در حال حاضر، به دلیل کاهش تقاضای نفت و گاز، تحت فشار تحریم های ثانویه آمریکا و نیز به دلیل همه گیری کووید- 19، تمرکز هزینه ای شرکت ملی نفت ایران، صرف ارتقاء و مدرن سازی فعالیت های جاری می شود، امّا پیش بینی ها حاکی از بهبود شرایط و بیشتر شدن تقاضا در سال های آینده است.
در تحلیل سوآت صنعت نفت و گاز ودر بررسی نقاط قوت، ضعف، تهدیدات و فرصت‌ها امده است: ذخایر عظیم نفت و گاز، هزینه های اندک استخراج و موقعیت جغرافیایی استراتژیک کشور، از نقاط قوت این صنعت به شمار می روند؛ در مقابل، تحریم های بین المللی، عدم دسترسی به نظام بانکی مبتنی بر دلار، فقدان سرمایه گذاری کافی و عدم وجود نوآوری و دانش فنی پیشرفته، از نقاط ضعف اقتصاد کشور محسوب می شوند؛ فرصت های مهم رو به روی این صنعت، شامل ارائه طرح های متعدد در حوزۀ نفت و گاز، امکان افزایش تولید، پتانسیل بالای رشد در بخش تولید گاز مایع و محصولات پتروشیمی، سرمایه گذاری های مداوم در زمینۀ ارتقای ظرفیت پالایش و احتمال لغو تحریمها است؛ درمقابل، مهمترین تهدیدات احتمالی نیز شامل احتمال شکست در توافق هسته‌ای، عدم جذابیت قراردادهای نفتی، ظرفیت محدود سرمایه گذاری شرکت ملی نفت به دلیل فشار مالی و چالشهای موجود در یافتن بازارهای صادراتی جدید است.
اکتشافات بالادستی:
ایران دارای بیش از 180 میدان کشف شده است، اما تا کنون کمتر از نیمی از ذخایر کشف شده، توسعه یافته در کشور با در اختیار داشتن 1/163 میلیارد بشکه نفت، پس از کانادا، ونزوئلا و عربستان سعودی دارای چهارمین ذخایر قابل استخراج نفت در جهان است. همچنین حجم منابع گاز طبیعی ایران 5/33 تریلیون متر مکعب است و ایران از این لحاظ پس از کانادا و روسیه در جایگاه سوم در جهان قرار دارد.
تولیدات بالادستی نفت
پیش بینی می شود که در سال 2021، تولید نفت خام و میعانات گازی 9/3 درصد نسبت به سال قبل افزایش یابد که بخش عمدۀ آن به تقاضای نفت خام از سوی چین مرتبط است. این رشد در سال 2022 به 9/4 درصد خواهد رسید. مدیریت ضعیف مخازن، فقدان زیرساخت‌های کافی و دسترسی محدود به فناوری خارجی به دلیل تحریم های آمریکا از دلایل عمدۀ این امر هستند. از طرفی، با توجه به افت صادرات و قیمت نفت به دلیل تحریمها و شیوع کووید-19، توانایی محدود شرکت ملی نفت ایران برای سرمایه گذاری و تکیۀ صرف بر روی پیمانکاران داخلی و پیش بینی به تعویق افتادن توافق هسته‌ای تا اواخر سال 2022 و یا حتی سال 2023، انتظار می رود بخش عمدۀ رشد صادرات نفت ایران در سال 24-2023 حاصل شود.
تولیدات بالادستی گاز
پیش بینی می شود که تولید گاز طبیعی در سال 2021 نسبت به سال قبل از آن 5 درصد افزایش داشته باشد. اگرچه وجود منابع عظیم گاز، زمینه را برای پیش بینی های خوش بینانه تر فراهم می سازد، امّا رشد بلند مدت به میزان کسب سود سرمایه گذاران خارجی و ایجاد منابع جدید تقاضا و بهبود زیر ساخت‌های صادرات بستگی خواهد داشت. همچنین قرار است کاهش سوزاندن گاز هم به میزان تولید کمک نماید. پیش بینی می شود تولید از 248 میلیارد متر مکعب برآورد شده در سال 2020، با افزایشی 5 درصدی در سال 2021 به 4/260 میلیارد متر مکعب برسد.
بخش پالایش
راه اندازی فازهای جدید پالایشگاه ستارۀ خلیج فارس و نیز ارتقای مراکز موجود، کیفیت و دسترسی به انواع سوخت را در ایران بهبود خواهد بخشید که منجر به رشد تقاضای داخلی و نیز صادرات سوخت خواهد شد. لذا پیش بینی می شود علیرغم برآورد کاهش 8 درصدی تولید در سال 2020، در سال 2021 میزان تولید سوخت‌های پالایش شده نسبت به سال قبل 7 درصد رشد کند.
مصرف سوخت های پالایش شده
شیوع کووید-19، تأخیر در عرضه واکسن، کاهش فروش خودرو و کاهش صادرات محصولات پتروشیمی سبب شد تا میزان مصرف سالانۀ سوخت در سال 2020 بالغ بر 3/7 درصد کاهش یابد، امّا انتظار می رود تقاضای بلند مدت با توجه به بازیابی اقتصاد از کووید-19 و تحریم های هسته ای، بهبود داشته باشد. به این ترتیب رشد 6 درصدی مصرف سوخت در سال 2021 پیش بینی می شود. مطابق برآوردها به دنبال کاهش 8/4 و 8/6 درصدی میزان واقعی تولید ناخالص داخلی ایران در سالهای 2019 و 2020، انتظار می رود در سال 2021 نیز شاهد کاهش مجدد تولید ناخالص داخلی، معادل 6 درصد باشیم که همراستا با کاهش تقاضای سوخت است.
مصرف گاز
با توجه به راه اندازی فازهای جدید میدان گازی پارس جنوبی، چشم انداز مثبت رشد اقتصادی و تلاش دولت برای جایگزینی نفت با گاز طبیعی و به دنبال برآورد رشد 3 درصدی مصرف گاز برای سال 2020، پیش بینی می شود تقاضا در بخش های خانگی و صنعتی در سالهای 2021 و 2022 به ترتیب 3 و 5/3 درصد رشد نماید. بخش خانگی، تولید برق، بخش صنعتی، پالایش و پتروشیمی، تزریق مجدد و به میزان بسیار اندک بخش حمل و نقل، شکل دهنده تقاضای گاز هستند.
تجارت نفت
وجود پیش بینی مثبت از به ثمر رسیدن توافق هسته ای، انتظار احیای صادرات نفت خام کشور را ایجاد می کند. بر اساس داده های شرکت رهگیری نفت کش‌های بلومبرگ، میزان صادرات ایران از سال 2018 تا پایان سال 2019 همواره نزولی بوده است. همه گیری کووید-19 نیز ضربۀ دیگری را در سال 2020 به ایران وارد نمود و قیمت نفت جهانی به پایین ترین حد خود یعنی 20 دلار برای هر بشکه سقوط کرد. اما با انتخاب بایدن در آمریکا، اکثر مراکز ردیابی نفت کش ها، افزایش صادرات نفت ایران را از پایان سال ۲۰۲1 گزارش می کنند. پیش بینی این است که امکان بازیابی تدریجی صادرات نفت در 2022-2021 و شتاب گرفتن آن در سال 2023 وجود دارد. اما رشد در بلند مدت به واسطۀ عدم مشارکت خارجی در این بخش و افزایش تقاضای بخش پالایش داخلی، محدود خواهد بود.
تجارت محصولات پالایش شده
ایران با افزایش تدریجی ظرفیت تقطیر نفت خام و نوسازی و ارتقای ظرفیت، در سال 2016 موفق شد به صادر کنندۀ خالص سوخت تبدیل شود. با این وجود پیش بینی می شود به دلیل کاهش محبوبیت نفت کوره، مازاد تجارت سوخت در بلند مدت کاهش یابد، لذا ایران در تلاش است فرآیند تبدیل پسماند ها به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر را، که نیاز بیشتری هم به آن‌ها وجود داشته باشد، بهبود بخشد.
تجارت گاز
ایران قصد دارد که صادرات گاز را تا ماه مارس سال 2022 به 15 تا 16 میلیارد متر مکعب برساند. با آغاز به کار فازهای جدید میدان گازی پارس جنوبی در بازۀ زمانی 2020-2018، ظرفیت صادرات ایران افزایش یافته است. عراق، ترکیه و به مقدار کمتر افغانستان، مهم ترین وارد کنندگان گاز ایران هستند. علاوه بر افزایش حجم تولید گاز، توسعه زیر ساخت های لازم از جمله خطوط لوله گاز، لازمه افزایش صادرات است. همینطور یافتن مقاصد تازۀ صادراتی نیز لازمۀ به حداکثر رساندن بهره وری در ظرفیت های جدید تولید است. انتظار می رود که ایران بتواند در نیمۀ دوم بازۀ مورد پیش بینی، به یک صادرکننده مهم گاز مایع در منطقه تبدیل شود، امّا لازمۀ تحقق این هدف ورود به بازارهای عمدۀ مصرف گاز است.
شاخص ریسک به بازده در بخش های بالا دستی صنایع نفت و گاز ایران
علیرغم امتیاز بالای ایران به دلیل منابع قابل توجه نفت و گاز، ریسک سرمایه گذاری به دلیل وضع مجدد تحریم ها و تأثیرات ناشی از این مسئله بر محیط کسب و کار و اقتصاد، همچنان بالا است. رتبۀ ایران در این شاخص در میان 12 کشور منطقه، پنجم و در میان 72 کشور جهان، 20 است.
شاخص ریسک به بازده در بخش های پایین دستی صنایع نفت و گاز ایران
بخش پایین دستی فعالیت ها در صنایع نفت و گاز ایران حجم و تنوع قابل توجهی دارد، اما دولتی بودن، اعطای یارانۀ سنگین سوخت و بی ثباتی سیاسی همچنان از عوامل ریسک هستند. رتبۀ ایران در این شاخص در منطقه و در میان 13 کشور دوم و در جهان و در میان 92 کشور، هفتم است.
شاخص ریسک به بازده در بخش های بالا دستی نفت و گاز در خاورمیانه و شمال آفریقا
بازدۀ سرمایه گذاری در این منطقه به دلیل وجود عظیم ترین منابع نفت و گاز در جهان قابل توجه است، امّا محدودیت در زمینۀ مشارکت خارجی، بی ثباتی اقتصادی و سیاسی، بسترهای حقوقی و اداری پیچیده، از میزان بازدهی سرمایه گذاری می کاهند. لذا این منطقه امتیاز 52 در شاخص ریسک به بازده را کسب نموده که تنها اندکی از متوسط جهانی (0/50) بیشتر است.
شاخص ریسک به بازده در بخش های پایین دستی صنایع نفت و گاز در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا
ویژگی‌های مناسب جمعیتی، پروفایل قوی تقاضا و وجود یک بخش بزرگ و مدرن پالایش، سبب شده تا امتیاز این منطقه در شاخص ریسک به بازده فعالیت های پایین دستی بالا باشد، امّا تخصیص یارانه به انواع سوخت و بالا بودن ریسک در برخی کشورهای این منطقه، عملکرد کلی منطقه را تضعیف کرده است. رقم این شاخص با امتیاز 3/52 همچنان از میانگین عملکرد جهانی (0/50) بیشتر است.
بازار انرژی
شرکت ملی نفت ایران، کنترل تمامی فعالیت های بالا دستی و پایین دستی در حوزۀ نفت و گاز و فعالیت های مربوط به پالایش و پخش را بر عهده دارد. قراردادها نیز از مدل "بیع متقابل"، به قرارداد نفتی ایران (آی سی پی) تبدیل شده است. طولانی تر شدن مدت قرارداد ها، بهبود ساز و کارهای مربوط به بازگشت هزینه ها، افزایش کنترل عملیاتی و تعریف یک نظام مالی پیشرفته تر از جمله مزایای آی پی سی نسبت به قرارداد های بیع متقابل هستند.
شرایط صنایع نفت و گاز در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا
علی رغم فشار کاهش بهای نفت، کاهش داوطلبانه میزان تولید و تحریم های آمریکا، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا همچنان یکی از عوامل پیش برندۀ رشد عرضۀ جهانی در دهۀ پیش رو خواهد بود. نفت همچنان عضو اصلی عرضه است و بر سهم گاز نیز افزوده خواهد شد. پیش بینی می شود که تولید نفت در کشور های خاورمیانه و شمال آفریقا با افزایشی 5/22 درصدی در دورۀ 2021 تا 2030، معادل 75/6 میلیون بشکه در روز افزایش یابد. همچنین در ده سال آینده، میزان مصرف محصولات پالایش شده 34/2 میلیون بشکه در روز (7/28 درصد) افزایش یابد و تا سال 2030 به 52/10 میلیون بشکه در روز برسد. انتظار می رود ظرفیت صنایع پالایشگاهی در منطقه نیز در پنج سال آینده رشد بالایی را تجربه کند و با افزایش حدود 41/2 میلیون بشکه در روز، در سال 2025 به 09/14 میلیون بشکه در روز برسد. علاوه بر این، پیش بینی می شود که تولید گاز کشورهای مذکور از ۸۵۵ میلیارد متر مکعب در سال 2021 به 1071 میلیارد متر مکعب تا سال 2030 افزایش یابد (رشد 2/25 درصدی). تقاضای گاز منطقه نیز از 693 میلیارد مترمکعب در سال 2020 به 878 میلیارد متر مکعب در سال 2030 (7/26درصد رشد) افزایش خواهد یافت.
مترجم : مسعود طهرانی مجد - کارشناس ارشد مهندسی اکتشاف نفت
منبع: ترجمۀ بخشی از گزارش مؤسسۀ فیچ سلوشنز
