مارک هیبس (Mark Hibbs)
دیپلماسی ایرانی: با نگرانی های تازه درباره فعالیت های هسته ای ایران، روسیه و چین می توانند ابتکار تعامل با تهران را به دست گرفته تا ایران را با سازمان بین المللی انرژی هسته ای، همکاری کند.
با گذشت 5 سال از توافق هسته‌ای برجسته تهران با قدرت‌های خارجی، نگرانی درباره اعتبار صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای ایران بار دیگر پدیدار شده است. در هفته‌ها و ماه‌های آینده چه‌بسا از روسیه – و شاید چین – خواسته شود که نقش رهبری در تضمین همکاری ایران برای حل این مساله را بازی کنند.
ایران تحت پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای (ان‌پی‌تی) متعهد است که درباره تمام مواد و فعالیت‌های هسته‌ای‌‌اش به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش دهد. اما در 9 مارس، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که ایران از دسترسی این آژانس به سه سایت هسته‌ای و ارائه توضیحات لازم پیرامون آنها خودداری می‌کند.
طبق مفاد برجام، اگر ایران از همکاری با آژانس خودداری کند، سایر طرفین توافق – چین، سه کشور اروپایی، روسیه و آمریکا – باید برای متقاعد کردن ایران به همکاری و خفه کردن بحران در نطقه با یکدیگر متحد شوند. بن‌بست کنونی ناشی از خروج دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده از برجام است و چه‌بسا اگر ایالات متحده به توافق بازگردد، ایران نیز همکاری با آژانس را از سر بگیرد.
دیپلماسی عمومی شورای حکام آژانس بین‌المللی نشان می‌دهد که حل این مساله در آینده نزدیک نامحتمل است: ایالات متحده در نشست‌های شورای حکام نسبت به عدم همکاری ایران هشدار داده و کارزار "فشار حداکثری" ترامپ علیه ایران را به آژانس آورده است؛ روسیه و چین تاکید دارند که پرهیز ایران از همکاری، هیچ ربطی به گسترش تسلیحات هسته‌ای ندارد؛ همچنین کشورهای اتحادیه اروپا از سوی بروکسل برای زنده نگه‌داشتن برجام تحت فشار هستند که نشان می‌دهد اروپا دست‌کم تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در 2020، ایران را تحت فشار نخواهد گذاشت.
ایران تهدید کرده که اگر کشورهای اتحادیه اروپا این مشاجره را به شورای امنیت سازمان ملل ببرند، از ان‌پی‌تی خارج خواهد شد. اگر ایران به طور کلی از همکاری با آژانس خودداری کند، شورای امنیت سازمان ملل می‌تواند اعمال تحریم‌ها را شروع کند.
پس از آنکه شورای حکام آژانس شیوع کروناویروس و احتمال تحریک سرکشی ایران توسط تندروها در طول انتخابات 2020 آمریکا را نیز مورد سنجش قرار داد، تصمیم گرفت که شرایط کنونی را ادامه دهد و هیچ اقدام جامعی برای فشار بیشتر به ایران انجام ندهد.
با نگرانی های تازه درباره فعالیت های هسته ای ایران، روسیه و چین می توانند ابتکار تعامل با تهران را به دست بگیرند تا ایران را ترغیب دهند تا با سازمان بین المللی انرژی هسته ای، همکاری کند. اما این احتمال وجود دارد که روسیه و چین تحت تاثیر خواسته سایر اعضای شورای حکام، حتی پیش از نشست بعدی شورای حکام در ماه مه 2020 میلادی با به کار گرفتن اهرم های نفوذی که بر ایران دارند، این کشور را به همکاری تشویق کنند. از آنجا که روسیه در سال‌های اخیر همکاری‌های دوجانبه‌ای با ایران در برخی از زمینه‌ها داشته، خواهان همکاری تهران با آژانس است تا اطمینان یابد که رفتار هسته‌ای ایران مسئولیت دیپلماتیکی برای مسکو به همراه نخواهد داشت. روسیه و چین، هر دو، احتمالا به چیزی تمایل دارند که بسیاری از اعضای غربی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را استانداردهای حداقلی منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای می‌دانند، اما هیچ یک از این دو کشور در اجازه دادن به ایران برای دستیابی به جنگ‌افزارهای هسته‌ای هیچ نفعی ندارد.
در طول جنگ سرد، مسکو در تفاهمی دو جانبه با واشنگتن، مامور شد که دولت‌های متکی به اتحاد جماهیر شوروی را از پیگیری فعالیت‌های هسته‌ای حساس باز بدارد. امروزه، تا زمانی که ایالات متحده دشمن جمهوری اسلامی باقی می‌ماند و منافع روسیه در خاورمیانه و خلیج فارس پابرجاست، اعضای شورای حکام آژانس احتمالا از اقدام مسکو در حفظ تعهدات ان‌پی‌تی ایران استقبال خواهند کرد.
همچنین آژانس – تا حدی بر مبنای داده‌های اطلاعاتی اسرائیل مبنی بر عدم اظهار تمام فعالیت‌های هسته‌ای ایران از سوی تهران – در ماه‌ها و حتی سال‌های پیش‌رو به تضمین‌های بیشتری از جانب ایران نیاز دارد تا اطمینان حاصل شود که برنامه هسته‌ای این کشور کاملا صلح‌آمیز است.
اما مشارکت آتی بسیار مهم روسیه و چین با ایران در زمینه اعتبارسنجی هسته‌ای تنها زمانی برای اروپا و ایالات متحده، قابل توجیه و عملی است که مسکو و پکن همان ملاحظات کشورهای غربی را درباره اختیارات آژانس داشته باشند – در زمانی که نظام عدم گسترش تسلیحات هسته‌ای جهانی از سوی چالش‌های اعتبارسنج، کمبود منابع و نبود دیپلماسی خلع سلاح هسته‌ای، تحت فشار است. بنابراین مشارکت بیشتر، نیازمند رسیدن آژانس و اعضای آن به تفاهم مشترک در زمینه اقدامات و تدابیر حفاظتی است. به نظر می‌رسد روسیه خواهان ایجاد دگرش در برخی تصمیم‌سازی‌ها در زمینه تدابیر حفاظتی در بخش‌های مختلف آژانس، از دبیرخانه فنی تا شورای حکام، است: مسکو در دفاع از متحدش در دمشق (حکومت بشار اسد) از سال 2011 تا کنون این نتیجه‌گیری دبیرخانه آژانس را رد کرده است که تاسیساتی که در سوریه بر اثر حمله هوایی اسرائیل در 2007 میلادی ویران شد، یک راکتور اظهارنشده در دست ساخت بود.
با توجه به این پیشینه، کشورهای غربی باید هوشیار باشند که روسیه و چین باید میانجی‌گری کنند تا امکان دسترسی آژانس به برخی مناطق در ایران فراهم شود. به ویژه باید هوشیار بود که شروط توافق، هم‌زمان اختیارات اعتبارسنجی یا کارآیی آژانس را کاهش ندهد.
منبع: کارنگی / تحریریه دیپلماسی ایرانی
