که به اعتقاد امیر حسین کاکایی از فعالان اقتصادی ارزان‌ترین خودروی دنیا در این سطح است، یعنی حدود پنج هزار دلار و حتی کمتر.
 بد نیست بدانید که در واقعیت خودروی کویید ارزان‌ترین خودروی دنیای کلاس B است که حدود هشت هزار دلار قیمت دارد.
در این ماجرا البته هم خریداران و هم خودروسازان خود را قربانی معرفی می کنند و به نظر می رسد این بار هر دو سوی ماجرا به درستی مدعی هستند.
امسال با رشد قیمت دلار و  گرانی مواد اولیه در حالی که خودروی پراید به‌طور متوسط با قیمت ۳۵ میلیون تومان تولید می‌شد عملا خودروساز آن را با دستور دولت و با زیان ۲۲ میلیون تومان می‌فروخت.
نتیجه این اتفاق کاهش شدید توان تولید و نهایتا هزاران میلیارد تومان زیان در خودروسازی‌ها بود. از آن بدتر که در این میان مصرف‌کنندگان هم زیان کردند، چرا که خودروی ارزان را معمولا سرمایه‌دار و دلال می‌خرید و به مصرف‌کننده با قیمت واقعی (ارزش ذاتی خودرو) می‌فروخت. به این‌ترتیب تقریبا معادل آنچه که خودروساز و مصرف کننده ضرر کرد، سرمایه‌گذار و دلال سود برد.
جالب اینجاست که دولت با وجود ادعای تنظیم بازار عملا نتوانست قیمت خودرو را کنترل کند. بماند که به‌رغم تلاش و تدوین مصوبه ای جنجالی با نرخهای جدید برای کنترل ظاهری قیمت، در کف بازار چنین اتفاقی نیفتاد  و مصوبه فروش 5 درصد زیر قیمت بازار هم تنها به گران تر شدن قیمت کارخانه ای خودرو منجر شد و آن گونه که وزیر تازه نفس صمت وعده داده بود در نهایت به ارزان شدن و تعادل بازار ختم نشد.
در این میان دو عامل دیگر سبب به هم ریختن بازار خودرو شده بود. یکی ماجرای خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم ها بود که سبب شد به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های جدید طرف‌های خارجی در ایران، در همان اوایل که هنوز تحریم‌ها شروع نشده بود، شروع کنند به فرار از ایران. خروج طرف‌های خارجی از ایران به علت تحریم‌های جدید، سه اثر منفی برای خودروساز داشت: زیان ناشی از تعویق یا تعلیق تعهدات، گرفتار شدن سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده مشترک و متوقف‌شدن برنامه‌های توسعه و ارائه محصولات جدیدی که قرار بود در امسال و سال آینده بیرون بیایند. از آن مهم‌تر می‌توان گفت که صنعت خودرویی که قرار بود امسال و سال آینده به پرواز درآید، عملا زمین‌گیر شد و قیمت محصولاتش در بازار به پرواز درآمد.
در کنار این موضوع ممنوعیت واردات خودرو که به نحو بدی از مردادماه پارسال شروع شده بود، دردسر بعدی خودروسازان و واردکنندگان خودرو و از آن مهم‌تر خریداران شد؛ به‌گونه‌ای که متاسفانه برخی از واردکنندگان سنتی و اصیل که طی چهل سال آبرو برای خود کسب کرده بودند، هم در بازار داخلی بدهکار مردم شدند و هم نزد فروشندگان بین‌المللی خودرو بی‌اعتبار. همچنین قیمت‌های خودروهای وارداتی بیش از افزایش قیمت ارز، به پرواز درآمد. طبیعی بود. وقتی مسیر ورود یک کالا بسته می‌شود، قیمتش کشش پیدا می‌کند.
حالا هر چند هنوز هم در بسیاری از خیابان ها شاهد رژه ماشین های چند میلیاردی هستیم اما آنچه اتفاق افتاده کوتاه شدن دست کم درآمدها از خودروهای داخلی و رجوع دوباره قشر متوسط به خرید خودروهای ایرانی هستیم و در این میان البته هنوز تک و توک هستند افرادی که قدرت پرداخت قیمت میلیاردی خودروهای وارداتی را دارند و  به قول یک اقتصاددان "عملا در جامعه‌ای که خود را در جنگ اقتصادی می‌بیند، مانند یک نورافکن یک واقعیت تلخ را به رخ کشیده و تنش روانی را بالا می‌برند!"
 
خوان هفتم: ماجرای گوشت و بازگشت کوپن به اقتصاد ایرانی
خوان هفتم اقتصاد ایران در سال 97 با واژه های صف، سبد کالا، گوشت و کوپن پیوند خورده است. داستان تراژدی وار اقتصاد زخم خورده  ایران در سال 97 با فصل صف های طولانی برای دریافت گوشت دولتی 28500 تومانی و پیامک های اختصاص یا عدم اختصاص سبد کالا پیوند خورده است. زمستان امسال با اوج گیری قیمت گوشت و گذر از مرز 100 هزار تومانی دولت باور کرد مردم از پس هزینه تامین برخی مایحتاج خود بر نمی آیند و تلاش کرد با سیاست سبد کالا و عرضه ارزاق و سهمیه بندی از پس بحران های  عجیب و غریب رب و دستمال کاغذی و مرغ و ... که صفهای طولانی و هجوم خریداران را در پی داشت بر بیاید. بالاخره با درگیری در صفوف طولانی و پیدا شدن گوشتهای تنظیم بازاری در رستورانها به جای سفره مردم که دوران جنگ را به یاد نسلهای مسن تر می آورد بزرگترین بازیگر آن روزها یعنی کوپن به خبرها بازگشت و مجلس در مصوبه ای به دولت اختیار داد برای تنظیم بازار از طریق کوپنی کردن مایحتاج ضروری در توزیع و تنظیم بازار دخالت کند.
شاید تنها فرق کوپن این روزها با کوپن دهه شصت در الکترونیکی بودن آن باشد . هر چند هنوز شیوه اجرای این تصمیم مشخص نیست اما به نظر می رسد آخرین بازیگر اقتصادی امسال در واپسین روزهای سال 97 کوپن باشد که بسیاری از ما دهه پنجاه و شصتی ها با آن خاطره های بسیار داریم!
 


نام:
ایمیل:
* نظر:
آخرین اخبار