زهرا سلیمانی: دولت چهاردهم با ناترازی سوخت در ایران چه خواهد کرد؟ آیا قیمت بنزین افزایش می یابد یا نه؟ این پرسش یکی از مهمترین ابهامات پیش روی دولت جدید است. موضوعی که نه تنها در زمان تشکیل دولت چهاردهم بلکه از ایام تبلیغات انتخاباتی مطرح شد و حاشیه های بسیاری حول و حوش آن شکل گرفت. در آخرین دست از اظهارنظرها در خصوص مساله ناترازی در مصرف سوخت و بنزین، وزر نفت روز چهارشنبه در حاشیه نشست هیات وزیران اعلام کرد، هیچ برنامه ای برای افزایش قیمت سوخت در دستور کار دولت نیست.
اما تحلیلگران معتقدند ناترازی بنزین در ایران به اندازه ای دهشتناک است که دولت نهایتا چاره ای جز تغییر وضع موجود نخواهد داشت. بر اساس اعلام سعید لیلاز، ایران روزانه حول و حوش 7تا8میلیون دلار بنزین وارد کشور می کند با یک حساب سرانگشتی مشخص می شود که کشور هر ساله حدود 3میلیارد دلار صرف واردات بنزین می کند. عدد و رقمی که با افزایش مصرف به صورت تصاعدی بالا رفته و هزینه های ارزی بسیاری را متوجه اقتصاد ایران می کند. اما آیا یگانه راهکار حل این ناترازی افزایش قیمت بنزین است؟ مهمتر از آن آیا افزایش قیمت بنزین معضل ناترازی را در ایران حل می کند؟
نرسی قربان متخصص ايراني حوزه اقتصاد انرژي در گفتگو با تجارت اما ابعاد و زوایای تازه ای از این بحث را نمایان کرده و موضوع« ناترازی در تولید»را به اندازه «ناترازی در مصرف»دارای اهمیت می داند.
قربان با تکه بر پژوهشهای نهادهای تخصصی بین المللی اعلام می کند حتی دو برابر کردن نرخ بنزین در ایران کمکی به کاهش مصرف نکرده و به سرعت شرایط را مانند قبل بحرانی می کند. او معتقد است ایران ابتدا باید در برابر پرتی های تولید انرژی در ایران که بعضا بسیار زیاد هم هست، مانع تراشی کند و سپس از طریق سرمایه گذاری روی زیرساختها ظرفیت های تولید خود را افزایش دهد.
این تحلیلگر مسائل انرژی در عین حال به معضل کارت های سوخت در ایران هم اشاره می کند و آنرا تبعیض آمیز و غیر کاربردی می داند. به اعتقاد او اگر یارانه ای در بخش انرژی توزیع می شود(که می شود) آنرا باید در اختیار یکان یکان ایرانیان قرار داد. نه جمع معدودی از افرادی که صاحب خودرو هستند.
عبارت ناترازی انرژی این روزها مدام تکرار می شود. به نظر شما معضل ناترازی چگونه ایجاد و چگونه حل می شود؟
ج:همانطور که شما هم اشاره کردید، این روزها عبارت ناترازی انرژی به کرات در سطح رسانه ها و در جریان صحبتهای مسئولان تکرار می شود، اما باید توجه داشت، مساله ناترازی انرژی تنها به حوزه مصرف مربوط نمی شود، بلکه ناترازی در تولید هم وجود دارد. وقتی شما تولید متناسب با نیازهای کشور نداشته باشید، پرتی زیاد و بالا داشته باشید و نوعی عدم توازن در این حوزه ایجاد کنید، طبیعی است که عمق ناترازی بیشتر می شود. مثلا در حوزه تولید گاز آنگونه که مسئولان وزارت نفت اعلام کرده اند، هر سال به اندازه یک فاز پارس جنوبی ممکن است کاهش تولید وجود داشته باشد. این کاهش تولید با سرمایه گذاری و انواع و اقسام مکانیسم های جبرانی می تواند پوشش داده شود. که در این بخش هم ایران با تسهلاک سرمایه گذاری روبه روست و زیرساختها به روز آوری نمی شوند. البته مصرف بی رویه و هدر رفت در پالایش و انتقال هم مطرح است. در نتیجه مجموعه ای از عوامل مختلف ناترازی انرژی در ایران را به وجود آورده است.
برخی از کارشناسان و مدیران اقتصادی معتقدند، مهمترین راه حل برای رفع ناترازی، افزایش قیمت حامل های انرژی است.. آیا با گران کردن بنزین، مشکل ناترازی اقلام مختلف انرژی می شود؟
ج:نه تنها در ایران بلکه در سایر کشورها، کارشناسانی که در بحث بنزین کار کرده اند می دانند که قیمت و افزایش نرخ آن تا حدی می تواند جلوی مصرف را بگیرد اما چون بنزین کالایی است که مورد نیاز است، مردم ضرورتا از آن بهره می برند و سهم چندان زیادی از هزینه های خانوارها را در بر نمی گیرد، حتی دو برابر کردن قیمت بنزین باعث نصف شدن مصرف بنزین نمی شود. برای مدت زمان کوتاهی ممکن است 5الی 6درصد مصرف را کاهش دهد اما به سرعت مصرف به وضع سابق باز می گردد. این موضوع نه فقط در ایران بلکه در سایر نقاط جهان هم به تجربه ثابت شده است. پژوهشهای بسیاری در این زمینه صورت گرفته و نتایج آماری این تحقیقات موجود است. البته وقتی قیمت بنزین چند برابر شود و خیلی بالا رود، کاهش مصرف های محدودی هم اتفاق می افتد. در واقع مردم بر سر دوراهی قرار می گیرند که آیا خودرو بیرون ببرند تا از حمل و نقل عمومی استفاده کنند. اما در شرایط فعلی کشورمان دو برابر کردن قیمت تاثیرقابل توجهی در مصرف انرژی نخواهد داشت. از سوی دیگر دولت نمی تواند به صورت ناگهانی نرخ را چند برابر افزایش دهند. چون تبعات کلان اقتصادیف اجتماعی و...به دنبال خواهد داشت.
بنابراین راهکار باقی مانده برای حل این ناترازی چیست؟ اگر گران کردن بنزین در مصرف بنزین اثر گذار نیست برای اصلاح الگوی مصرف انرژی در کشور چه باید کرد؟
ج: در مورد بنزین مساله مهم دیگری هم وجود دارد. باید در خصوص کارت های سوخت در ایران بازنگری صورت گیرد. در این زمینه سالها مطالعات فراوانی در وزارت نفت و سایر مراکز تحقیقاتی صورت گرفته است. همه به این نتیجه رسیده اند که توزیع کارت های سوخت بر اساس خودروی افراد نه عادلانه است و نه کمکی به اقتصاد و مصرف سوخت می کند. چرا عادلانه نیست؟ چون خانواده هایی که خودرو ندارند، هیچ بهره ای از یارانه سوخت نمی برند. از سوی دیگر فردی که 2، 3 یا بیشتر خودروی لوکس و چند سیلندر دارد و ثروتمند تر است ، یارانه بیشتری دریافت می کند. تحقیقات به این نتیجه رسید که کارت های سوخت بر مبنای خانوار باشد و خانوار یاد شده بتواند از مبلغی که به عنوان یارانه برایش در کارت سوخت ریخته می شود، بنزین بخرد یا قبض های آب و برق و تلفن و...خود را پرداخت کند. این روش اگر در سالهای قبل در ایران اجرایی شده بود تا حد زیادی به حل ناترازی بنزین کمک می کرد.
این روش آیا مصرف انرژی و توزیع آنرا بالا نمی برد؟ توزیع بنزین به ازای همه شهروندان آیا هزینه یارانه انرژی را برای دولت بالا نمی برد؟
ج: ببینید، امروز مثلا کل یارانه ای که دولت برای بنزین می دهد، یک عددی است. می توانید این عدد را به 20میلیون خانوار(شامل همه ایرانیان) تخصیص دهید. این می شود مقدار یارانه انرژی که باید به هر فردی تخصیص یابد. این فرد می تواند با کارت یارانه خود هزینه های زندگی اش را پوشش دهد. ممکن است یارانه برق، گاز ، آب و...جدا در این کارت ذخیره شود. این فرد اجازه خواهد داشت با این پول نیاز خود را بر طرف سازد. فرد با این پول یا بنزین می خرد یا اینکه اگر خودرو نداشت این رقم را صرف سایر پرداخت های زندگی مثل پرداخت قبوض، خرید اقلام اساسی و...کند.اما اینکه یارانه انرژی تنها در اختیار افرادی که خودرو دارند شود و سایر خانواده های فاقد خودرو از آن بی بهره باشند، حقیقتا تبعیض آمیز است. جالب است بدانید، بیش از 50درصد ایرانیان فاقد خودرو هستند و طبیعتا بهره ای از یارانه سنگین انرژی ندارند. حدود 100میلیارد دلار در هر سال صرف پرداخت یارانه های انرژی می شود.اما بیشتر از نیمی از ایرانیان فاقد خودرو هستند و از آن بی بهره اند.
این روند تبعیض آمیز چرا هرگز اصلاح نشده است؟
ج: مسئولان باید به این پرسش پاسخ دهند. نه فقط یارانه بلکه اساسا روند توزیع ثروت در ایران عادلانه نیست. توزیع ثروت از 3بخش یارانه، مالیات و تسهیلات صورت می گیرد. در ایران اما همه این حوزه ها به نفع ثروتمندان و به ضرر دهک های محروم است. خانواده هایی که پول بیشتری داشته باشند تسهیلات بیشتری می گیرند. سوداگران و سودجویان و رانت خواران اساسا مالیاتی پرداخت نمی کنند، اما بلافاصله از حداقل بگیر و حقوق بگیر مالیات اخذ می شود. در حوزه یارانه ای هم خانواده هایی که ثروت بیشتری دارند، بهره یارانه ای افزونتری هم می برند. خانواده ای 3خودروی بنز و تویوتا و بی ام دبلیو لوکس دارد، سهم بیشتری هم از یارانه انرژی دارد. اما خانواده ای که خودرو ندارد سهمی هم از این یارانه هنگفت ندارد. به نظرم مقدم بر حل ناترازی انرژی، حل رویکردهای تبعیض امیز در ناترازی توزیع یارانه هاست که باید در دستور کار قرار بگیرد.
