چالش‌ های پیش‌روی اقتصاد های نفتی

این نهاد در مدل رادیکالی که برای آینده انرژی ترسیم کرده، از کاهش شدید سهم منابع سوخت فسیلی مانند نفت و گاز در دهه‌های آینده سخن می‌گوید و معتقد است تا سال ۲۰۵۰، انرژی خورشیدی به اصلی‌ترین منبع تامین انرژی بشر تبدیل خواهد شد. آنها همچنین معتقدند که اقتصادهای وابسته به درآمدهای نفتی، سال‌های سخت و پرچالشی در پیش خواهند داشت.

آژانس بین‌المللی انرژی با وجود آنکه سهم نفت در زنجیره تامین انرژی جهان را کاهش داده، اما معتقد است که در این میان سهم اوپکی‌ها از تامین همان میزان نفت به شدت افزایش می‌یابد و به بیش از ۵۰ درصد خواهد رسید. نکته جالب توجه اینجاست که بسیاری از فعالان اقلیمی که در گذشته آژانس بین‌المللی انرژی را مورد انتقاد قرار می‌دادند و این نهاد را محافظه‌کار خطاب می‌کردند، حالا بسیار متعجب و شگفت‌زده شده‌اند که این نهاد تقریبا یکی از رادیکال‌ترین مدل‌های تغییر فاز در انرژی جهان را ارائه کرده است.

نقشه‌راه جدید بخش انرژی

بی‌تردید مدل ارائه شده از سوی آژانس، یک سناریوی رادیکال است که در گزارشی با موضوع روش‌های دستیابی به هدف توقف کامل انتشار کربن تا سال ۲۰۵۰ و اجرای تعهدات کشورهای جهان برای جلوگیری از تشدید گرمایش جهانی، مطابق توافق اقلیمی پاریس منتشر شده است. این گزارش عنوان می‌کند که علاوه بر کاهش شدید میزان مصرف سوخت‌های فسیلی، یک جهش بی‌سابقه در سرمایه‌گذاری روی فناوری‌های کم‌کربن نیز مورد نیاز است. آژانس بین‌المللی انرژی خواهان آن است که سرمایه‌گذاری در این بخش از حدود سالانه ۲ تریلیون دلار کنونی تا سال ۲۰۳۰ به ۵ تریلیون دلار در سال برسد.

فاتح بیرول، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی روز سه‌شنبه گفت: «ما به یک افزایش تاریخی در بخش سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی نیاز داریم و قسمت عمده آن نیز باید در بخش انرژی پاک باشد. » وی در ادامه افزود که تحقق این امر می‌تواند سالانه ۴/ ۰ درصد به رشد تولید ناخالص داخلی در سراسر جهان کمک کند.

گزارش «Net Zero» آژانس بین‌المللی انرژی در حالی منتشر می‌شود که این نهاد ناظر، طی سال‌های اخیر با فشار فزاینده فعالان اقلیمی برای تبیین نقشه راهی در جهت دستیابی به اهداف اقلیمی مواجه شده است. در این گزارش جزئیاتی درباره لزوم بازنگری در عرضه و تقاضای بخش انرژی عنوان شده است. این نهاد بین‌المللی می‌گوید تا سال ۲۰۵۰ تقاضا برای زغال سنگ ۹۰ درصد، برای گاز ۵۰ درصد و برای نفت خام ۷۵ درصد کاهش می‌یابد.

دیو جونز، تحلیلگر اتاق فکر زیست‌محیطی امبر (Ember) به نظر می‌رسد از این گزارش تا حد زیادی شوکه شده و می‌گوید که درخواست آژانس برای توقف پروژه‌های جدید اکتشاف نفت و گاز با توجه به سابقه این نهاد، بسیار شگفت‌آور است. او معتقد است که هیچ‌کس انتظار چنین چیزی از آژانس بین‌المللی انرژی را نداشته و این گزارش را می‌توان چرخش بزرگی از سوی آنها دانست. جونز در ادامه عنوان کرد: «آنها همیشه به شدت طرفدار سوخت‌های فسیلی بوده‌اند، بنابراین انتشار چنین گزارشی بسیار متحیرکننده است. این گزارش واقعا خنجری در قلب سوخت‌های فسیلی است.»

اکثر اقتصادهای جهان، هر کدام به نوعی خواهان دستیابی به هدف توقف انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند. دستیابی به این هدف به معنای توقف کامل انتشار کربن دی‌اکسید و اجرای برنامه‌های کربن‌زدایی در اقتصاد جهان است. گفتنی است که این گزارش آژانس، نوعی توصیه‌نامه یا پیش‌بینی نیست؛ اما بی‌تردید سناریوهای مطرح شده در آن، توسط بسیاری از دولت‌های جهان قطعی در نظر گرفته می‌شود و مطابق معمول شکل و اساس سیاستگذاری کشورها در بخش انرژی را تعیین می‌کند.

همچنین از آنجا که دولت‌هایی از جمله بریتانیا، چین، ایالات متحده و حتی اتحادیه اروپا متعهد به حذف کامل گازهای گلخانه‌ای از اقتصاد خود هستند، گزارش آژانس بین‌المللی انرژی یادآور می‌شود که رسیدن به چنین نقطه‌ای تا چه اندازه می‌تواند دشوار و چالش‌برانگیز باشد. فاتح بیرول هم در سخنرانی خود به این نکته اشاره کرد که راه بسیار دشواری در پیش است، اما هنوز هم قابل دستیابی است.

چالش‌های پیش‌روی اقتصادهای نفتی

با وجود تمام این مسائل، بسیاری از شرکت‌های نفتی و کشورهای تولیدکننده نفت مانند اعضای اوپک، کماکان استدلال می‌کنند که سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید مرتبط با سوخت‌های فسیلی برای تامین نیاز اقتصادهای در حال توسعه آسیا و آفریقا مورد نیاز است و آنها پروژه‌های خود را ادامه می‌دهند.

با این حال مدلی که آژانس بین‌المللی انرژی برای کاهش سهم سوخت‌های فسیلی ترسیم کرده به مراتب دشوارتر از آن چیزی است که اکثر این کشورهای تولیدکننده خود را برای آن آماده کرده باشند. مطابق این مدل، سهم سوخت‌های فسیلی در زنجیره تامین انرژی جهان باید از حدود چهارپنجم کنونی تا سال ۲۰۵۰ به یک‌پنجم کاهش یابد. همچنین آژانس می‌گوید تا آن زمان انرژی خورشیدی به بزرگ‌ترین منبع تامین انرژی تبدیل خواهد شد و سهمی ۲۰ درصدی از کل تقاضای انرژی جهان خواهد داشت.

با چنین وصفی کشورهایی که وابستگی بالایی به نفت خام دارند، قرار است با چالش‌هایی جدی روبه‌رو شوند. مساله‌ای که حتی فاتح بیرول نیز آن را تایید می‌کند. او می‌گوید: «کشورهایی که اقتصاد آنها به درآمدهای نفتی و گازی متکی است، با چالش‌های عمده‌ای روبه‌رو خواهند شد. جهان ما نیازی به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اکتشاف نفت و گاز ندارد، چرا که دیگر نیازی به منابع نفت و گاز جدید وجود ندارد.»

با این وجود آژانس در گزارش خود اذعان کرده است که ادامه سرمایه‌گذاری در منابع و پروژه‌های موجود تولید نفتی و گازی و پروژه‌های کنونی، برای تامین انرژی جهان مورد نیاز است. بر اساس این گزارش با وجود کاهش تقاضای نفت جهانی، سهم تولید کنترل شده اوپک در دهه‌های آینده افزایش می‌یابد و از میزان ۳۷ درصدی کنونی به ۵۲ درصد در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید.

تصویری از آینده

آژانس جایگزین اصلی سوخت‌های فسیلی تا سال ۲۰۴۰ را برق بدون کربن می‌داند و می‌گوید که در کنار این تغییر، طی دهه‌های آتی باید سرمایه‌گذاری عمده جهانی روی تحقیقات مرتبط با فناوری‌های نوینی مانند باتری‌ها و الکترولیزرهای هیدروژنی متمرکز باشد. همچنین این نهاد در گزارش خود، بحث بهبود بهره‌وری انرژی را مطرح کرده است. بهبود بهره‌وری به آن معنا که تقاضای انرژی جهان تا سال ۲۰۵۰ - حتی در صورتی که اندازه اقتصاد جهانی دوبرابر بزرگ‌تر از امروز باشد - حدود ۸ درصد از میزان کنونی کمتر خواهد بود. در این سناریو مصرف برق به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد و تا ۲۰۵۰ تقریبا نیمی از کل انرژی مصرفی جهان را به خود اختصاص می‌دهد.

جوئری روگلج، مدرس تغییرات اقلیمی در امپریال کالج لندن، سناریوی ترسیم شده توسط IEA را بسیار چشمگیر و قابل‌توجه می‌داند. روگلج که خود از منتقدان جدی رویکرد آژانس بوده و از آنها خواسته بود که برنامه‌ای برای کربن‌زدایی ارائه کنند، به فایننشال تایمز می‌گوید: «گزارش IEA شاخصی خواهد بود که هم توسط صنعت انرژی و هم توسط دولت‌ها برای برنامه‌ریزی مورد استفاده قرار می‌گیرد»

آژانس بین‌المللی انرژی به دلیل آنکه در سناریوهای قبلی خود برای آینده انرژی جهان، به اندازه کافی به انرژی‌های تجدیدپذیر توجه نمی‌کرد و رشد انرژی خورشیدی و بادی را جدی نمی‌گرفت، همواره یکی از اهداف اصلی انتقادات و حملات شدیداللحن فعالان اقلیمی بود. روگلج معتقد است که سناریوهای آژانس در یک دهه گذشته، همواره از واقعیات جهان عقب مانده بودند. او در پایان با امیدواری می‌گوید: «آژانس بین‌المللی انرژی مثل یک ماشین ساده، کند، خاکستری، زنگ‌زده و غبارآلود است و همیشه مدتی طول می‌کشد تا خود را برساند. اما حالا واقعا خوشحالم که می‌بینم آنها به یک نقشه راه، برای کربن‌زدایی رسیده‌اند.»