کورش شرفشاهی: هنگامی که سخن از فرار به میان می آید، فرار از زندان، دختر فراری، فرار از دعوا و خلاصه هر فراری در ذهن انسان نقش می بندند، اما آنچه به ذهن بیشتر مردم حتی خطور نمی کند، فرار مغزهاست. این در حالی است که فرار مغزها بیش از هر فرار دیگری برای کشورمان تبعات دارد و باعث تاسف می شود. این نکته به اندازه ای اهمیت دارد که رهبر معظم انقلاب در این خصوص به صراحت موضع گیری کردند و فرمودند: یک جریان بددل و بدخواه که متأسفانه در داخل دانشگاهها نیز حضور دارد، اصل جهش علمی کشور را که یک واقعیت عیان است، انکار و تلاش می کند با القای اینکه هیچ اتفاق علمی مهمی رخ نداده، مردم را دچار تردید و نخبگان را ناامید کند؛ اما شما در مقابل این جریان هرگز مأیوس نشوید. حضرت آیت الله خامنه ای یکی دیگر از کارهای زشت این جریان بددل را دلالی و انتقال نخبگان مستعد به خارج از کشور دانستند و گفتند: جوان نخبه به ایران تعلق دارد و پارهی تن کشور است، اما آنها بهدنبال دلسرد کردن و یا فریفتن او با وعدههای پولی یا غیر پولی و موهوم هستند که مسئولان وزارتخانههای بهداشت و علوم موظفند از دانشگاهها در مقابل این جریان مراقبت کنند. اما نکته ای که نمی توان نادیده گرفت، نبود ظرفیت جذب برای نخبگان است و همین امر باعث می شود که این نخبگان جای دیگری را برای فعالیت برگزینند.
روند رو به رشد فرار مغزها
با نگاهی به آمارها بهتر می توان متوجه وضعیت ایران در این زمینه شد. بررسی مهاجرت سازمان ملل متحد در ۱۳۴۴ نشان داد که ایران از لحاظ مهاجرت اتباع به کشورهای دیگر در ردیف پنج کشور پایین جدول نزدیک به صفر قرار داشت. این بررسی ده سال بعد یعنی در سال ۱۳۵۴ نیز دوباره انتشار یافت که مهاجرت ایرانیان همچنان نزدیک به صفر بود.اما یک باره این ارقام به شکل ناباورانهای تغییر کرد و ایران به صدر جدول صعود کرد. به نوعی که در بین اتباع کشورهای مختلف، ایرانیها بیشتر متقاضی برای مهاجرت به استرالیا را دارند که سالانه دها نفر نیز جان خود را در این راه از دست میدهند.
در این بین حجم خروج نخبگان از کشور نیز قابل تامل است. طبق آمار صندوق بین المللی پول، ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور جهان مقام اول را از آن خود کرده است. در همین رابطه بنیاد ملی نخبگان ایران اعلام کرد که ۳۰۸ نفر از دارندگان مدال المپیاد و۳۵۰ نفر از برترینهای آزمون سراسری از سال ۸۲ تا ۸۶ به خارج از کشور مهاجرت کردهاند. همچنین هفته نامه سازمان مدیریت و برنامه ریزی نوشت که ۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش آموزی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کردهاند، هم اکنون در دانشگاههای آمریکا تحصیل میکنند.طبق آمار صندوق بینالمللی پول هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی در آمریکا به سر می برند. این در حالی است که آمار رسمی اداره گذرنامه نشان می دهد در سال ۸۷ روزانه ۱۵ کارشناس ارشد، ۴ دکترا و سالانه ۵۴۷۵ نفر لیسانس از کشور مهاجرت کردند. در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۵۰ هزار دانشجو تقاضای خروج از کشور را کردهاند که بیشترشان دانشجوی دوره دکترا بودند. همچنین ۶۴ درصد دانشآموزان ایرانی مدالآور المپیاد طی ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کردهاند.حمید گورایی رئیس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی نیز هشدار داد که دانشمندان رشته سلولهای بنیادین ایران هر روز بیشتر از گذشته جذب دیگر نقاط جهان میشوند.عباس میلانی مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا نیز میگوید که فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰ برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است.
ایران رتبه دوم فرار مغزها
در همین رابطه معاون آموزشی وزارت بهداشت با اشاره به آخرین آمار جهانی با بیان اینکه کشور ایران رتبه دوم فرار مغزها در جهان را دارد گفت: سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیلکرده از کشور مهاجرت میکنند و لازم است برنامه ریزی جدی برای استفاده از این ظرفیتها در داخل کشور صورت گیرد.باقر لاریجانی نگهداری نخبگان در داخل کشور و جلوگیری از فرار مغزها، ایجاد تسهیلاتی برای برگشت نخبگان ایرانی که به خارج از کشور مهاجرت کرده اند، ایجاد شبکههای نخبگان در کشور و تشویق عضویت نخبگان ایرانی در اقصی نقاط جهان را به عنوان راهبردهای بهره برداری از ظرفیت نخبگان در کشور ذکر کرد و گفت: المپیادهای علمی دانشجویی شرایط خوبی فراهم میکند تا با شناسایی استعدادهای درخشان حوزه علوم پزشکی برنامه ریزی لازم برای ماندگاری این استعدادها در داخل کشور صورت پذیرد.
ایران در رتبه ششم مهاجرت
در اینکه سال هاست مهاجرت به خارج از مرزهای ایران روند صعودی دارد، شکی نیست، اما بعد از پایان جنگ تحمیلی با گسترش دانشگاه ها و افزایش ظرفیت آنها، روند مهاجرت تحصیلی کاهش یافت. اما دوامی نداشت و در ۲۰ سال اخیر، بسیاری از دانشجویان ما بعد از تحصیل در مقطع کارشناسی، برای ادامه تحصیلات تکمیلی خود به کشورهای پیشرفته صنعتی مهاجرت می کنند و بخش قابل توجهی از آنها هرگز به ایران برنمی گردند. روند مهاجرت بی بازگشت نخبگان یا به اصطلاح فرارمغزها از ایران از اواسط دهه۷۰ شیب صعودی داشته و بخش اعظم آن مربوط به دانشجویان است. شاید در سال هایی این روند کم شده، اما متاسفانه تاکنون برنامه دقیقی برای جذب سرمایه انسانی و بازگشت نخبگان به ایران به کار گرفته نشده است. این روند مشکل و معضلی اساسی است، زیرا افراد متخصص و تحصیلکرده از کشور خارج می شوند و تخصص خود را به اقتصاد کشورهای دیگر اعطا می کنند. نتیجه اینکه کشور مبدأ با از دست دادن نیروی متخصص خود، از سختی های اقتصادی فراوانی رنج خواهد برد، زیرا کسانی که باقی مانده اند، دانش و تخصص لازم را برای ایجاد تغییر و بهبود شرایط جامعه ندارند. البته اینکه بخواهیم آمار دقیقی از جمعیت ایرانی های خارج از کشور اعلام کنیم، کار سختی است زیرا آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد، اما برخی اعداد و ارقام از حضور پنج تا هفت میلیون ایرانی در خارج از کشور خبر می دهد که بخش وسیعی از آنها تحصیل کرده و متخصص هستند. آمارهای داخلی نشان می دهد سالانه حدود ۶۰ هزار نفر از ایران مهاجرت می کنند که آمار سازمان ملل و صندوق بین المللی پول آن را ۱۵۰ هزار تا ۱۸۰ هزار نفر برآورد کرده که ۷۰ تا ۸۰ درصد آنها قشر تحصیل کرده و متخصص هستند. همچنین بنابر آمارهای مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و وزارت آموزش و پرورش، حدود ۷۰ درصد از رتبه های برتر کنکور، المپیادی ها و مدال آوران علمی از کشور خارج شده اند.
نیاز جدی به افراد متخصص
در این رابطه یک عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی گفت: اظهار نظر در مورد علوم انسانی بسیار پیچیده است. بسیاری از مشکلات امروز در حوزه اجتماعی به دلیل پیچیدگی آن است. وقتی در مورد یک مطلب آگاهی نداریم و اظهار نظر می کنیم، دچار اشتباه می شویم و تصمیمی می گیریم که ناشی از اطلاعات و باورهای نادرست است.
داود محمدی در گفت وگو با خبرنگار روزنامه تجارت با ابراز تاسف از اینکه امروزه معضلات و ناهنجاری های اجتماعی وحشتناک شده و روز به روز هم در حال افزایش است گفت: می خواهیم با این معضلات و ناهنجاری های وحشتناک برخورد کنیم در حالی که هنوز ریشه آن را نمی دانیم، زیرا در علوم اجتماعی، همواره نظریات جدیدی وجود دارد که نظریات قبلی را نقض می کند.
وی خواستار بکار بردن اصطلاح مهاجرت نخبگان به جای فرار مغزها شد و گفت: باید به این نوع مهاجرت از ابعاد گوناگون نگاه کرد.
نماینده تهران در مجلس با تاکید بر اینکه درجامعه نیاز به افراد متخصص داریم گفت: متخصص بودن کافی نیست بلکه این افراد باید مشکلات جامعه را بدانند، زیرا مشکلات روز به روز پیچیده تر می شود و برای حل هر کدام، نیاز به متخصص همان حوزه دارد.
وی با تاکید بر اینکه هرجا حل مشکلات را به متخصصان ندهیم، نقطه آغاز بحران است گفت: بنابر این برای رسیدن به نتیجه مطلوب، باید کارها را به متخصصان بدهیم و برای دست یابی به این مهم، نیاز به افراد تحصیل کرده و با تجریه داریم.
محمدی با اعلام اینکه زمینه بکارگیری افراد متخصص در کشور ما به هیچ وجه مناسب نیست گفت: در کشور افراد تحصیل کرده بسیاری داریم که بسیاری از آنها نخبه هستند، اما اینکه چرا این نخبگان از کشور می گریزند و فرار مغزها اتفاق می افتد، ناشی از واقعیتهای تاسف آوری است که اولین و مهمترین آنها، نبود بازار کار است.
وی با تاکید بر اینکه وقتی زمینه استفاده از متخصصان را فراهم نکرده ایم، باید شاهد مهاجرت آنها باشیم گفت: بدترین مشکل این است که شاهد فرار مغزها هستیم و این معضل را می دانیم، اما هیچ زمینه ای برای حفظ آنها نمی توانیم ایجاد کنیم.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با اشاره به اینکه یک فرد تحصیل کرده به ویژه توانمند و نخبه، به مرحله ای رسیده که می توند کارآیی داشته باشد گفت: وقتی دولت زمینه بکارگیری این نخبه را فراهم نکرده و قرار است به خیل بیکاران افزوده شوند، این نخبه در کشور نمی ماند تا شاهد از بین رفتن توانایی در کنار جوانی اش باشد.
وی نیاز کشور به متخصصان را واقعیتی انکار ناپذیر توصیف کرد و گفت: نکته مهمتر این است که نخبه را به زور نمی توان نگه داشت و باید زمینه بکارگیری تخصص آنها را فراهم کنیم تا بماند.
محمدی با تاکید بر اینکه نباید فرار مغزها صورت بگیرد گفت: بین واقعیت و حقیقت فاصله بسیار است. حقیقت این است که نخبگان و مستعدان باید برای از توان خود برای شکوفایی کشور استفاده کنند، اما واقعیت این است که در صورتی می توانیم مانع فرار مغزها بشویم که تمامی زمینه ها را فراهم کرده باشیم.
وی با یادآوری اینکه امروزه دانش و علم ایران و ایرانیان جهانی شده است گفت: امروزه پزشکی ایران جهانی شده و تخصص آنها زبانزد است، اما وقتی پزشک ایرانی به نقطه ای رسیده که علم روز را می داند، می خواهد پا را فراتر بگذارد تا به اکتشاف یا نوآوری برسد و نمی توانیم زمینه را برای او فراهم کنیم، طبیعی است که نباید مانع او بشویم. در این شرایط اگر نمی توانیم در ایران به او خدمات بدهیم، نه تنها اجازه بدهیم برود، بلکه زمینه را برای رفتن او فراهم کنیم تا استعدادش در کشور دیگری شکوفا شود.
منافع همگانی علم
نماینده تهران در مجلس تاکید کرد: وقتی این نخبه ایرانی در کشور دیگری اختراع یا اکتشافی انجام بدهد، شک نکنید که آثار آن به ایران هم خواهد رسید زیرا علم هرگز مختص به یک فرد یا کشور نبوده و منافع آن برای همگان است در حالی مخترع، مبتکر یا کاشف، نام وطنش را بلند آوازه می کند.
وی با اعلام اینکه در مسایل فنی هم شرایط این طور است گفت: امروزه افراد فنی بسیاری داریم که نخبه هستند و افراد بسیاری طرح های بزرگی دارند، اما باید بپذیریم که در ایران به جایی نمی رسند، زیرا شرایط را برای رشد آنها فراهم نکرده ایم.
محمدی با اعلام اینکه باید بپذیریم که دانشگاههای ما زمینه ساز پیشرفت مناسب برخی نخبگان نیستند گفت: ایرادی هم ندارد زیرا باید بپذیریم که کشورها در زمینه های مختلف، نگاه متفاوتی دارند و حاضر هستند برای برخی علوم، هزینه ویژه ای داشته باشند در حالی که برای کشور شاید در رتبه چندم اهمیت باشد.
وی با تاکید بر اینکه باید ذهنیت خودمان را نسبت به مهاجرت اصلاح کنیم گفت: اینکه بخواهیم نیروهای مستعد و نخبه را در ایران حبس کنیم و زمینه رشد و شکوفایی آنان را نیز فراهم نکنیم، هم خودزنی است، هم در حق آن افراد نخبه ظلم کرده ایم و هم مانع از مطرح شدن نام ایران در جهان شده ایم.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات افزود: به واسطه اینکه برای نخبگان هزینه شده و در دانشگاههای ما به صورت رایگان درس خوانده اند، انتظار داشته باشیم، نفع آنان در رتبه اول متوجه کشور شود، تفکر درستی است، اما خواستن تنها کافی نیست.
وی گفت: هنگامی که می خواهیم اما امکانات برای شکوفایی نخبگان وجود ندارد، قرار است به این نخبه کار ندهیم، امکانات هم در اختیارش نگذاریم و نتیجه آن بشود که به مسافر کشی بیفتد یا کارهای سطح پایین انجام بدهد، به هیچ وجه درست نیست.
محمدی با تاکید بر اینکه قرار نیست اکنون که یک نخبه درس خوانده و می تواند برای جهان موثر باشد، با حبس کردن او در داخل کشور استعدادکشی صورت بگیرد گفت: چرا یک نخبه باید به صورت غیر قانونی از کشور خارج شود و هنگامی که استعدادش در کشورهای خارجی شکوفا شد، تاریخچه ای از سختی های فرار خودش تعریف کند که باعث آبروریزی شود؟ چرا به نوعی رفتار می کنیم که سابقه بدی در اذهان عمومی جهان ایجاد می شود؟
وی با تاکید بر اینکه اگر به تخصص و توانمندی نخبگان نیاز داریم و زمینه استفاده از این توانمندی فراهم است، آنان را قدر بدانیم و در عرش بنشانیم گفت: اگر نمی توانیم نخبگان را در جایگاه خودشان قرار بدهیم، بهتر است زمینه را برای رفتن شان آن هم رفتن محترمانه فراهم کنیم تا در صورت به وجود آمدن شرایط مناسب در آینده، بتوانیم انتظار بازگشت آنان به کشور را داشته باشیم.
نماینده تهران در مجلس با اعلام اینکه یک نسخه یکسان برای تمامی نخبگان نمی توانیم بپیچیم گفت: باید با توجه به شرایط کشور و توان نخبگان، زمینه مناسب بین ماندن و رفتن را برای آنان فراهم کنیم.محمدی تاکید کرد: برای تحصیل کرده به ویژه نخبه باید در وهله اول امکانات بدهیم، سپس زمینه کار و زندگی او را فراهم کنیم تا بتوانیم برای کشور نگه داریم.
