نقش تغذیه در مقابله با بحران آلودگی هوا

دکتر جلال الدین میرزای رزاز

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس انجمن تغذیه ایران (اتا)

وارد شدن هرگونه ماده خارجي به آب ، هوا ، خاك و زمين به ميزاني كه كيفيت فيزيكي ، شيميايي يا بيولوژيكي آن را بگونه اي تغيير دهد كه به حال انسان يا ساير موجودات زنده يا گياهان يا آثار و ابنيه مضر باشد، آلودگی می گوییم. آنچه که در حال حاضر در شهرهای بزرگ ایران، بخصوص تهران مورد توجه قرار گرفته است، آلودگی هوا است.

هواي سالم هوايي است که ميزان ذرات معلق آن از يک حد خاصي تجاوز نکرده و يک سري ترکيبات شيميايي آن مانند دي اکسيد کربن در يک محدوده خاص باقي مانده و يک سري آلاينده هاي شيميايي مانند مونوکسيد کربن و اکسيدهاي نيتروژن و گوگرد ترجيحا در آن ظاهر نشده و يا در حداقل مقدار مجاز قرار گيرد .

آلودگي هاي هوا به صورت زير دسته بندي ميشوند .

١- آلاينده هاي شيميايي
٢- آلاينده هاي ميکرو بيولوژيکي
٣- ذرات معلق

مهمترین آلاینده‌هایی که از طریق فعالیت‌های انسانی تولید می‌شوند، شامل این موارد می‌شود:

مونوکسید کربن - گازی بی‌بو و بی‌رنگ و سمی که بر اثر احتراق ناقص ایجاد می‌شود.

اکسیدهای گوگرد به ویژه دی‌اکسید گوگرد - ذغال سنگ و سوخت‌های نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند.

اکسیدهای نیتروژن به ویژه دی اکسید نیتروژن - که بر اثر احتراق در دماهای بالا تولید می‌شوند. دی‌اکسید نیتروژن بویی تند و زننده دارد و رنگ قهوه ای که بر فراز آسمان شهرهای بزرگ دیده می‌شوند ناشی از این گاز است. ذغال سنگ و سوخت‌های نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند.

ترکیبات آلی فرار - این ترکیبات به دو دسته متان و غیرمتان‌ها تقسیم می‌شوند. متان گاز اصلی تشکیل‌دهنده گاز طبیعی است و اثر گلخانه‌ای بسیار نیرومندی دارد. بقیه ترکیبات آلی فرار هم اثرات گلخانه‌ای قابل توجهی دارند. ترکیبات فرار آروماتیک مثل بنزن و تولوئن اثر سرطانزایی داشته و در معرض آنها قرار گرفتن به طور مستمر می‌تواند منجر به سرطان خون شود.

ذرات معلق به تمامی اجزاء ریز مایع یا جامدی (به جز آب خالص) گفته می‌شود که در جو زمین پراکنده هستند و اندازه میکروسکوپی یا زیرمیکروسکوپی اما بزرگتر از ابعاد مولکولی دارند. ذرات کوچکتر بسیار خطرناکتر هستند چراکه به ریه‌ها نفوذ کرده و برخی از آنها حتی وارد جریان خون می‌شوند و باعث بیماری‌های تنفسی و قلبی مختلف می‌شوند. این ذرات همچنین بر روی خاک و آب نشسته و آلودگی منابع آبی و خاک را موجب می‌شوند.

کلروفلوئوروکربن‌ها - گازی که عامل اصلی تخریب لایه ازن است و استفاده از ترکیباتی که باعث آزادسازی آن می‌شود امروزه ممنوع شده‌است.

فلزات سمی مثل سرب و جیوه

ازون تروپوسفری

آلودگی‌های رادیواکتیو

آمونیاک که بیشتر بر اثر استفاده از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی ایجاد می‌شود.

اگر خواسته باشیم سهم آلاینده هارا به صورت تقریبی و درصدی بگوییم  می توان سهم هر آلاینده به صورت درصدی به صورت زیر بیان کرد:

مونوکسید کربن: ۴۰٪

اکسیدهای نیتروژن: ۲۰٪

دی‌اکسید گوگرد: ۱۵٪

ترکیبات آلی فرار: ۱۰٪

ذرات معلق (PM2.5 و PM10): ۱۰٪

سایر آلاینده‌ها (فلزات سنگین، ازون، آمونیاک): ۵٪

و اما اگر بخواهیم بدانیم که  هر کدام از این آلاینده ها بیشتر بر چه قسمت هایی از بدن آثار تخریبی دارند ،می توان شدت اثرات بهداشتی آن ها را به صورت زیر بیان نمود:

آلودگي هوا به طرق گوناگوني مي‌تواند آثار زيانبار درازمدت و كوتاه مدتي بر سلامت انسانها بگذارد. تاثير آلودگي هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسيب پذيري برخي افراد در برابر آلودگي هوا بسيار بيشتر از سايرين است. كودكان كم سن و سال و سالمندان بيشتر از ديگران از آلودگي هوا آسيب مي‌بينند. بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک بیشترین تاثیر آلودگی هوا بر اساس ایجاد استرس اکسیداتیو در بدن می باشد، چنانچه برخي بيماريها مانند آسم، بيماري قلبي و ريوي در مواقع آلودگي هوا تشديد مي‌شوند. معمولا ميزان آسيبها بستگي به ميزان قرار گرفتن در معرض مواد شيميايي زيانبار دارد يعني مدت تماس با آلاينده‌ها و غلظت مواد شيميايي مهم است. باید توجه داشته باشیم که کودکان و سالمندان بیشتر از سایر گروه های سنی در آودگی هوا آسیب پذیر هستند. 

آثار كوتاه مدت آلودگي هوا عبارت است از حساسيت چشمها، بيني و حلق، عفونتهاي دستگاه تنفسي فوقاني مانند برونشيت و ذات الريه. سردرد، تهوع، و واكنش‌هاي آلرژيك نيز از ديگر عوارض كوتاه مدت اين مشكل زيست‌محيطي است.

آثار درازمدت آلودگي هوا مي‌تواند بيماري مزمن تنفسي ، سرطان ريه، بيماري قلبي، و حتي آسيب به مغز ، اعصاب ، كبد و كليه‌ها را شامل شود.

عقيمي ناشي از كاهش شمار اسپرم در مردان از عوارض آلودگي هوا شناخته شده است. آلودگي هوا نه تنها در تشديد آسم نقش دارد بلكه بزرگترين عامل خطر در ايجاد اين بيماري محسوب مي‌شود. پزشكان از جمله عوامل موثر در بروز جوش صورت را آلودگي هوا معرفي مي‌كنند. اين معضل براي بيماران ديابتي مرگبار است. آلودگي هوا در فرايند كنترل جريان خون در ديابتي‌ها اختلال ايجاد مي‌كند. در تحقيقات انجام شده مشخص شده است آلودگي هوا در بروز چاقي نقش دارد و مرگ زودرس در نواحي آلوده شهرها به اثبات رسيده است.

اخیرا عنوان شده است که در گياهان آلاينده‌ها توان گياهان را براي مقابله با بيماريها و حشرات كاهش مي‌دهند و در رشد آنها تاثير منفي مي‌گذارند و بسياري از درختان در بزرگراههاي شهر تهران در حالت نيمه مرگي هستند كه به علت انباشت لايه‌اي از ذرات آلاينده بر شاخ و برگ آنهاست.

با بررسی مکانیسم اثر آلاینده ها بر بدن به این یافته ها دست یافتند که تنفس موادی نظیر اوزون، نیتروژن دی اکسید و ذرات غبار و یا ترکیبات سوخت بنزین، باعث از بین رفتن انواع ترکیبات آنزیمی و غیر آنزیمی با کارکرد آنتی اکسیدانی در بدن می شوند و در نتیجه مواد اکسیدان به راحتی به ارگان های بدن انسان آسیب می رساند. در نتیجه به منظور پیشگیری از این آسیب، می بایستی از نظر تغذیه ای بدن خود را از مواد آنتی اکسیدان غنی نمود تا ضرر ناشی از تنفس آلاینده های هوایی به حداقل برسد. آنتی اکسیدان های مفید برای بدن که می توان از طریق مواد غذایی بدست آورد در زیر آورده شده است.

توصیه‌های کاربردی

مصرف روزانه حداقل ۵ واحد میوه و سبزی تازه

جایگزینی روغن‌های گیاهی سالم به جای چربی‌های حیوانی

نوشیدن آب کافی برای دفع سموم

کاهش مصرف غذاهای فرآوری‌شده، پرنمک و پرقند

استفاده از لبنیات کم‌چرب برای تأمین کلسیم و پروتئین

در صورت لزوم و مشورت با متخصصین تغذیه استفاده از مکمل ها

🔹 نتیجه‌گیری

آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای سلامت انسان است که از طریق مکانیسم‌های پیچیده‌ای مانند استرس اکسیداتیو و التهاب سیستمیک عمل می‌کند. تغذیه سالم و غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها و ترکیبات ضدالتهابی می‌تواند اثرات زیان‌بار آلودگی هوا را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد. بنابراین، توجه به تغذیه صحیح نه تنها در سطح فردی بلکه در قالب سیاست‌های کلان سلامت و آموزش عمومی ضروری است.