رد پای برخی محصولات كشاورزی و دامی در مصرف بی رویه آب

میزان سرانه آب تجدید پذیر كشور در طول یك سده گذشته از 14هزار متر مكعب به یك هزار و 600 متر مكعب كاهش پیدا كرده است. یكی از دلایل افت فاحش این رقم به رشد جمعیت كشور مربوط می شود كه در كمتر از یكصد سال گذشته از 10 میلیون به 80 میلیون تَن افزایش یافته است. با این شرایط و بر اساس شاخص «فالكن مارك» اندیشمند سوئدی، ایران در مرحله تنش آبی قرار گرفته است. براساس این شاخص، كشورهایی كه میزان سرانه آب تجدیدپذیر آنها كمتر از یك هزار و 755 مترمكعب باشد، در مرحله تنش آبی قرار دارند.
اگرچه در سال های اخیر وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و انجمن های مردم نهاد هشدارها و راهكارهایی برای كنترل و صرفه جویی در مصرف آب ارایه داده اند اما برخی گزارش ها حاكی از آن است كه این هشدارها تاكنون نتوانسته آنگونه كه باید از مصرف بی رویه آب به ویژه در بخش كشاورزی و نیز پیشرفت بحران آب در كشور جلوگیری كند.
براساس گزارش مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، با عنوان رد پای آب كه اسفند ماه سال پارسال درباره وضعیت مصرف آب در كشور منتشر شد، 88.9 درصدِ مصرف منابع آبی، یعنی بیشترین میزان مصرف آب به بخش كشاورزی اختصاص دارد. این در حالی است كه براساس آمارهای بین المللی متوسط جهانی مصرف آب در این بخش 75 درصد است.
شماری از كارشناسان با جدی شدن بحران آب، راهكارهایی در زمینه كنترل مصرف آب در بخش كشاورزی ارایه كردند. یكی از این راهكارها اجرای طرح «آب مجازی» است. در این طرح، كشت محصولاتی كه بیشترین میزان مصرف آب را در كشور دارد باید متوقف یا كم شود و این محصولات با توجه به میزان نیاز كشور از خارج وارد شود. در برابر، روی اقلام كم مصرف كشاورزی و دامپروری سرمایه گذاری صورت گیرد.
به باور كارشناسان، نخستین شرط موفقیت طرح آب مجازی، شناسایی محصولاتی است كه هدر رفتن آب در كشت آنها بیش از میانگین مصرف جهانی است.
در گزارش مركز پژوهش های مجلس، فهرستی از 21 محصول اصلی در كشاورزی و دامداری (نیشكر، چغندرقند، لیموترش، پرتقال، نارنگی، سیب، انگور، گوجه فرنگی، پیاز، سیب زمینی، گندم، لوبیا، جو، ذرت، برنج، سویا، چای، تخم مرغ، شیر، گوشتِ گوسفند، بز، گاو و مرغ) ارایه شده و میزان مصرف آب در تولید این محصولات در سال 92-91 خورشیدی، با دیگر كشورها همسنجی شده است.
در این گزارش، نخست منابع آبی در بخش كشاورزی به سه دسته آب سبز، آبی و خاكستری تقسیم بندی شده است. در تعریف آب سبز عنوان شده كه این آب، از آب های حاصل از باران، برف و تگرگ تشكیل شده است كه به طور مستقیم و طبیعی محصولات را آبیاری می كند. در ادامه این گزارش، آب های زیرزمینی و جاری در آبیاری محصولات كشاورزی آبی و آب های آلوده و برگشتی در آبیاری، خاكستری تعریف شده است.
نخستین گروه محصولات كشاورزی كه میزان مصرف آب های سه گانه در تولید آنها در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است، گروه محصولات صنعتی- زراعی است. بررسی محصولات این گروه نشان دهنده آن است كه «نیشكر»، «چغندر» و «سویا» 90 درصد فراوانی كشت محصولات صنعتیِ زراعی را شامل می شود.
براساس این گزارش، در سال زراعی 92-91، برای تولید هر تُن نیشكر به طور متوسط 22 متر مكعب آب مصرف شده كه این میزان با توجه به میانگین مصرف جهانی آب در تولید این محصول یعنی 49 متر مكعب برای تولید هر تُن، تولید نیشكر در ایران را به صرفه كرده است.
در برابر، در این گروه، تولید چغندر یكی از مهمترین عامل های هدر رفتن آب است چرا كه میزان مصرف آب برای تولید هر تُن چغندر معادل 446 متر مكعب است كه بیش از سه برابر متوسط مصرف جهانی بوده و نامناسب بودن كشت این محصول در كشور را نشان می دهد.
غلاتِ زراعی، دومین دسته از محصولات كشاورزی مورد بررسی در گزارش مركز پژوهش ها است. بر اساس این گزارش «گندم» و «جو» 70 درصد از میزان تولید غلات در ایران را تشكیل می دهد. در این میان مصرف نزدیك به سه هزار و 200 متر مكعب آب برای تولید هر تُن گندم در حالی كه میانگین جهانی مصرف آب برای كشت این محصول یك هزار و 800 متر مكعب است، تولید این محصول را در ایران مقرون به صرفه نمی كند.
«برنج» یكی دیگر از محصولات گروه غلات است كه بر اساس آمارها، در سال 1392 به میزان یك میلیون و 470 هزار تُن در كشور به صورت آبی كشت شده است. در حالی كه متوسط جهانی مصرف آب برای تولید هر تُن برنج، 2 هزار و 630 متر مكعب است، تولید یك تُن برنج در ایران نیازمند سه هزار و 531 متر مكعب آب است.
گروه دیگر محصولات كشاورزی كه در گزارش رد پای آب مورد بررسی قرار گرفته است، گروه سبزیجات- زراعی است كه در این گروه هم محصولاتی مانند «گوجه فرنگی» و «سیب زمینی» مورد بررسی قرار گرفته است.
براساس این گزارش، در ایران و در سال زراعی 92-91، نزدیك به پنج میلیون و 650 هزار تُن گوجه فرنگی تولید شده كه میزان مصرف آب برای تولید هر تُن، 349 متر مكعب و بیشتر از میانگین جهانی آن است. میانگین جهانی مصرف آب در تولید هر تُن گوجه فرنگی 214 متر مكعب آب است. 81 درصد آب مصرفی در بخش تولید گوجه فرنگی آبِ آبی یا همان آب زیر زمینی و جاری است. این در حالی است كه میانگین مصرف جهانی آبِ آبی در تولید گوجه فرنگی 29 درصد است.
بررسی گروه محصولات حبوباتِ زراعی، در گزارش مركز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، فقط به لوبیا اختصاص یافته است. براساس این گزارش، تولید هر تُن لوبیا در ایران به 2 هزار و 688 متر مكعب آب نیاز دارد كه در همسنجی با متوسط جهانی آن ناچیز به نظر می رسد زیرا متوسط جهانی مصرف آب در تولید این محصول پنج هزار و 53 متر مكعب است.
گروه محصولات پروتئینی دام و طیور یكی دیگر از گروه های شش گانه كشاورزی و دامپروری بود كه در گزارش رد پای آب توجه ویژه ای به آن شده است. در این گروه میزان مصرف آب برای تولید و پرورش گوشت قرمز، سفید، تخم مرغ، عسل و شیر مورد بررسی قرار گرفته است.
براساس داده های آماری این گزارش برای تولید هر یك هزار لیتر شیر، یك هزار و 612 متر مكعب آب نیاز است. این میزان آب مورد نیاز برای تهیه یك هزار لیتر شیر، در همسنجی با میانگین جهانی، ایران را از بین 176 كشور در رده 89 قرار می دهد.
در فرایند تولید گوشت مرغ اما میزان مصرف آب در ایران بالا است تا جایی كه برای تولید هر یك تن گوشت مرغ به هفت هزار و 506 متر مكعب آب نیاز است كه 1.7 برابر بیشتر از معادل جهانی آن یعنی چهار هزار و 325 متر مكعب آب است.
در گزارش رد پای آب، همچنین میزان مصرف آب در تولید هر تُن گوشت بز، گوسفند و گاو مورد بررسی قرار گرفته است. برپایه آمارهای این گزارش برای تولید یك تُن گوشت بز و گوسفند در ایران به هفت هزار و 253 متر مكعب آب نیاز است كه پایین تر از میانگین جهانی یعنی هفت هزار و 361 متر مكعب است.
برپایه این گزارش، تولید هر یك تُن گوشت گاو نیازمند مصرف 27 هزار و 718 متر مكعب انواع آب است كه این میزان، بیش از میزان 15 هزار و 409 متر مكعب به عنوان میانگین جهانی است.
بررسی تطبیقی میزان مصرف آب در بخش های مختلف نشان می دهد كه برای مدیریت بحران آب در كشور نیازمند كنترل مصرف در بخش كشاورزی بیش از سایر بخش ها هستیم چرا كه در این بخش آب به صورت بی رویه ای مصرف می شود.
با همسنجی میزان بهره وری یك محصول و میزان مصرف آب برای تولید آن، به این نتیجه می رسیم كه به غیر از گندم كه یك كالای راهبردی محسوب می شود، باید از كشت محصولاتی كه مصرف آبی بالاتر از میانگین جهانی دارند بكاهیم و در برابر برنامه ریزی دقیق و كارآمدی را در زمینه كشت محصولات به صرفه صورت دهیم؛ اقدامی كه هم از نظر زیست محیطی و هم اقتصادی در شرایط كنونی ضروری به نظر می رسد.
* گروه پژوهش و تحلیل خبری یرنا