مواهب اقتصادی جاده ابریشم

گروه اقتصاد کلان: ابتکار «کمربند و جاده» که ایران در قلب آن قرار دارد، طرحی در حال اجرا از یک دهه قبل توسط چین و بزرگترین برنامه زیرساختی در تاریخ جهان شناخته می‌شود که چهار قاره را پیوند می‌دهد؛ طرحی که در اردوگاه آمریکا و غرب به عنوان مهمترین دستاویز در پروژه «چین‌هراسی در جهان» مورد پیگیری قرار گرفته است. این طرح که از سوی «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین در پاییز ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) به ترتیب در جریان دیدارهایی از قزاقستان و اندونزی ارائه شد، از دو بخش «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» و ساخت «جاده ابریشم دریایی در قرن بیست و یکم» تشکیل می‌شود. این طرح در نهایت با عنوان «یک کمربند - یک جاده» به جهان معرفی شد. بنابراین در یک توضیح نسبتا ساده و واضح، «ابتکار کمربند و جاده» (Belt and Road Initiative) چین که به اختصار BRI نامیده می‌شود، دو بال دارد: نخست، «کمربند» آن از «کمربند اقتصادی جاده ابریشم» گرفته شده‌ است که شامل شبکه‌ای طراحی شده از جاده‌های فراسرزمینی و خطوط راه آهن، لوله‌های نفت و گاز و دیگر پروژه‌های زیرساختی است که از شهر شیئان در مرکز چین آغاز و سراسر آسیای میانه را در می‌نوردد و سرانجام به مناطق دوردستی چون مسکو، روتردام و ونیز می‌رسد. دوم، «جاده» آن نیز همان «جاده ابریشم قرن بیست ویکم» ‌است و مسیرهای دریایی از جنوب شرقی آسیا به جنوب آسیا و سپس خاورمیانه و آفریقا را در برمی‌گیرد. (در نقشه زیر خطوط زرد کمربند اقتصادی و خطوط آبی جاده ابریشم دریایی را نشان می‌دهد). چین با این طرح، اهداف بزرگی در زمینه رشد اقتصادی به خصوص امنیت انرژی، گسترش حوزه نفوذ و تاثیرگذاری در مناطق مختلف، دسترسی به بازارهای جهانی و نیز ایجاد راه‌های ارتباطی و حمل ونقل مقرون به صرفه‌تر را دنبال می‌کند. در نتیجه، این ایده به دنبال تسهیل و تامین انتقال انرژی، کالا و نزدیک کردن نقاط مختلف کره خاکی به کشور چین است. از نگاه کارشناسان، پشتوانه این طرح قدرت صنعتی اقتصاد چین و توان سرمایه‌گذاری آن است. این طرح می‌تواند به همراه قدرت نظامی چین، به هژمونی این کشور در آسیای شرقی بیانجامد و در نهایت با تفوق بر مسیرهای تجاری خشکی و آبی اوراسیا، چین را به سوی قدرت برتر در اقتصاد جهانی رهنمون کند. اما غرب و به ویژه آمریکا ساکت ننشسته است و به همین دلیل کریدورهای جدیدی البته با محوریت هند در حال شکل گرفتن هستند به ویژه کریدور اقتصادی هند – خاورمیانه – اروپا که طرح‌ آن مستقیما توسط غربی‌ها دنبال می‌شود. اما در اینجا نقش ایران به عنوان قلب کریدور یک کمربند و یک جاده اهمیت دارد.

جایگاه اقتصادی ایران در کریدور یک کمربند و یک جاده
ایران به سبب برخورداری از منابع مختلف انرژی و همچنین قرار داشتن در یک موقعیت جغرافیایی استراتژیک، از مزیت راهبردی مهمی در حوزه‌ حمل‌ و نقل بین‌المللی برخوردار است. این موقعیت جغرافیایی و استراتژیک سبب شده ایران از گذشته تاکنون به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب و همچنین گذرگاه کلیدی راه ابریشم به شمار بیاید که نقش مهمی را در اجرایی کردن طرح مزبور بازی کند
اگرچه به نظر می‌رسد ایران در فراهم کردن زیرساخت‌های مرتبط با این طرح موفقیت چندانی نداشته و اکنون ترکیه جایگاه کلیدی‌تری برای چین برای اتصال به اروپا دارد. ایران با داشتن منابع عظیم نفت و گاز و قرار گرفتن در «هارتلند انرژی» (قلب انرژی جهان) موقعیت جغرافیایی خوبی برای مشارکت و بهره گرفتن از مزایای پروژه راه ابریشم چین دارد؛ موقعیت ژئواستراتژیک ایران که در مرز دریای خزر و خلیج فارس قرار گرفته برای چین مهم است و این کشور خواهان مشارکت جدی ایران در این پروژه است. ذخایر نفت و گاز، نیروی انسانی، بازار پُرکشش داخلی، منابع کانی و غیرفلزی، بازارهای تحت نفوذ ایران در غرب آسیا و موقعیت ترانزیتی از جمله دلایل جذابیت ایران برای چین است.

رشد اقتصادی ایران از مجرای اتصال به کریدور
وزیر صمت اخیرا به چین سفر کرده و از بخش‌های از صنعت این کشور از جمله صنایع خودروسازی دیدن کرده است. وی در همایش تجاری ایران و چین اظهار داشت: تفاهم‌نامه بین ایران و چین که در بالاترین سطح طرح و تصویب شد، زمینه را برای رشد سریع تعاملات فراهم کرده است. وی افزود: طرح «یک کمربند- یک جاده» چین فرصت‌های متعددی را برای توسعه زیرساخت‌های ایران مانند بنادر، راه آهن و… ارائه می‌دهد که می‌تواند توسعه و رشد اقتصادی دو کشور را تسهیل کند. وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران با اشاره به اینکه باید در جهت توسعه تجارت ایران- چین گام‌های اساسی برداشته شود، خاطرشان کرد: در سال ۲۰۲۲ واردات غیرنفتی چین از ایران ۶.۳۵ میلیارد دلار بوده که عمده آن فرآورده‌های پتروشیمی، معدنی و فلزات، دارو، کشاورزی و شیلات بوده است. علی آبادی اضافه کرد: صادرات چین به ایران ۹.۴۴ میلیارد دلار بوده که عمده آن تجهیزات ماشین‌آلات الکترونیکی، برقی و نیروگاهی، حمل‌ونقل، انواع کالا و تجهیزات صنعتی و فلزی، محصولات شیمیایی، کالا و محصولات پلاستیکی و منسوجات بوده است. وی تاکید کرد: ایران در زمینه محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی و برخی محصولات دانش‌بنیان تجربیات و دستاوردهای قابل توجهی دارد که می‌تواند برای بازرگانان چینی جذاب باشد. وزیر صمت ضمن اشاره به اینکه روابط ایران و چین امروز بیش از هر زمان دیگری فرصت رشد دارد، گفت: روابط دیرینه ایران و چین به چند قرن می‌رسد که همیشه در فضای مثبت‌اندیشانه دنبال شده است. اگرچه وزیر صمت نسبت به این رویه خوشبین است اما به نظر می‌رسد که موانعی کلیدی در این راستا وجود داشته باشد چرا که اتصال به این کریدور و بهره‌بردارری از مزایای آن نیازمند سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی به ویژه در بخش حمل و نقل است. بر اساس لوایح بودجه طی سال‌های اخیر میزان بودجه‌های تخصیص یافته برای توسعه راه‌آهن و سیستم حمل بسیار پایین بوده و حتی ایران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی در مسیری خارج از بخش نفت نیز موفق نبوده است. کسری بودجه سنگین، تورم مزمن، فرار سرمایه و فرسودگی زیرساخت‌های کشور از جمله موانع کلیدی به شمار می‌روند که می‌توانند حضور فعال ایران در این کریدور و استفاده از مزایای آن را تحت‌الشعاع قرار دهد.