گروه راه و مسکن: غفلت همواره زیانبار است و اگر تبعات آن وسیع باشد فاجعه بار خواهد بود. هشدارهای مکرر کارشناسان در مورد وقوع زلزله در تهران و غفلت از تهیه امکانات و عدم پیشگیری از آسیب های این زلزله می تواند به فاجعه ای غیر قابل جبران منجر شود، به خصوص این که به استناد اظهارات محققان هر لحظه امکان وقوع یک زلزله حدودا 8 ریشتری در این شهر وجود دارد. جالب اینجاست که گران ترین و پرتراکم ترین مناطق تهران که در آن ها برج سازی صورت گرفته، عمدتا روی گسل های زلزله واقع شده اند و این در حالی است که یک آمبولانس و یا کامیون آتش نشانی در شرایط عادی به زحمت راهش را در دل این شهر باز می کند تا خودش را به محل ماموریتش برساند، چه رسد به هنگامی که یک حادثه یا فاجعه طبیعی رخ بدهد.
*گران ترین و پرتراکم ترین مناطق روی گسل
اخیرا مدیر بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی گفته است: نقشه گسلهای تهران و رعایت ضوابط خاص شهرسازی در مناطق گسلها و حریم گسلها مصوب شده که بر این اساس حدود ۵۵ کیلومترمربع پهنه گسل در شهر تهران وجود دارد که اتفاقاً همین زمینها جزو گرانترین زمینها هستند و این کاملاً غیرمنطقی و خطرناک است.
علی بیت اللهی که در محل مدیریت بحران خراسان رضوی سخن می گفت با بیان اینکه در تبریز و مشهد هم گرانترین اراضی و زمینها در حریم و پهنه خطرناکترین گسلها واقع هستند، افزوده است: این موضوع کاملاً غیرمنطقی و خطرناک است و شهرداریها باید درباره این وضع تمهیدات و برنامههای فوری در نظر بگیرند تا از تراکم جمعیت در نقاط خطرناک شهرها کاسته شده و حتی ساخت و ساز در این اراضی ممنوع شود.
*گزارش گروه مطالعاتی جایکا
در فروردین ماه سال 1378 بنا به درخواست ایران، آژانس همکاریهای بین المللی ژاپن "جایکا" (JICA) که نماینده رسمی و مسئول اجرای طرحهای همکاریهای فنی دولت ژاپن است گروه مطالعاتی خود را به تهران اعزام کرد تا مطابق مقررات و آیین نامه های جاری کشور ژاپن، مطالعاتی را در زمینه زلزله های احتمالی تهران انجام دهد. گزارش نهایی این گروه پس از 18 ماه در آذر ماه سال 1379 تحت عنوان "ریز پهنه بندی لرزه ای تهران بزرگ" انتشار یافت.
در این مطالعات از میان بسیاری از گسل های فعال در منطقه، احتمال فعال شدن سه گسل "مشا"، "شمال تهران" و گسل "جنوب ری" تشخیص داده شد. گسل "مشا" که حدود 200 کیلومتر طول دارد از گسل های اساسی البرز مرکزی است که در شمال تهران قرار گرفته است. گسل های جنوب و شمال ری نیز از شاخص ترین گسل ها در دشت های جنوبی تهران هستند و حدود 20 کیلومتر طول دارند.
گروه جایکا سه سناریو در زمینه فعال شدن سه گسل اصلی شهر تهران و یک سناریو برای فعال شدن گسل های پنهان در زیر لایه های رسوبی شهر تهران ارائه می دهد. به این ترتیب، چهار مدلی که برای سناریو زلزله ها در نظر گرفته شد شامل مدل گسل "ری"، مدل گسل "شمال تهران"، مدل گسل "مشا" و مدل شناور است.
*تحلیل گزارش جایکا
دکتر بهرام عکاشه پدر علم زلزله شناسی ایران و رییس سابق بخش زلزلهشناسی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در مورد نتایج تحقیقات مطالعات "جایکا"، با اشاره به سه سناریوی ذکر شده در این گزارش خاطرنشان می کند: نتایج به دست آمده از این تحقیقات نشان می دهد که انرژی تخلیه شده از گسل مشا فشم به میزان 8 ریشتر، گسل شمال تهران 2/7 ریشتر و گسل ری نزدیک به 7 ریشتر است.
وی می افزاید: گزارش جایکا حکایت از آسیب پذیر بودن مناطق 11، 12، 16 و 20 دارد که این به دلیل جنس خاک این مناطق است. در این مناطق علاوه بر اینکه جنس زمین نرم است دارای سفره های زیر زمینی زیادی است که گاهی مشاهده می شود که بدون وقوع زلزله سازه ای در زمین فرو می رود.
*زلزله تهران نزدیک است
عکاشه در مورد وقوع زمان زلزله در تهران می گوید: محاسبات ریاضی، ریتم ۲۰۰ ساله را برای زلزله تهران نشان میدهد و طبق محاسبات، از این ۲۰۰ سال ۱۸۵ سال گذشته و ۱۵ سال باقی مانده است البته ریاضیات با رفتار زمین یکسان نیست. رفتار زمین فوق العاده ناهمگن است؛ به این شکل که ممکن است ۲۰۰ سال به ۳۰۰ سال برسد و خبری نشود، ممکن است همین فردا شاهد زلزله باشیم. اما محاسبات ریاضی به تهران ۱۵ سال دیگر فرصت می دهد.
عکاشه در مورد مناطق آسیب پذیر در تهران اظهار می کند: مناطق ۱، ۲ و ۳ بیشترین آسیب را از فعال شدن احتمالی گسل های شمال شهر می بینند و مناطقی چون۷، ۹ ،۱۱ و ۱۷نیز به دلیل داشتن بافت فشرده، از آسیب جدی برخوردار می شوند. گسل مشا- فشم و گسل ری، دو گسل بزرگ تهران هستند. اگر گسل مشافشم فعال شود، بخشی از منطقه ۳ و ۴ و تمام منطقه ۱ صدمات جدی خواهند دید. فعالیت گسل ری نیز به مناطق ۹ تا ۲۰ لطمه خواهد زد. شمال و جنوب تهران به شدت زلزلهخیز هستند و به جرات می توان گفت که چند هزار گسل از مناطق حومه تهران، کرج و قزوین به سمت شرق ادامه دارد.
*تصویر تهران بعد از زلزله
عکاشه در پاسخ به سؤالی در خصوص وضعیت تهران پس از زلزله میگوید: به وضعیت تهران پس از وقوع زلزله هیچ امیدی ندارم. تصور کنید که ۱۱هزار کیلومتر لوله گاز در تهران منفجر شود. حتی تصور این موضوع ممکن نیست. ستاد بحران چقدر میتواند خدمات داشته باشد؟ همانگونه که گفتم حتی ماشین های آتشنشانی قادر به تردد نخواهند بود. وی یادآور می شود:نجاتدادن افراد مانده زیر آوار به معضل تبدیل می شود و بعید می دانم بتوان تعداد زیادی را زنده بیرون آورد. عده زیادی از مردم اگر از زلزله نمیرند، از عفونت و بی آبی و آلودگی تلف می شوند. مگر این که جسدها را با ماشین مخصوص سوزاندن جسد بسوزانند و زنده ها را جایی در بهشت زهرا اسکان دهند. کشته های زلزله تهران بیش از پنجمیلیون نفر خواهد بود و می توان گفت که پس از آن، تهرانی وجود نخواهد داشت. بگذارید یک جمله بگویم، زلزله تهران تصویر آخرالزمان را زنده خواهد کرد.
*راه های مقابله با زلزله
عکاشه در باره راه های مقابله با آسیب های هرچه بیشتر زلزله معتقد است ایجاد ستاد بحران از سال ها پیش تا کنون یکی از مهمترین این راهکارهاست و می گوید: البته که به طور تقریبی از ۸۰سال قبل ستاد بحران در کشور وجود داشته اما نقش خاصی ایفا نکرده و این نقش از ۲۰ سال گذشته به صورت جدی تعریف و ایجاد شده است. همزمان با پیشنهاد تشکیل این ستاد، پیشنهاد مقاوم سازی افراد مهم کشور نیز به سازمان امنیت کشور داده شد. همچنین بارها گفته شده که لازم است پایتخت را از حالت تک بعدی خارج کنیم؛ چرا که با احتمال زیاد وقوع زلزله، این که تمام قطب های کشور در تهران باشد امر معقولی نیست.
از سوی دیگر علی بیت اللهی مدیر بخش زلزلهشناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه ، مسکن و شهرسازی نیز در این مورد می گوید: در کشورهای جهان پهنایی تا یک کیلومتر را بر اساس فعالیت و بزرگی گسل برای آن در نظر میگیرند و ممنوعیت ساخت را در این مناطق ایجاد میکنند .بیتاللهی با اعلام اینکه برای تهیه نقشه گسلها و حریم آن در شهر تهران حدود ۱۲ سال تحقیقات کامل و جامع انجام شد، و با توجه به تمهیدات وزارت راه و شهرسازی بلندمرتبهسازی در مناطق گسلها و حریم آن در شهرهای بزرگ به زودی ممنوع میشود، می افزاید: بر اساس این برنامه طرح تفصیلی شهرهای بزرگ باید بازنگری شود، تفهیم گسلها انجام شده و وزارتخانهها و سازمانهای شریانی باید برای ایجاد خطوط انتقال آب، برق و گاز مقاومسازی کرده و ایجاد یکسری نکات ایمنی را در نظر بگیرند و پس از این اقدامات باید گزارشی کامل به وزارت راه و شهرسازی و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ارائه دهند و تا ما این گزارشها را به هیأت دولت گزارش دهیم.
بیت اللهی یادآور شده است: نتیجه این قوانین و اعمال محدودیتها هم در حدود ۲۰ سال آینده مشخص میشود که فرزندان ما در شهرهایی ایمن زندگی خواهند کرد.