مسعود یوسفی - کافیست به مقداری ساقه گندم، برگ درخت خرما، تِرکه یا نی دسترسی داشته باشی و از کار حصیربافی سر در بیاوری. آن وقت است که می توانی انواع سبد، زنبیل، کلاه، زیرانداز، زیرقابلمه ای و یا جاقاشق- چنگالی ببافی و نیاز زندگی ات را به برخی لوازم منزل برطرف کنی یا به بازار ببری و با فروش آن ها به اقتصاد خانواده کمک کنی؛ به همین سادگی!
پیشینه حصیربافی
هزاران سال است که انسان از راه حصیربافی و به هم انداختن و بافتن انواع الیاف و برگ و ساقه گیاهان وسایل و لوازم مورد نیاز زندگی خود را فراهم می آورد و فراتر از آن با فروش آن ها ارتزاق می کند و روزگار می گذراند. روزی که انسان از غار بیرون آمد و زندگی کوچ نشینی را برگزید نیاز به سرپناه و زیرانداز پیدا کرد و بر همین اساس ساقه و الیاف گیاهان را فراهم آورد و آن ها را به هم بافت و هم سرپناه و هم زیرانداز تهیه و به همین ترتیب بسیاری از وسایل زندگی اش را تامین کرد.
حصیربافی منشا قالی بافی
محققان و شرق شناسان معتقدند نخستين زيراندازهاي بشري از ني و گياهاني که در باتلاقهاي سفلاي بين النهرين روئيده، تهيه شده و بهم انداختن ساق گياهان و در آوردن بافته اي «حصير» مانند اولين قدم در دستيابي انسان به شيوههاي توليد قالي بوده است از اين رو با قاطعيت ميتوان اظهار کرد که نخستين زيراندازهاي تهيه شده توسط انسان بافتههاي حصيري بوده و اولين سرپناهها پس از رسيدگي در غارها و غارنشيني به کمک حصير و ني پديد آمده است.
حصیربافی در روزگار ما
امروزه اما برخی خانواده ها و افراد باذوق صرفا به عنوان زینت و زیبایی بخشیدن به فضای خانه و زندگی خود از برخی بافته های حصیری استفاده می کنند و به این ترتیب سلیقه خود را به رخ مهمانان و اطرافیان می کشند و طراحی متفاوتی را در منزل خود به اجرا می گذارند. این موضوع هرچند پسندیده و درخور تحسین است و باعث نشاط و تغییر ذائقه بیننده می شود، با اینحال چه بهتر است که دست اندرکاران و مسئولان هنرهای سنتی و صنایع دستی با توسل به رسانه ها و ابزارهای اطلاع رسانی استفاده از بافتنی های گیاهی و حصیری را در زندگی مردم نهادینه و به نحوی برنامه ریزی کنند که این وسایل از جنبه تفنن و تفریح صرف خارج شود و از الزامات و ضروریات زندگی به حساب آورده شود. در این صورت است که در بخش حصیربافی تقاضا برای استفاده از لوازم حصیری افزایش پیدا می کند و اشتغال پایدار ایجاد می شود و به همین نسبت بیکاری کاهش پیدا می کند.
نقش حصیربافی در مهاجرت معکوس
سال ها پیش حسن خسته بند نماینده بندر انزلی به درستی گفته بود: «این هنر- صنعت ملی می تواند به عنوان یک عامل موثر در ایجاد مولد با توجه به نیاز محدود سرمایه گذاری به ویژه در سطح مناطق محروم و دورافتاده کشور و در نتیجه کند کردن روند مهاجرت و حتی معکوس کردن آن مورد توجه قرار گیرد».
وی می افزاید: «از امکانات بالقوه و قابلیت های فراوان صنایع دستی می توان به عنوان بخش مکمل اقتصادی، کشاورزی در روستاهای کشور جهت ارتقای سطح زندگی و بهبود شرایط زیست روستائیان سود جست.»
توجه به کاشت و افزایش گیاهان مورد نیاز حصیربافان و سبز بودن این صنعت و همچنین بی ضرر بودن آن برای محیط زیست از دیگر مزایای حصیربافی است که به نوبه خود می تواند در کاهش نگرانی استفاده از لوازم آلاینده محیط زیست موثر باشد.
نقش دیگر حرفه حصیربافی می تواند این نکته باشد که انسان امروزی را هرچه بیشتر به طبیعت نزدیک و فطرت اولیه اش را به او یادآوری کند و از این راه از خشونت و سردی صنعت در زندگی امروزی بکاهد و آن را تلطیف کند.
حصیربافی در ایران
از بررسی محققان چنین بر می آید که ایران در کنار کشورهایی مانند ژاپن، کره و مکزیک یکی از شانزده کشور تولیدکنندهی حصیر به شمار میرود. پیشینهی تاریخی این تولیدات در ایران نشان میدهد، استفادهی ایرانیان قدیم از حصیر منحصر به زیرانداز نبوده و در ساخت ظروف نیز از حصیر استفاده میکردند. امروزه نیز ظروف حصیری بر خلاف کاربری اصلی حصیر یعنی زیراندازها، با اقبال بیشتری بین علاقهمندان صنایع دستی مواجه شده است.
گشتی در فضای مجازی و اینترنت نشان می دهد که روش تولید حصیر و مواد اولیهی آن در مناطق مختلف ایران متفاوت است. در واقع تفاوت در موارد اولیهی مورد نیاز حصیربافی که از تفاوتهای اقلیمی ناشی میشود بر روشهای تولید نیز تاثیرگذار بوده است. در کنار تفاوتهای موجود در تولید حصیر در کشور، فصل مشترک تمامی این روشها همان بافت متشکل از تار و پود است. بافتی که در ظروف حصیری، کلیهی مراحل آن به کمک ابزار بسیار ساده با دست و در قالب بافتهای مشبک و مارپیچ انجام میشود. در تولید زیرانداز حصیری در برخی مناطق از دستگاه سادهی حصیربافی و در برخی مناطق هم از همان بافت دستی استفاده میشود.
از دیگر ویژگیهای حصیر ایرانی، فعالیتهای تزیینی انجام شده در بافت آن است. این تزیینات یا در ساختار بافت وجود دارند یعنی حصیر با بافتهای تزیینی مثلا با تعداد خاص تار یا پود بافته میشود یا در رنگ حصیر. برای ایجاد تفاوت در رنگ حصیر یا از مواد اولیه با رنگ خاص استفاده میکنند یا مواد اولیه را با استفاده از عناصر طبیعی به رنگ دلخواه در میآورند. بهعنوان مثال از چوب سرخرنگ نوعی درخت به نام «بقم» برای تولید رنگ طبیعی استفاده میکنند. رنگ حاصل در شرایط اسیدی به رنگ قرمز و در شرایط قلیایی به رنگ آبی تغییر رنگ میدهد.
مراکز توليد انواع فرآورده های حصیری
امروزه در مناطق مختلف کشورمان بويژه مناطق شمال و جنوب آن هر کجا که دسترسي به برگ درخت خرما، ساقه گندم، ني و ترکه امکان پذير باشد ميتوان نشانههايي از حصيربافي و سبدبافي را يافت با اين حال اين صنعت در استانهاي سيستان و بلوچستان، خوزستان، کردستان، هرمزگان، بوشهر، خراسان، کرمان، يزد، فارس، مازندران، گيلان، آذربايجان شرقي و تهران از رونق بيشتري برخوردار است.
مواد اوليه تولید بافته های حصیری
مواد اوليه حصيربافان نقاط مختلف ايران به نسبت تنوع محيط جغرافيايي کشور متنوع است و بيشتر عبارت است از برگ درخت خرما، ساقههاي ني باتلاقي مناطق گرمسيري و سردسيري، ساقه گندم، ترکه بيد و ... مواد پرداخت کننده عبارتنداز انواع روغنها از جمله روغن جلاء.
ابزار کار حصیربافی
ابزار و وسايل مورد استفاده در حصير بافي بسيار ساده و محدود نظير داس، انواع کارد، اره، رنده، انبر دست، قيچي، سوزن، درفش، دفتين و سنگ نفت است.
اين ابزار عمدتاً براي قطع گياهان و پيراستن آنها به منظور آماده سازي مواد اوليه مورد استفاده قرار ميگيرد و گاهي نيز حين توليد به عنوان وسيله کمکي امر ساخت را تسهيل ميبخشد.
طريقه تهيه مواد اوليه و شيوه بافت ني باتلاقي:
پس از رسيدن ني به قطر و طول مطلوب بوسيله داس از نزديکترين محل به ريشه قطع و پس از جدا کردن برگهايش در قسمت بالاي آن در جهت طولي شکافي با چاقو ايجاد ميشود سپس به صورت انبوه روي هم قرار گرفته و کوبيده ميشود تا به صورت نوارهايي با عرضهاي متفاوت در آيد در مرحله بافت نوارهاي حاصله در کنار يکديگر قرار گرفته و بصورت سه تا زير، سه تا رو بافته ميشود و همانگونه که گفته شد حاصل کار بيشتر به مصرف حصير زيرانداز، حصير سقف و بدنه کپر ميرسد.
شيوه بافت چم بافي، مرواربافي و ترکه بافي
شيوه کار چم بافي، مرواربافي و ترکه بافي به طور تقريبي مشابه يکديگر و شبيه بافت شعاعي بامبو است به اين طريق که بافندگان ابتدا ترکههاي درخت را که ماده اوليه مورد مصرفشان است انتخاب و آن تعداد از ترکههايي را که قابليت تقسيم شدن به دو ، سه يا چهار قسمت را دارند ابتدا برش طولي داده و سپس از نظر اندازه به طولهاي مورد نياز در آورده و در آب ميخيسانند تا انعطاف پذير و قابل استفاده شود.
درمرحله بافت تعدا چهار عدد از ترکهها در کنار يکديگر قرار گرفته و تعداد چهار يا پنج ترکه ديگر بصورت متقاطع روي آنها قرار ميگيرد تا تشکيل يک ستاره هشت پر را بدهد آنگاه به وسيله ترکههاي باريکتري مهار شده و بافنده با ترکههاي نازک عمل بافت را به شيوه يکي از زير، يکي از رو آغاز کرده و ترکهها را بطور يک در ميان از لابلاي ترکههايي که قبلاً بطور متقاطع روي يکديگر قرار گرفته عبور ميدهد و اين کار را تا تکميل قسمت کف شي که توليد آن مورد نظر است تعقيب ميکند.
بعد از پايان کار بافت قسمت کف، در محلي که قرار است از آن جا به بعد لبه کار بافته شود عموماً صنعتگران به بافت حالت مارپيچي داده و کار را به شيوه قبلي ادامه ميدهند و انتهاي کار را نيز بصورت مارپيچ در آورده و سر ترکههايي را که در واقع حالت تار کار را دارند به داخل قسمت مارپيچ خم ميکنند.
روش نگهداري حصير
حفاظت از حرارت و آتش، فشار، ضربه و اشياي نوک تيز و برنده برخي از راههاي نگهداري است که البته اين توليدات با آب ولرم و شويندههاي معمولي قابل شست و شو است.
منبع: نشریه صنایع دستی هفت دانگ