برجام اقتصاد ایران را تکان داد اما حرکت نداد

در نهایت هم گره زدن همه امیدواری‌ها به برجام باعث شد هیچ خبر مثبت دیگری نتواند تاثیری بر بازارهای اقتصادی داشته باشد و حرکتی رو به جلو ایجاد کند به عنوان مثال بازار سهام با شنیدن اخبار منفی به سرعت نزولی می‌شد اما هیچ خبری جز به نتیجه قطعی رسیدن مذاکرات نمی‌توانست شاخص این بازار را بالا ببرد.

در همان روزها بسیاری از کارشناسان بر این باور بودند که این چشم انتظاری و منتهی شدن همه برنامه ریزی‌ها به سند برجام می‌تواند خطراتی هم به همراه داشته باشد از جمله این که اگر مذاکرات به نتیجه نرسید و به در بسته خورد سرخوردگی ناشی از آن اقتصاد را بیشتر از امروز زمین گیر خواهد کرد.

باوجود همه این نگرانی‌ها بالاخره مذاکرات در بیست و چهارمین روز تیرماه سال 94 به نتیجه رسید تا طرفین مذاکره وارد ماراتن اجرای این توافق شوند به این ترتیب توافق هسته‌ای ایران و 1+5 امروز یکساله می‌شود در شرایطی که کارنامه نتایج حاصل از این تفاهم، موافق و مخالف فراوان دارد.

موافقان باز شدن درهای بازارهای جهانی و بازگشت ایران به عرصه بین المللی را مهمترین دستاورد برجام می‌دانند که البته این اقبال بین المللی برای حضور در اقتصاد ایران، نتیجه موفقی است که غیر قابل انکار به نظر می‌رسد.

روزهای شلوغ تهران

دولت گزارش داده در طی همین یک سال، 8 رئیس جمهوری، 5 نخست وزیر و 14 وزیر خارجه و حتی 12 بانک و مؤسسه مالی و اعتباری جهانی به ایران آمده‌اند و در پی این رفت و آمدها برای استفاده از 73 میلیارد دلار خطوط اعتباری مذاکره شده است.

به این ترتیب شرکای تجاری ایران که در یک دهه گذشته به آسیایی‌ها به خصوص چینی‌ها و روس‌ها محدود می‌شود از میان اروپایی‌ها و حتی بعضی شرکت‌های آمریکایی هم انتخاب شد و مذاکرات فشرده برای امضای تفاهم نامه‌ها کلید خورد همین موضوع قدرت چانه زنی ایرانی‌ها در مذاکرات حتی مذاکره با شرکای فعلی را هم افزایش داد.

شدت اشتیاق برای سرمایه گذاری در ایران به حدی بود که پس از امضای برجام آلمان‌ها یکی از بزرگ‌ترین هیأت های خارجی خود را به تهران روانه کردند تا نخستین کشوری باشند که از فضای به وجود آمده، استفاده می‌کنند. درهمین زمینه محمدباقر نوبخت سخنگوی دولت در اردیبهشت ماه سال جاری درنخستین گزارش خود از دستاوردهای برجام و ورود هیأت های خارجی سه ماه پس ازلغو تحریم‌ها از حضور 16 هیأت تجاری از کشورهای مختلف برای عقد قرارداد در ایران خبرداد.

از سوی دیگر آزاد شدن تدریجی اموال بلوکه شده در خارج از کشور توانست بخشی از تنگنای مالی دولت را حل و فصل کند هرچند که برای بهبود شرایط نیاز به جذب سرمایه‌های خارجی اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد و سرمایه گذارهای خارجی هم برای بازگشت با ایران با وجود تمام اشتیاقی که دارند گرفتار تردیدها و نگرانی‌هایی هستند از جمله این که تجربه جرائم سنگین تکرار شود یا توافق برجام به دلیل بعضی مشکلات در مسیر اجرا در نهایت به سرانجام نرسد. به همین علت هم اگرچه در ماه‌های گذشته چندین هیات تجاری به ایران آمدند و تفاهم‌های اولیه به دست آمد اما امضای قرارداد نهایی در بسیاری موارد با موانعی مواجه می‌شود که ناشی از تردیدهای شرکای تجاری است.

کارنامه تجاری برجام

البته با وجود همه این تردیدها و نگرانی‌ها بر اساس آمار رسمی دولت پس از برجام برای 41 پروژه 3 میلیارد و 418 میلیون دلار مجوز سرمایه گذاری صادر شده که برای استان‌های مختلف کشور از جمله خراسان رضوی، تهران، آذربایجان غربی، کردستان، زنجان، قم، بوشهر، خوزستان، همدان، یزد، سیستان و بلوچستان، البرز، گیلان، قزوین و مرکزی است.

محمدرضا نعمت زاده وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز آمار جزئی‌تری از حضور هیأت ها و سرمایه گذاران خارجی در دوران پساتحریم به ایران داد، به گفته او در این دوران هیأت های خصوصی و دولتی از 32 کشور به ایران سفر کرده‌اند. او با اعلام سفر 791 مقام دولتی صنعتی و تجاری خارجی به همراه 2045 شرکت خصوصی به کشور اعلام کرد که فقط در بخش صنعت، معادن و تجارت حدود 190 تفاهمنامه با شرکت‌های دولتی وغیر دولتی خارجی به امضا رسیده است.

به گفته نعمت زاده در مشارکت با شرکت پژو بیش از 20 قرارداد برای تولید خودرو در ایران منعقد شده ضمن این که تا پایان امسال، نخستین خودرو که از پیامدهای این قراردادهاست تولید می‌شود.

سازمان توسعه تجارت نیز سال گذشته میزبان 42 هیأت از 16 کشور جهان بود، درحالی که در سال 93 هیأت های پذیرش شده از سوی این سازمان فقط 5 هیأت با 152 عضو از 8 کشور جهان بود، مقایسه این ارقام نشان دهنده افزایش 740 درصدی در تعداد هیأت های پذیرفته شده از سوی سازمان توسعه تجارت در سال 94 است.

سازمان صنعت، معدن و تجارت استان‌های کشور نیز سال گذشته 18 هیأت تجاری را از آلمان، سوئیس، اتریش، قزاقستان، ایتالیا، افغانستان، روسیه، عراق، هند، هنگ کنگ و پاکستان پذیرش کردند و مابقی هیأت هایی که به ایران آمده‌اند توسط سایر دستگاه‌ها یا بخش‌های اقتصادی صورت گرفته است.

آذربایجان، عراق، لبنان، ترکیه، روسیه، ارمنستان، قزاقستان، چین، پاکستان، آفریقای جنوبی، کنیا، افغانستان، سوریه، هندوستان، ونزوئلا و تونس از جمله کشورهایی بودند که همزمان با رویدادهای بین المللی تخصصی اثرگذار که در داخل کشور برگزار شد از جمله نمایشگاه‌های بین المللی توسط سازمان توسعه تجارت پذیرش و وارد ایران شدند.

بنابراین براساس آمار ارائه شده، در پذیرش هیأت های تجاری نسبت به سال گذشته از نظر تعداد هیأت ها با رشد 237 درصدی روبه رو بوده‌ایم این در حالیست که تعداد اعضا نیز نسبت به سال قبل از آن 75 درصد رشد را تجربه کرده است.

سهممان از اوپک را پس گرفتیم

در دوره پس از برجام فعال‌ترین وزارتخانه دولت را هم می‌توان وزارت نفت معرفی کرد. با لغو تحریم‌ها وزیر نفت به صراحت اعلام کرد که ایران سهم از دست رفته خود را از بازارهای جهانی و به خصوص اوپک می‌خواهد هجوم رقبایی مانند عربستان هم نتوانست باعث عقب نشینی زنگنه از موضع خود شود. او تاکید کرد که تولید ایران افزایش پیدا کرد حتی اگر قیمت هر بشکه نفت به هفت دلار برسد چون فروش به این قیمت هم برای ما صرفه اقصادی دارد بنابراین اگر دیگر کشورهای عضو اوپک نگران قیمت‌ها هستند سهم خود را از تولید کاهش دهند.

به این ترتیب پروژه افزایش تولید نفت ایران به سرعت کلید خورد و آن طور که معاون وزیر نفت می‌گوید تولید نفت تا شهریور امسال به ۴ میلیون بشکه در روز خواهد رسید و به این ترتیب حجم صادرات هم تا 2.8 میلیون بشکه افزایش خواهد یافت.

نقطه عطف تلاش‌ها برای استفاده از فضای پس از برجام را هم می‌توان در خریدهای جدید برای ناوگان کاملاً فرسوده هوایی دید. اواخر سال گذشته همزمان با سفر رئیس جمهور به فرانسه پیش قرارداد خرید 118 فروند هواپیمای مسافری به ارزش 10.5 میلیارد دلار با شرکت ایرباس امضا و مقرر شد ایرباس بتواند در سال 2016 بین 5 تا 8 فروند از این هواپیماها را به ایران ایر تحویل دهد.

خریدهای جدید برای یک ناوگان پیر

پس از آن شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران موفق شد با امضای پیش قراردادی دیگری با شرکت هواپیمای سازی بوئینگ خرید بیش از 100 فروند هواپیما به ارزش 17 میلیارد دلار را در دستور کار قرار دهد.

همزمان با این پیش قرارداد، ایران ایر قرارداد دیگری را با شرکت هواپیما سازی «ای. تی. آر» ایتالیا به امضا رساند تا همه این هواپیماها به صورت اجاره به شرط تملیک به ایران ایر تحویل شود.

به جز این با اجرایی شدن برجام و پس از 40 ماه، هواپیماهای ایرانی بار دیگر توانستند در فرودگاه‌های کشورهای اروپایی سوختگیری کنند و از پشتیبانی‌های خدمات فرودگاهی و فنی و مهندسی برخوردار شوند.

خودداری از تحویل سوخت مورد نیاز به هواپیماهای مسافری ایران در فرودگاه‌های اتحادیه اروپایی سبب شده بود که شرکت‌های هوایی از جمله ایران ایر یک سوم هزینه‌های بیشتری را متحمل شوند چون مجبور بودند برای سوختگیری از فرودگاه‌های کشور ثالث استفاده کنند.

بر اساس گزارش دولت در دوران پس از برجام آسمان ایران دوباره شاهد افزایش پروازهای عبوری بود به این ترتیب به طور متوسط تعداد پروازهای عبوری از آسمان ایران از 450 پرواز روازنه به بیش از 900 پرواز افزایش یافته است تا درآمدهای ارزی ایران از این محل به دو برابر افزایش یابد.

از دیگر سو، با اجرایی شدن برجام تردد کشتی‌های تجاری ایرانی به بنادر اروپایی پس از چهار سال بار دیگر آغاز شد به طوری که برای نخستین بار یکی از کشتی‌های کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران موفق شد اوایل سال جاری در بندرهامبورگ آلمان پهلو بگیرد.

راه کشتی‌های ایرانی باز شد

با لغو تحریم‌ها و رفع موانع تردد کشتی‌های ایران به بنادر کشورهای مختلف جهان، مشکلات بیمه و پرچم کشتی‌های ایرانی برای رفت و آمد در بنادر اروپایی برطرف شد و اکنون محدودیت‌های تردد کشتی‌های شرکت ملی نفتکش ایران نیز به بنادر مختلف جهان برداشته شده است. همچنین تردد شرکت‌های بزرگ حمل کننده کالا به بنادر ایران از سر گرفته شده است به طوری که اکنون بیش از هفت لاینر بزرگ از کشورهای تایوان، چین، کره جنوبی و کشورهای اروپایی به بنادر ایران تردد خود را آغاز کرده‌اند.

نتیجه برجام به سفره‌های مردم رسید؟

اما باوجود کارنامه بلندبالایی که دولت از نتیج اجرای برجام ارائه کرده منتقدان سرسخت بر این باورند که کماکان در روابط ایران و غرب در بر همان پاشنه قبل می‌چرخد و از این همه رایزنی و مذاکره هیچ عایدی به دست نیامده قرار داد خرید هواپیما از بوئینگ با یک مصو به مجلس سنای آمریکا بین زمین و آسمان معلق شده، قرار داد خرید هواپیما از ایرباس هم سرانجام نرسیده، بانک‌های ایرانی با هزاران امید به شبکه سوئیفت وصل شدند با این وجود خبری از برقرار خطوط اعتباری با بانک‌های بزرگ نیست و همین امر اجرای قراردادهای تجاری را هم عملاً غیرممکن کرده و این بدان معناست که نتیجه رفت و آمد چندین و چند هیات تجاری به تهران تقریباً هیچ نتیجه‌ای در بر نداشته است. با این تفاسیر هم عجیب نیست که با وجود کاهش نرخ تورم، رکود هر روز عمیق‌تر می‌شود سطح اشتغالزایی افزایش نیافته و تولید کماکان در آستانه سقوط قرار دارد و با مشکل جدی در زمینه تأمین مالی مواجه است.

مردم اثرات برجام را حس نکرده‌اند

با وجود این کارنامه و در سوی دیگر انتقادهایی که وارد می‌شود پرسش این است که در نهایت می‌توان دستاورد دوران پسابرجام برای اقتصاد ایران را مثبت دانست؟

مرتضی افقه کارشناس اقتصادی معتقد است با وجود گذشت چند ماه از اجرای برجام آثار مثبت آن هنوز نمود برجسته‌ای برای مردم عادی نداشته است.

او در گفت و گو با "امید ایرانیان " تصریح کرد: در این شرایط رقبای سیاسی متاسفانه با سیاه نمایی های خود منافع گروهی را به منافع ملی ترجیح می‌دهند. این در حالیست که این گروه می‌دانند اگر این توافق انجام نمی‌شد کل نظام اقتصادی ایران سقوط می‌کرد.

 افقه با بیان این که توافق هسته‌ای و اجرای برجام از بحران‌های شدید اقتصادی در کشور پیشگیری کرد ادامه داد: با توجه به وابستگی بسیار شدید اجزاء اقتصاد کشور به فروش نفت و تجارت خارجی اقتصاد ایران درگیر رکود شد. به طوری که در فضای پر تنشی که به دلیل بی تدبیری دولت پیشین ایجاد شده بود اقتصاد کشور توان نفس کشیدن نداشت.

همه منتظر انتخابات آمریکا

او با اشاره به تأثیر مثبت اجرای برجام در فروش نفت کشور ادامه داد: با توجه به این که نفت جزو درآمدهای اصلی اقتصاد ایران محسوب می‌شود اما به دلیل تحریم زمینه‌های فروش و صادرات آن بسیار محدود شد. این در حالیست که با اجرای برجام زمینه‌های فروش و صادرات نفت فراهم شد. به طوری که ایران می‌تواند پول نفت را به طور مستقیم از کشورهای خریدار دریافت کند.

افقه برگزاری انتخابات آمریکا و ایران را جزو عوامل مؤثر در کاهش تأثیر برجام در اقتصاد کشور برشمرد و گفت: در حال حاضر بسیاری از کشورهای اروپایی که خواهان رابطه اقتصادی با ایران هستند نگران انتخابات آمریکا هستند از سوی دیگر نیز مخالفان داخلی برجام نیز با سیاه نمایی های خود کشورهای اروپایی را از همکاری با ایران منصرف می‌کنند. بنابراین دلیل اصلی رکود در اقتصاد ایران مخالفین داخلی و خارجی برجام هستند.

رشد اقتصادی و کاهش تورم مدیون برجام است

مهدی تقوی کارشناس مسائل اقتصادی با اشاره به آثار مثبت برجام در اقتصادی کشور گفت: ‌اقتصاد ایران در دوران تحریم شرایط سختی را تجربه کرد. اما امروز به دلیل حذف تحریم‌ها و اجرای برجام ما شاهد سیر نزولی نرخ تورم به زیر 10 درصد و افزایش نرخ رشد اقتصادی به بیش از 3 درصد در اقتصاد کشور هستیم.

این کارشناس مسائل اقتصادی یاد آور شد: در صورت آزاد سازی 25 میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه شدن قطعاً اقتصاد ایران شاهد تحولات گسترده‌ای در بخش‌های تولید و اشتغال خواهد شد. به طوری که پیش بینی می‌شود با تزریق همزمان منابع به واحدهای تولیدی نرخ بیکاری روندی نزولی پیدا کند.

تقوی، با بیان این که در دولت گذشته شاهد نرخ رشد منفی اقتصادی و تورم بیش از 40 درصدی در اقتصاد کشور بودیم ادامه داد: دولت یازدهم توانست با اقدامات مثبتی که در زمینه سیاسی انجام داد مقدمات خروج اقتصاد ایران را از رکود فراهم کرد.

او با اشاره به برخی دیگر از سیاست‌های اقتصادی غلط در گذشته گفت: سرهم بندی یارانه‌ها چنان ضربه‌ای به پیکره اقتصاد کشور وارد کرد که تورم‌های ۴۰ درصد به بالا را رقم زد. همچنین بازار سکه و ارز را به هم ریخت. به نحوی که مردم پول‌های خودشان را از بانک‌ها خارج کردند تا شاید قدرت خریدشان را حفظ کنند. همه این عوامل منجر به تعمیق رکود در اقتصاد ایران شد.

این کارشناس اقتصادی واردات ارزان و افزایش سرمایه گذاری‌های خارجی را از الزامات اصلی توسعه اقتصادی برشمرد و گفت:‌ اثرات مثبت و کامل برجام طی دو سال آینده در اقتصاد کشور نمایان خواهد شد.

او با اشاره به افزایش نرخ رشد اقتصادی در ماه‌های پایانی سال جاری یاد آور شد: پیش بینی می‌شود تا ماه‌های پایانی نرخ رسد اقتصادی کشور به نرخ 5 تا 6 درصد افزایش پیداکند.