دلسردی فعالان اقتصاد دانشبنیان
گروه صنعت و تجارت: بیش از یک دهه است که از تولد شرکتهای دانش بنیان در کشور ما میگذرد و در حال حاضر بیش از 9 هزار شرکت دانش بنیان محصولات فناورانه خود را روانه بازار کردهاند. این شرکتها در سه دسته نوع ۱ یا تولیدی، نوع ۲ یا نوپا و مستعد دانش بنیان یا نوع ۳ تأیید شدهاند. این سه دسته از نظر سطح فناوری با یکدیگر متفاوت هستند. حدود ۷۰ درصد شرکتها بر اساس گزارشها تولیدی هستند و سطح فناوری خوبی دارند. شرکتهای دانش بنیان در ۹ حوزه فناوری مشغول به تولید محصول هستند. «فناوری زیستی کشاورزی و صنایع غذایی»، «دارو و فراوردههای پیشرفته حوزه تشخیص و درمان»، «مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوریهای شیمیایی»، «ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته»، «وسایل، منظومات و تجهیزات پزشکی»، «برق و الکترونیک فوتونیک، مخابرات»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات نرم افزارهای رایانهای»، «خدمات تجاری سازی»، «صنایع فرهنگی خلاق علوم انسانی و اجتماعی از جمله حوزههای فعالیتی شرکتهای دانش بنیان محسوب میشود. اقتصاد کشور در حال تغییر ماهیت و شکل از منبعمحوری به دانشبنیانی است لذا در این برهه شاهد شکلگیری کسب و کار دانش بنیان نوظهور مبتنی بر فناوری هستیم که بیشترین نرخ رشد را به خود اختصاص داده و به دنبال جذب بیشترین سهم از بازار اقتصادی کشور هستند. آمار بازگشت سرمایه بانک جهانی هم نشان میدهد نرخ بازگشت سرمایه در بخش کشاورزی ۳۰ درصد، صنعت ۵۰ درصد و خدمات ۱۰۰ درصد است که اغلب کسب و کار دانش بنیان و فناورانه در حوزه خدمات هستند. لذا احساس نیاز برای گذر از اقتصاد منبع محور به اقتصاد دانش بنیان در تمامی جوامع بیش از پیش احساس میشود و باید زمینه تولید محصولات دانش بنیان را از طریق شکلگیری کسب و کار دانش بنیان کوچک و متوسط فراهم کرد تا از دایره رقابت جا نماند. طبیعتا تحقق و شکلگیری اقتصاد دانشبنیان در عصر پرشتاب کنونی که کارآفرینی مبتنی بر فناوری و به دنبال آن کسب و کارهای دانشبنیان موتور رشد اقتصادی محسوب میشود، به اشتغال پایدار کمک بسزایی خواهد کرد. در این حوزه اقتصاد، نوآوران، صاحبان فکر و طراحان کسب و کار دانش بنیان، سرمایههای اصلی ، موضوع فنآفرینی محسوب میشوند تا با ایجاد شرکت های دانش بنیان، سهم قابل توجهی در توسعه صنایع با فناوری های برتر و ایجاد اشتغال برای دانشآموختگان دانشگاهی فراهم کنند. اما نکته اینجاست که اقتصاد دانشبنیان در کشور موانعی دارد. گفتنی است در حال حاضر نزدیک به ۹۰۰۰ شرکت دانش بنیان در کشور فعال هستند که کمتر از ۷۰ درصد آنها فروش بیش از پنج میلیون یورو یا بالای ۱۰۰ نفر نیروی کار دارند. البته تاکنون رشد شرکتهای دانش بنیان در کشور در قالب شرکتهای کوچک بوده، اما شرکتهای بزرگ مثل فولاد اکثرا در بخش تولید فعال هستند. بر اساس گزارش معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، شرکتهای دانشبنیان با فعالیت در انواع حوزههای مختلف، به دو گروه شرکتهای دانشبنیان تولیدی و نوپا دستهبندی شده و دانشبنیانهای نوپا یا تولیدی نیز بر اساس نوع فعالیت، پیچیدگی و اهمیت فناورانه در ۳ گروه نوع یک، نوع دو یا نوع ۳ دسته بندی می شوند.
موانع شکلگیری اقتصاد دانشبنیان
مرکز پژوهشهای مجلس در سال 1398 در گزارشی به موانع موجود بر سر راه شرکتهای دانشبنیان پرداخت و به این نتیجه رسید که که در سطح کلان و بلندمدت نبود راهبرد یا سیاست مشخص نسبتب ه توسعه کسب و کارهای نوپا و دانشبنیان، ضعف نظام آموزش در پرورش مهارتهای کارآفرینی، چند نرخی بودن ارز، عدم انعطاف و عدم ثبات بخشنامههای بانک مرکزی در ارتباط با ارز و فقدان برنامههای لندمدت برای صیانت از بازار داخل و .. به عنوان چالشهای مهم پیش روی شرکتهای دانشبنیان عنوان شده است. ازا ین گزارش مشخص است که مسائل مرتبط با اقتصاد کلان و بحث ارز و تحریمها نقش مهمی در ایجاد یک مانع بزرگ برای توسعه شرکتهای دانشبنیان داشته است و نتایج آن هم این بوده که نه تنها نیروی کار متخصص اکنون به دلیل همین مسائل اقتصادی و نبود یک چشمانداز روشن اقتصادی در حال مهاجرت است بلکه حتی خود استارتآپها نیز یا در صدد مهاجرت هستند و یا اینکه اقدام به انتقال شرکتها به کشورهای همسایه مانند ترکیه و دبی نمودهاند. بنابراین طی سالهای اخیر که چالشهای ارزی و به تبع آن اقتصاد کلان دامنگیر کشور شده توسعه شرکتهای دانشبنیان نیز به نوعی عقبافتاده و بسیاری از شرکتها نیز در مسیر تعطیلی قرار گرفتهاند. امید هاشمی مدیر واحد کسب و کارهای نوین در اتاق بازرگانی ایران میگوید: حدود 60 استارتاپهایی که در مراحل شکلگیری هستند و تیم های زیر 4،5 نفر دارند، تعطیل شده و ادامه فعالیت نمیدهند. همچنین 30 تا 40 درصد استارتاپهایی که در مرحله رشد و بین 5 تا 15 نفر هستند فعالیتشان متوقف شده، چون سرویس هایشان گران است و مشتری ندارد اما تنها 10 تا 20 درصد استارتاپ های بزرگتر تعطیل نشدهاند. آنها به این دلیل که ساختار مالی منظم دارند به راحتی میتوانند با یکدیگر ادغام شوند. مثلا چند وقت دیگر خبر ادغام دو مجموعه استارتاپی تخفیفی را خواهید شنید. در این شرایط فضای رقابتی کم می شود و هیچ تیم جدیدی نمیتواند با آنها رقابت کند، اما حداقل میتوانیم استارتاپهای خوب را حفظ کنیم.
رویکرد وزارت صمت به شرکتهای دانشبنیان صادرات محور
اخیرا وزارت صمت رویکرد خود را درباره شرکتهای دانشبنیان صادرات محور به استانها ابلاغ کرده است. عباس علیآبادی در نامه به مدیران کل صنعت، معدن و تجارت ۳۱ استان و جنوب کرمان با اشاره به اینکه که سیاستگذاری توسعه صنعتی - معدنی کشور بر عهده ستاد وزارتخانه و اجرای آن برعهده استانها و واحدهای صف است، گفته است که شایسته است معاونتها و دفاتر تخصصی ستادی نسبت به تعیین اولویتها و برنامههای توسعه در حوزههای مختلف صنعتی و معدنی با رویکرد حمایت از صنایع دانشبنیان و صادرات محور با عمق تولید داخل حداکثری اقدام کنند. بر این اساس معاونتها و دفاتر تخصصی ستادی باید بر برنامههای واحدهای ذیربط نظارت و برای تسریع و تسهیل در امور آنان تلاش کنند و علاوه بر تایید ثبت سفارشهای آنان در چارچوب سیاستهای ابلاغی و رعایت سهمیه ارزی بر تحقق اهداف مشخص شده برای رشد تولید نیز نظارت و در هماهنگی کامل با واحدهای ستادی نظارت مستمر بر ثبت آمار تولید و عرضه محصول در سامانههای ذیربط را داشته باشند. اما مسئله اساسی فقط ابلاغی تعدادی دستورالعمل نیست بلکه این نع شرکتها نیازمند سرمایهگذاری مستمر و واردات تکنولوژی هستند و در شرایط تحریمی و انزوای اقتصادی رشد شرکتهای دانشبنیان محلی از اعراب ندارد چرا که تکنولوژی اکنون مسئله روز است و روز به روز فناوریهای نوین در بخشهای مختلف صنعتی روانه بازار میشوند. نمونه بارز این مسئله را میتواند در صنعت لوازم خانگی دید و در حالیک ه اکنون در سطح جهانی از هوشمندسازی لوازم خانگی و اینترنت اشیاء صحبت میشود تولیدکنندگان داخلی همچنان در حال تلاش برای تهیه مواد اولیه و تعیین قیمت محصولات خود هستند.
