محصولات الکترونیکی که امروزه پیشرفتی روزافزون دارند، نمی‌توانند برای همیشه مورد استفاده قرار گیرند و واضح است که پس از گذراندن دوره عمر خود، غیرقابل استفاده و به اصطلاح به زباله الکترونیکی بدل می‌شوند. این زباله‌ها می‌توانند به روش‌های نامناسب که تبعات محیط زیستی دارد، دفن یا سوزانده شوند، یا پس از بازیافت صحیح دو مرتبه در چرخه تولید قرار گیرند.
به دلیل پیشرفت روزافزون فناوری، بسیاری از محصولات الکترونیکی پس از گذشت چند سال منسوخ می‌شوند. زباله‌های الکترونیکی یا به اصطلاح e-waste، بیانگر این‌گونه محصولاتی است که دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
اگرچه واژه زباله‌های الکترونیکی مفهومی کلی را می‌رساند، اما تقریبا به تمامی وسایل خانه و کسب و کار از جمله لوازم تلویزیون، کامپیوتر، لپ‌تاپ، تبلت، تلفن همراه یا یخچال و فریزر، ماشین‌های لباسشویی و اسباب‌بازی‌هایی که شامل قطعات الکترونیکی هستند و از طریق برق یا باتری تامین می‌شوند، پس از گذراندن عمر مفید خود، اطلاق می‌شود.
مفهومی که واژه زباله می‌رساند، مواردی مازاد بر استفاده دارنده آن است که به طور معمول استفاده دیگری از آنها نمی‌شود، اما زباله‌های الکترونیکی با وجود مشکلات و خطراتی که به دلیل مواد سازنده خود دارند، ماده‌های ارزشمندی هستند که در صورت مدیریت و بازیافت می‌توانند دومرتبه به چرخه استفاده بازگردند.
مشکل زباله‌های الکترونیکی، به دلیل طبیعت محصولات ساخته‌شده و معضلات دفع آنها که مضراتی برای محیط زیست و جوامع انسانی دارد یک نگرانی جهانی است و با وجود اینکه تخمین میزان جهانی این زباله‌ها دشوار است، اما واضح است که حجم عظیمی از آنها به کشورهای در حال توسعه که فرایندهای بازیافت روندی ابتدایی دارد ختم می‌شود.
در سال‌های اخیر، نگرانی‌ها درباره زباله‌های الکترونیکی افزایش یافته، به طوری که سازمان ملل متحد نیز درخصوص افزایش چشمگیر زباله‌های الکترونیکی در جهان هشدار داده است. در حال حاضر سالانه بیش از 40 میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید می‌شود و سازمان ملل طبق برنامه ابتکاری خود با عنوان حل مشکل زباله‌های الکترونیکی، گزارشی منتشر کرد که برآورد می‌کند وزن ابزار الکترونیکی دور ریخته شده در سال در سراسر جهان تا سال 2017 به 65 میلیون و 400 هزار تن خواهد رسید و بیشترین افزایش این نوع زباله متعلق به کشورهای رو به رشد خواهد بود.
بسیاری از لوازم الکترونیکی که به صورت نامناسبی دور انداخته می‌شوند، شامل مواد شیمیایی از جمله بریلیوم، آرسنیک، کادمیوم، جیوه و سرب هستند که در صورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و بازیافت نشدن صحیح، آلوده‌کننده خطرناک محیط زیست به شمار می‌روند. این زباله‌ها همچنین شامل فلزاتی از جمله پلاتین، طلا، نقره، مس، قلع، آلومینیوم و منگنز و نیز پلاستیک هستند که به عنوان عناصر باارزشی شناخته می‌شوند و می‌توانند برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید بازگردند.
میربها - کارشناس و استاد دانشگاه در حوزه محیط زیست - در این خصوص می‌گوید: تا به حال 17 عنصر دارای ویژگی‌های الکترومغناطیسی در جهان کشف و استخراج شده است و این فلزات در تمامی محصولات الکترونیکی امروز اعم از مانیتورها، موبایل‌ها و حتی پره‌های انرژی بادی به کار گرفته می‌شوند. بازیافت این عناصر کمیاب در دستور کار استراتژیک تمام کشورهای دنیا قرار گرفته است و به نوعی اکثر کشورها تمامی زباله‌های الکترونیکی خود اعم از موبایل و کامپیوتر و تلویزیون و غیره را جمع‌آوری کرده و این فلزات گرانبها را از آنها جدا می‌کنند و سپس مورد بازیافت قرار می‌دهند.
چین که در سال 2011 به دومین کشور تولیدکننده زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده بود، در کنار معضلات زیست محیطی که تجمع زباله‌های الکترونیکی در این کشور در پی داشت توانست با راه‌اندازی صنعت زباله‌های الکترونیکی اشتغال‌زایی کرده و از مواهب بازتولید فلزات ارزشمند در این زباله‌ها نیز بهره‌مند شود.
دفن زباله‌های الکترونیکی که به شکل وسیعی انجام می‌شود اشتباه دیگری است که به دلیل وجود مواد شیمیایی خطرناک سبب ورود عناصر سنگین و سمی به آب‌های زیر زمینی، خاک و همچنین انتشار گازهای خطرناک در محیط شده و در صورت وجود آب‌های سطحی و بارندگی این آلودگی‌ها سریع‌تر به آب‌های زیرزمینی راه یافته و از طریق چرخه آبی، حیات آبزیان و دیگر موجودات زنده از جمله انسان را به خطر می‌اندازند.
همچنین سوزاندن این محصولات باعث می‌شود فلزات داخل این وسایل فرایندی مشابه فرایند استخراج را طی کنند که باعث آزاد شدن تشعشعات رادیواکتیویته می‌شود و بسیار آلاینده است و سوزاندن پلاستیک موجود در لوازم الکترونیکی نیز گازهای سمی خطرناک از جمله دیوکسین منتشر می‌کند.
حل معضل زباله‌های الکترونیکی با آموزش و تغییر عادات افراد در نتیجه‌ی آگاهی آغاز می‌شود. بسیاری از مردم برای کمک به بازیافت روزنامه، بطری، پلاستیک و سایر لوازم کاغذی و پلاستیکی آموزش دیده‌اند؛ با تلاش مناسب می‌توان لوازم الکترونیکی را نیز به صورت مناسب بازیافت کرد. بنابراین با توجه به اینکه اگر پسماند زباله‌های الکترونیکی همراه پسماندهای خانگی جمع‌آوری شود، به سامانه دفع زباله‌های معمولی راه می‌یابد، ضروری است نهادهای مربوطه برای جمع‌آوری، تفکیک از مبدا، حمل و بازیافت این زباله‌ها برنامه‌ریزی کنند، همانطور که در حال حاضر در بسیاری از کشورها زباله‌های الکترونیکی در مبدا از سایر زباله‌ها جدا می‌شوند.
البته بازیافت زباله‌های الکترونیکی راه ساده‌ای نیست و بازیافت مناسب و ایمن اغلب هزینه‌های زیادی دارد که از هزینه مواد ساخته شده نیز بیشتر است؛ زیرا در حالی که بسیاری از شرکت‌ها ادعای ساخت الکترونیک سبز را دارند، هنوز راه زیادی تا ساخت محصولات سبز باقی است و در حال حاضر مواد استفاده‌شده و طراحی فیزیکی محصولات الکترونیکی چالش زیادی دارد. همچنین مواد سمی موجود در لوازم الکترونیکی از دیگر مسائل چالش‌برانگیز است؛ بنابراین اگرچه بازیافت می تواند راه مناسبی برای استفاده دوباره از مواد خام موجود در محصولات الکترونیکی باشد، اما مواد شیمیایی خطرناک موجود در آنها می‌تواند به محیط پیرامون آسیب برساند.
در کشورهای پیشرفته بازیافت الکترونیک در مکان‌های مخصوص این نوع بازیافت و تحت شرایط کنترل‌شده صورت می‌گیرد. برای مثال از بازیافت پلاستیک موجود در زباله‌های الکترونیکی برای جلوگیری از ورود برم و دیوکسین آزادشده به فضا، خودداری می‌شود. در حالی که در کشورهای در حال توسعه، هیچ کنترلی وجود ندارد و بازیافت توسط افراد ناآزموده نیز انجام می‌شود.
راهی که زمانی اغلب کشورهای پیشرفته برای از بین بردن بخش اعظمی از زباله‌های الکترونیکی خود برگزیدند، صادرات غیرقانونی این زباله‌ها به کشورهای در حال توسعه آسیایی بود که موجب مسموم کردن مردم، آب، هوا و زمین شده و این کشورها را به زباله‌دان محصولات الکترونیکی تبدیل کرد؛ اما در حال حاضر با پیشرفت فناوری و تولید محصولات الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه، آنها خود به سازنده‌های زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده‌اند.
دیگر راه‌حل دولت‌های پیشرفته صنعتی برای مشکل زباله‌های الکترونیکی آن است که شرکت‌های تولیدکننده مسئولیت سیل عظیم ابتکاراتی را که تولید می‌کنند برعهده گرفته و محصولات کهنه را از مشتریان پس بگیرند؛ زیرا بازیافت یک محصول بلااستفاده برای شرکت تولیدکننده آسان‌تر است. در برخی از کشورها باب شده است که شرکت‌های الکترونیکی در ازای دریافت وسایل الکترونیکی قدیمی به دارندگان این وسایل مدلهای جدید ارائه می‌دهند. این وظیفه می‌تواند شرکت‌های تولیدکننده را وادار کند تا محصولاتشان را به گونه‌ای طراحی کنند که آسان‌تر بازیافت شوند.
با توجه به حضور محصولات الکترونیک در زندگی روزمره همه جوامع، لزوم یک سیاست صحیح و چگونگی برخورد با بازمانده این محصولات مورد توجه است و با توجه به اخطارهایی که در صورت ادامه این روند، درباره انباشت زباله‌های الکترونیکی در سال‌های آینده داده می‌شود، ایران نیز به عنوان یک کشور در حال توسعه، موظف است سیاست و راهبردی مناسب اتخاذ کند تا بتواند علاوه بر داشتن نقشی موثر در کاهش این زباله‌ها و اثرات مخرب آنها، از فرصت‌های ایجادشده استفاده کند.
منبع: ایسنا
اگرچه واژه زباله‌های الکترونیکی مفهومی کلی را می‌رساند، اما تقریبا به تمامی وسایل خانه و کسب و کار از جمله لوازم تلویزیون، کامپیوتر، لپ‌تاپ، تبلت، تلفن همراه یا یخچال و فریزر، ماشین‌های لباسشویی و اسباب‌بازی‌هایی که شامل قطعات الکترونیکی هستند و از طریق برق یا باتری تامین می‌شوند، پس از گذراندن عمر مفید خود، اطلاق می‌شود.
مفهومی که واژه زباله می‌رساند، مواردی مازاد بر استفاده دارنده آن است که به طور معمول استفاده دیگری از آنها نمی‌شود، اما زباله‌های الکترونیکی با وجود مشکلات و خطراتی که به دلیل مواد سازنده خود دارند، ماده‌های ارزشمندی هستند که در صورت مدیریت و بازیافت می‌توانند دومرتبه به چرخه استفاده بازگردند.
مشکل زباله‌های الکترونیکی، به دلیل طبیعت محصولات ساخته‌شده و معضلات دفع آنها که مضراتی برای محیط زیست و جوامع انسانی دارد یک نگرانی جهانی است و با وجود اینکه تخمین میزان جهانی این زباله‌ها دشوار است، اما واضح است که حجم عظیمی از آنها به کشورهای در حال توسعه که فرایندهای بازیافت روندی ابتدایی دارد ختم می‌شود.
در سال‌های اخیر، نگرانی‌ها درباره زباله‌های الکترونیکی افزایش یافته، به طوری که سازمان ملل متحد نیز درخصوص افزایش چشمگیر زباله‌های الکترونیکی در جهان هشدار داده است. در حال حاضر سالانه بیش از 40 میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید می‌شود و سازمان ملل طبق برنامه ابتکاری خود با عنوان حل مشکل زباله‌های الکترونیکی، گزارشی منتشر کرد که برآورد می‌کند وزن ابزار الکترونیکی دور ریخته شده در سال در سراسر جهان تا سال 2017 به 65 میلیون و 400 هزار تن خواهد رسید و بیشترین افزایش این نوع زباله متعلق به کشورهای رو به رشد خواهد بود.
بسیاری از لوازم الکترونیکی که به صورت نامناسبی دور انداخته می‌شوند، شامل مواد شیمیایی از جمله بریلیوم، آرسنیک، کادمیوم، جیوه و سرب هستند که در صورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و بازیافت نشدن صحیح، آلوده‌کننده خطرناک محیط زیست به شمار می‌روند. این زباله‌ها همچنین شامل فلزاتی از جمله پلاتین، طلا، نقره، مس، قلع، آلومینیوم و منگنز و نیز پلاستیک هستند که به عنوان عناصر باارزشی شناخته می‌شوند و می‌توانند برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید بازگردند.
میربها - کارشناس و استاد دانشگاه در حوزه محیط زیست - در این خصوص می‌گوید: تا به حال 17 عنصر دارای ویژگی‌های الکترومغناطیسی در جهان کشف و استخراج شده است و این فلزات در تمامی محصولات الکترونیکی امروز اعم از مانیتورها، موبایل‌ها و حتی پره‌های انرژی بادی به کار گرفته می‌شوند. بازیافت این عناصر کمیاب در دستور کار استراتژیک تمام کشورهای دنیا قرار گرفته است و به نوعی اکثر کشورها تمامی زباله‌های الکترونیکی خود اعم از موبایل و کامپیوتر و تلویزیون و غیره را جمع‌آوری کرده و این فلزات گرانبها را از آنها جدا می‌کنند و سپس مورد بازیافت قرار می‌دهند.
چین که در سال 2011 به دومین کشور تولیدکننده زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده بود، در کنار معضلات زیست محیطی که تجمع زباله‌های الکترونیکی در این کشور در پی داشت توانست با راه‌اندازی صنعت زباله‌های الکترونیکی اشتغال‌زایی کرده و از مواهب بازتولید فلزات ارزشمند در این زباله‌ها نیز بهره‌مند شود.
دفن زباله‌های الکترونیکی که به شکل وسیعی انجام می‌شود اشتباه دیگری است که به دلیل وجود مواد شیمیایی خطرناک سبب ورود عناصر سنگین و سمی به آب‌های زیر زمینی، خاک و همچنین انتشار گازهای خطرناک در محیط شده و در صورت وجود آب‌های سطحی و بارندگی این آلودگی‌ها سریع‌تر به آب‌های زیرزمینی راه یافته و از طریق چرخه آبی، حیات آبزیان و دیگر موجودات زنده از جمله انسان را به خطر می‌اندازند.
همچنین سوزاندن این محصولات باعث می‌شود فلزات داخل این وسایل فرایندی مشابه فرایند استخراج را طی کنند که باعث آزاد شدن تشعشعات رادیواکتیویته می‌شود و بسیار آلاینده است و سوزاندن پلاستیک موجود در لوازم الکترونیکی نیز گازهای سمی خطرناک از جمله دیوکسین منتشر می‌کند.
حل معضل زباله‌های الکترونیکی با آموزش و تغییر عادات افراد در نتیجه‌ی آگاهی آغاز می‌شود. بسیاری از مردم برای کمک به بازیافت روزنامه، بطری، پلاستیک و سایر لوازم کاغذی و پلاستیکی آموزش دیده‌اند؛ با تلاش مناسب می‌توان لوازم الکترونیکی را نیز به صورت مناسب بازیافت کرد. بنابراین با توجه به اینکه اگر پسماند زباله‌های الکترونیکی همراه پسماندهای خانگی جمع‌آوری شود، به سامانه دفع زباله‌های معمولی راه می‌یابد، ضروری است نهادهای مربوطه برای جمع‌آوری، تفکیک از مبدا، حمل و بازیافت این زباله‌ها برنامه‌ریزی کنند، همانطور که در حال حاضر در بسیاری از کشورها زباله‌های الکترونیکی در مبدا از سایر زباله‌ها جدا می‌شوند.
البته بازیافت زباله‌های الکترونیکی راه ساده‌ای نیست و بازیافت مناسب و ایمن اغلب هزینه‌های زیادی دارد که از هزینه مواد ساخته شده نیز بیشتر است؛ زیرا در حالی که بسیاری از شرکت‌ها ادعای ساخت الکترونیک سبز را دارند، هنوز راه زیادی تا ساخت محصولات سبز باقی است و در حال حاضر مواد استفاده‌شده و طراحی فیزیکی محصولات الکترونیکی چالش زیادی دارد. همچنین مواد سمی موجود در لوازم الکترونیکی از دیگر مسائل چالش‌برانگیز است؛ بنابراین اگرچه بازیافت می تواند راه مناسبی برای استفاده دوباره از مواد خام موجود در محصولات الکترونیکی باشد، اما مواد شیمیایی خطرناک موجود در آنها می‌تواند به محیط پیرامون آسیب برساند.
در کشورهای پیشرفته بازیافت الکترونیک در مکان‌های مخصوص این نوع بازیافت و تحت شرایط کنترل‌شده صورت می‌گیرد. برای مثال از بازیافت پلاستیک موجود در زباله‌های الکترونیکی برای جلوگیری از ورود برم و دیوکسین آزادشده به فضا، خودداری می‌شود. در حالی که در کشورهای در حال توسعه، هیچ کنترلی وجود ندارد و بازیافت توسط افراد ناآزموده نیز انجام می‌شود.
راهی که زمانی اغلب کشورهای پیشرفته برای از بین بردن بخش اعظمی از زباله‌های الکترونیکی خود برگزیدند، صادرات غیرقانونی این زباله‌ها به کشورهای در حال توسعه آسیایی بود که موجب مسموم کردن مردم، آب، هوا و زمین شده و این کشورها را به زباله‌دان محصولات الکترونیکی تبدیل کرد؛ اما در حال حاضر با پیشرفت فناوری و تولید محصولات الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه، آنها خود به سازنده‌های زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده‌اند.
دیگر راه‌حل دولت‌های پیشرفته صنعتی برای مشکل زباله‌های الکترونیکی آن است که شرکت‌های تولیدکننده مسئولیت سیل عظیم ابتکاراتی را که تولید می‌کنند برعهده گرفته و محصولات کهنه را از مشتریان پس بگیرند؛ زیرا بازیافت یک محصول بلااستفاده برای شرکت تولیدکننده آسان‌تر است. در برخی از کشورها باب شده است که شرکت‌های الکترونیکی در ازای دریافت وسایل الکترونیکی قدیمی به دارندگان این وسایل مدلهای جدید ارائه می‌دهند. این وظیفه می‌تواند شرکت‌های تولیدکننده را وادار کند تا محصولاتشان را به گونه‌ای طراحی کنند که آسان‌تر بازیافت شوند.
با توجه به حضور محصولات الکترونیک در زندگی روزمره همه جوامع، لزوم یک سیاست صحیح و چگونگی برخورد با بازمانده این محصولات مورد توجه است و با توجه به اخطارهایی که در صورت ادامه این روند، درباره انباشت زباله‌های الکترونیکی در سال‌های آینده داده می‌شود، ایران نیز به عنوان یک کشور در حال توسعه، موظف است سیاست و راهبردی مناسب اتخاذ کند تا بتواند علاوه بر داشتن نقشی موثر در کاهش این زباله‌ها و اثرات مخرب آنها، از فرصت‌های ایجادشده استفاده کند.
منبع: ایسنا
