مکانیسم ماشه چیست و چه اتفاقی در برجام خواهد افتاد؟

زهره نوروزپور: گام نهایی تعهدات برجامی ایران بر خلاف معمول تاریخ 60 روز مهلت، زودتر از موعد اعلام شد.همزمانی گام پنجم با شهادت سپهبد حاج قاسم سلیمانی تعبیر را بر این مبنا گذاشت که ایران انتقام خون سردار را گرفته است.

17 اردیبهشت ماه سال 98 برابر با 8 می 2018 ترامپ رسما خروج آمریکا از برجام را امضا کرد. تاریخی که آغازی بر بحران های ایران و منطقه شد. روز گذشته همزمان با نطق یک ساعته وزیر خارجه انگلیس در پارلمان این کشور، تروئیکای اروپا بیانیه مذبوحانه خود را علیه تهران صادر کردند که در آن عنوان شده بود به دلیل بی تعهدی ایران به توافق اتمی، مکانیسم ماشه علیه ایران فعال شد.

اروپا می گوید فعال شدن این مکانیسم تنها برای بازگرداندن ایران به تعهدات برجام است، اما برخی گمانه زنی ها حاکی ست که فعال شدن این ساز و کار اغازی بر روند ابطال قطعنامه 2231  است. اینکه تا چه اندازه این تحلیل ها درست باشد را باید به زمان سپرد؛ در ادامه می خوانیم که این مکانیسم و قطعنامه جنجالی چیست؟

مکانیسم ماشه به چه معناست؟

مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.

این کمیسیون، در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌ها قطعنامه صادر کند.

اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم ها بازگردند.

البته جوزف بورل درباره آغاز فرایند مکانیسم حل اختلاف در برجام توسط کشورهای فرانسه، آلمان و انگلیس نیز اظهار داشت: «به عنوان هماهنگ‌کننده برجام تضمین می‌کنم که مکانیسم حل اختلاف، فرصتی برای رفع مشکلاتی فراهم می‌کند که فرانسه، آلمان و انگلیس مطرح کردند».

ایا قطعنامه 2231 لغو خواهد شد؟

مکانیسم ماشه در حالی فعال می شود که این روزها خاورمیانه صحنه جنگ افروزی آمریکا شده است. روزی که جان بولتون مشاور سابق امنیت ملی آمریکا با اعزام ناو لینکلن امنیت خاورمیانه را تهدید کرد پیشبینی می شد که ترکش جنگ طلبی آنها فرجام منطقه و توافق اتمی را به این نقطه صفر برسد.

از لحظه ای که ترامپ امضای خروج از برجام را پای سند امنیت ملی کاخ سفید زد، سرنوشت قطعنامه 2231 مطرح شد. همه نگاه ها به این سمت بود که ایا این قطعنامه به قوت خود باقی می ماند؟

مفاد این قطعنامه چیست که کاخ سفید از لحظه ورود ترامپ در پی لغو آن بود؟ دکتر حسن بهشتی پور کارشناس مسائل هسته ای در پاسخ به این سوال به خبرآنلاین گفت:

این قطعنامه  در تاریخ شورای امنیت ملل متحد « منحصر به فرد و بی سابقه است » زیرا: 

- شش قطعنامه تحریمی زیر فصل هفتم را بصورت یکجا لغو کرد

-  این قطعنامه نزدیک به 17 صفحه ای دارای پیوست های مفصلی بالغ بر 160 صفحه  است که ویژگی های مهمی دارد که تا سالها میتواند موضوع بحث علمی محافل حقوق بین الملل و روابط بین الملل قرار گیرد.  

- قطعنامه 2231 شورای امنیت  توافق موسوم به برجام 159 صفحه ای  را  به عنوان پیوست در بردارد که همراه نامه کشورهای 1+5 به شورای امنیت ارائه شده است.

ب: محدودیت ها در مفاد قطعنامه برجام

با وجود آنکه محدودیت هایی درقطعنامه مذکور برای ایران پیش بینی شده است  اما این محدودیت ها از لحاظ حقوقی به عنوان تحریم شناخته نمی شوند.

1- خرید کالاهای دومنظوره

محدود شدن خرید کالاهای دومنظوره  برای ایران بسیار اهمیت دارد . زیرا در اینجا کالاهایی مورد نظر هستند که امکان دارد  در صنعت نظامی هسته ای بکارگرفته شوند . اما باید در نظر گرفت فروش این کالاها درقطعنامه های قبلی مطلقا ممنون بود. اما در قطعنامه جدید از طریق یک نهاد حقوقی پیش بینی شده میتوان این کالاها درصورت تائید آن نهاد ، برای مصارف صنعتی خریداری کرد.

2- خرید و فروش تسلیحات دفاعی

در قطعنامه  2231 در زمینه خرید و فروش تسلیحات محدودیت هایی قید شده است. قطعنامه های قبلی شورای امنیت خرید و فروش تسلیحات از سوی ایران و از سوی کشورهای دیگر به ایران را ممنوع کرده بود و به ویژه خرید تسلیحات کلان ممنوع شده بود. اما این قطعنامه ممنوعیت را به محدودیت 5 ساله تبدیل می کند که اگرخرید و فروشی باشد ازطریق کسب اجازه مورد به مورد توسط شورای امنیت صورت میگیرد. ضمن اینکه به دلیل خودکفایی ایران در زمینه تولیدات دفاعی ایران از نظر تامین نیازهای ضروری خود در پنج سال آینده با مشکل جدی روبرو نخواهد بود .

3- محدودیت برای فعالیت موشکی ایران

بر اساس بند 9 قطعنامه 1929 فعالیت های موشکی ایران به طور کامل ممنوع شده بود  و برای تحقق این امر قطعنامه 1929 حتی  به کشورها  اجازه می داد که علیه ایران به زور متوسل شوند.  ولی در قطعنامه جدید  شورای امنیت از ایران  می خواهد فعالیت های موشکی که برای حمل کلاهک هسته ای طراحی شده یا می شود انجام نگیرد. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران اساسا در برنامه اش فعالیت موشکی مرتبط با هسته ای نیست. نکته مهم دیگر اینکه شورای امنیت موضوع محدودیت در فعالیت های موشکی ایران  را تحت فصل هفتم منشورسازمان ملل  بیان نمی کند و فقط به عنوان یک خواسته آن را مطرح می کند. نکته کلیدی ایجاد محدودیت برای ایران در مورد ساخت موشکهایی بلند برد است. درست است که ایران اساسا دنبال سلاح هسته ای نیست اما ایجاد محدودیت برای تولید موشکهای بلند برد قابل توجه به نظر می رسد البته با در نظر گرفتن تعیین محدودیت هشت ساله برای این مورد به نظر می رسد چندان مشکل ساز نخواهد بود.

4- برگشت پذیری تحریم ها

اگرچه موضوع بازگشت پذیری برای هردو طرف در نظرگرفته شده است. اما اگر طرف مقابل به تعهداتش عمل نکند شکایت احتمالی ایران در کمیسیونی  بررسی می شود که ایران در اقلیت است و از این نظر با محدودیت روبرو است . با این حال ایران می تواند با پذیرش تبعات آن برفرض آنکه بخواهند حق ایران را پایمال کنند  به برنامه هسته ای خود  در زمان آذر 1392 یعنی قبل از  توافق ژنو بازگردد.  البته  این امکان برای طرف مقابل نیز وجود دارد در قطعنامه هم پیش بینی شده اگر نقضی هم از سوی ایران و هم کشورهای دیگر صورت گیرد می توانند به کمیسیون رفع اختلاف مراجعه کنند. البته برای این کاریک پروسه 60 روزه درنظرگرفته شده است واین حق برای هردوطرف است. پیچیدگی این فرایند و امکان تخلف طرف زورگو و بد سابقه مانند آمریکا تنها نگرانی است که از هم اکنون با برنامه ریزی صحیح باید مانع از آن شد که آنها بتوانند سوء استفاده کند. این برنامه ریزی دقیق می تواند با ثبت و ضبط و انتشار تدریجی  اسناد و مدارک پشتیبان مذاکرات باشد تا مانع از تکرار بدعهدی ها و دبه در آوردن ها شود.

5- الزام آور بودن تعهدات ناشی از قطعنامه برای قوانین داخلی

ازنظرحقوق بین الملل  اجرای قطعنامه های شورای امنیت الزام آور است اما طبعا حقوق داخلی کشورها ممکن است به هر دلیل در تعارض با قوانین بین المللی قرارگیرد. دراین مورد خاص ارجع دانستن قوانین داخلی بر توافق های  بین المللی برای طرف های مقابل قابل پذیرش نیست.  از نظر ایران  تا وقتی روال قانونی برای اجرایی شدن توافق در کشورها طی نشود، توافق وین یا برجام قابل اجرایی شدن و عمل نیست و برای آمریکا و یا برخی کشورهای اروپایی هم همین طور است. بنابراین فاصله 90 روزه  آینده بسیار حساس و تعیین کننده است . در این فاصله کشورها باید این برنامه را در روال قانونی خود بررسی و تائید کنند. در ایران نیز مجلس شورای اسلامی یا شورای عالی امنیت ملی  پس از بررسی دقیق محتوای توافق وین و قطعنامه 2232  اعلام نظر خواهند کرد. به نظر می رسد با توجه به هماهنگی های قبلی برای تدوین چنین اسنادی نمی توان انتظار داشت در باره تصویب نهایی با مشکلات جدی روبرو شود .

پ: گشایش های قطعنامه  2231 برای ایران

1- خارج شدن از فصل هفتم منشور سازمان ملل بصورت کلی

برخلاف شش قطعنامه قبلی شورای امنیت که ذیل فصل 7 منشور سازمان ملل متحد  به تصویب رسید این قطعنامه دیگر فعالیت های صلح آمیز ایران  را به عنوان تهدیدی جهانی  علیه صلح و امنیت تلقی نمی کند. بدین ترتیب که کلیات این قطعنامه ذیل فصل هفتم نیست اما چند پاراگراف آن به بند  41 از فصل هفتم  اشاره دارد، برای آنکه ضمانت اجرایی ان را تقویت کند . بنابراین اصل قطعنامه از ذیل فصل هفتم در عمل خارج شده است ، اما بدلیل استناد مکرر به بند 41 که ذیل فصل هفتم است هنوز نمی توان گفت بطور کامل ایران از ذیل فصل هفتم خارج شده است . این روند در ده سال آتی طول خواهد کشید مگر آنکه گزارش مدیرکل آژانس در باره صلح آمیز بودن کامل برنامه هسته ای ایران زودتر از دهسال آینده تهیه و اعلام شود.

2- ضمانت اجرایی توافق وین

این قطعنامه به بند 25 منشور سازمان ملل تاکید می کند که بر اساس این بند اجرای قطعنامه های شورای امنیت برای همه اعضا الزام آور است. بدین ترتیب همه 193 عضو سازمان ملل موظف هستند به اجرایی شدن قطعنامه 2231 کمک کنند. البته طبیعی است که اعضای سازمان ملل هر کدام فراخور منافع ملی خود با این قطعنامه هم مانند قطعنامه های دیگر رفتار می کنند اما برای ایران این موضوع اهمیت دارد که توافق وین یک ضمانت اجرایی بین المللی کسب کند تا در صورت تغییر سران کشورهای گروه پنج به علاوه یک بویژه در آمریکا نتوانند توافق بدست آمده را نادیده بگیرند.

3- ممانعت از تخلفات احتمالی طرف های توافق

قطعنامه  2231 درواقع یک نقشه را ه را تعریف میکند. طبق این نقشه راه همه موارد واقداماتی که دو طرف باید انجام دهند مشخص شده و درمحدوده مشخص زمانی مفاد این قطعنامه نیز لغو خواهد شد. بنابراین کمترجایی برای دبه درآوردن یا نقض تعهدات باقی گذاشته است. همچنین  از ابتدا تا انتهای مسیری که درچارچوب برجام باید طی شود را در پیوست های قطعنامه مشخص می کند.

4- به رسمیت شناختن غنی سازی ایران بصورت اختصاصی

درحالی که همه قطعنامه های قبلی علیه ایران در شورای امنیت خواستار توقف فوری فعالیت های غنی سازی ایران شده بود، اما در این قطعنامه فعالیت های غنی سازی ایران مورد پذیرش وحتی ادامه آن مورد تائید قرارمیگیرد. این موضوع بسیارمهمی است زیرا نشان می دهد مقاومت دوازده ساله مردم ایران به نتیجه رسیده است .

 درتاریخ شورای امنیت این امربی سابقه است که برنامه غنی سازی یک کشور که  در نزد دیگران و شورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته ای بصورت  ویژه بررسی  می شد،  توسط این شورا تائید شده باشد. بخصوص آنکه ایران با شش قطعنامه  تحت فصل هفتم منشور ملل متحد  به عنوان تهدید کننده صلح و امنیت دنیا معرفی می شد. جالب آنکه بر اساس بند 27 این قطعنامه سایر کشورها از برخورداری از رویه حقوقی مربوط به ایران در زمینه حقوق هسته ای  منع شده اند و این نشان می دهد که مقاومت مردم یک کشور، چگونه می تواند قدرتها را به تمکین خواسته های آن مردم وادار سازد .

5- از بین بردن اساس رژیم تحریم ها

براساس قطعنامه جدید شورای امنیت، اساس رژیم تحریم ها وکمیته تحریم شورای امنیت ازبین میرود . این موضوع اگرچه به تدریج انجام میشود اما دستاورد بسیارمهمی است. زیرا درواقع تمامی ساختارهای شکل گرفته در رابطه با تحریم ها درشورای امنیت و کمیته مربوط به اجرای تحریم ها بر اساس این قطعنامه حذف می گردند . همچنین بهانه برای تداوم تحریم های ناجوانمردانه خارج از قطعنامه های شورای امنیت  برای آمریکا و متحدانش از بین برده می شود.  

درمجموع می توان گفت اگرچه قطعنامه تصویب شده مطلوب ایران نیست اما بر اساس شرایط موجود و براساس مقدورات ایران این قطعنامه گشایش تازه ای درمناسبات سیاسی، اقتصادی ونظامی وامنیتی با اسیر کشورهای جهان محسوب می شود.

نکته مهم دیگر اینکه باید توجه داشت این قطعنامه باهمه مواردی که درآن است از لحاظ حقوق بین الملل مرزبندی مشخصی باتوافق  وین دارد. بنابراین اگر مواردی در قطعنامه باشد که درتوافق نیامده باشد ، نقض  احتمالی قطعنامه  توسط ایران به هر دلیل  نقض توافق وین به حساب نمی آید.

مرگ برجام

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، احتمال می رود با وجود برگشت پذیر شدن تحریم ها و اینکه کشورهای صاحب کرسی در شورای امنیت در اینباره حق وتو ندارند، این احتمال می رود که ایران بار دیگر به زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل بازگردد و این یعنی مجوز به آمریکا برای هرگونه اقدام نظامی در منطقه تشدید فشارها علیه ایران داده می شود، معنی دیگر آن قطع ارتباط همکاری ایران با منطقه و فعالیت های موشکی کشورمان است.

حال باید دید که وزارت خارجه در قدم بعدی چه خواهد کرد؟ این در شرایطی است که بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشورمان در پی حوادث اخیر، نشست خبری خود را درباره گام نهایی ایران لغو کرد به همین دلیل هنوز به طور واضح و کامل مشخص نیست که دقیقا گام پنجم در چه شرایطی و با چه کیفیتی اجرا خواهد شد که نتیجه این گام مکانیسم ماشه بود! این در حالی است که آژانس اتمی هم گزارش جامعی در اینباره به جامعه بین الملل نداده است با اینحال جوزف بورل هماهنگ کننده کمیسیون سیاست خارجی اروپا امروز گفت: « مهم است که ببینیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چه گزارشی درباره نحوه اجرای این گام توسط ایران می‌دهد. من به عنوان هماهنگ‌کننده برجام، با تمام طرف‌ها به روش دیپلماتیک در تماس بوده و در تلاش برای حفظ اتحاد این گروه هستم.»

در طی دو سال اخیر دستگاه دیپلماسی کشور با اولتیماتوم های 60 روزه به بدعهدی های اروپا مهلت داد اما متاسفانه اروپا پاسخ مطلوبی نداد و بوریس جانسون نخست وزیر انگلیس نیز اعلام کرد که می خواهیم راه ترامپ را برویم. این یعنی مرگ برجام و فرجام چه خواهد شد؟ آیا لغو قطعنامه 2231 در میان است؟

23 / 310 310