ميانگين خريد هر نفر از نمايشگاه كتاب؛ پارسال 28 هزار تومان، امسال چقدر؟

روزنامه تجارت- حسين خدنگ؛ برای کسی که وارد محوطه مصلی می شود دیدن آن همه غرفه که بیرون از محوطه شبستان از شیرمرغ تا جان آدمیزاد را با قیمتی بیشتر از قیمت مراکز عرضه سطح شهر می فروشند نمایشگاه کتاب تهران در نگاه نخست بش از آنکه محیطی فرهنگی به نظر بیاید بازار مکاره ای است که تنها بهانه ای به نام کتاب دارد.

گذر از میان انبوه جمعیتی که در محوطه بیرونی نمایشگاه به بازدید از غرفه های جنبی نمایشگاه مشغولند و رسیدن به هیاهوی جمعیت فراوان بازدیدکنندگان غرفه های ناشران در سالن اصلی در به هر بیننده می قبولاند که اصطلاحاتی نظیر بحران مخاطب و رکود بازار نشر و کتاب شاید توصیفاتی غیرواقعی باشند و حال و روز یار مهربان در ایران حال خوشی است هر چند دیدن دستهای خالی از کتاب بازدیدکنندگانی که نمایشگاه را ترک می کنند گویای حقیقتی دیگر گونه است.

پای صحبت بیشتر بازدید کنندگان و غرفه داران شرکت کننده در نمایشگاه که بنشینید گرانی کتابها و پایین بودن سرانه مطالعه نخستین حرفی است که از زبانشان می شنوید. 

به گفته کارشناسان این نکته که کتاب هایی که در دهه ۶۰ و ۷۰ تیراژ شان از ۳۰۰۰ نسخه هم فراتر رفته بود، اکنون براساس آمار کتابخانه سازمان اسناد ملی ایران در حالت معمول به ۵۰۰ جلد هم نمی رسد نشان می دهد حال و روز مطالعه در کشور چندان خوب نیست.

با وجود این حال و روز ناخوش مطالعه و کتابخوانی بیست و هشتمین نمایشگاه کتاب تهران در حالی با حضور حسن روحانی رئیس جمهور کشور شروع شد که هم مسئولان دولتی و هم اعضا بزرگ خانواده نشر کشور امیدوارند بازار کتاب کشور از رکود خارج شود و حداقل به شرایط و سال های قبل بازگردد. آمارها می گویند تعداد تیراژ کتاب از میانگین 2 هزار نسخه در سال 1386 به زیر 1000 نسخه رسیده است و متاسفانه در شرایط کنونی برای ناشران کشور بازگشت به سال های قبل و تیراژ 2 هزار نسخه ای به آرزویی بزرگ می ماند !

بر اساس آمارهای رسمی درآمد سال گذشته نمایشگاه 140 میلیارد تومان بود؛ حال سوال این است این درآمد امسال چقدر خواهد بود؟ و آیا رکود حاکم بر فضای نشر کشور شکسته می شود؟

در نمایشگاه امسال 2450 ناشر در روزهای برگزاری نمایشگاه هرچه در چنته خود دارند رو خواهند کرد تا بلکه بتوانند مشتری و مخاطب برای کتاب های خود پیدا کنند. براساس اعلام مسئولان نمایشگاه در سال جاری ناشران بیش از 300 هزار عنوان کتاب در نمایشگاه عرضه کرده اند. ناشرانی که هر کدام به صورت میانگین حداقل 10 تا 15 میلیون تومان برای تجهیز و طراحی غرفه پرداخت کرده اند حالا امیدوار به حضور مخاطبان و البته خرید کتاب هستند زیرا در سال گذشته بخش مهمی از حدود 5 میلیون بازدیدکننده نمایشگاه تنها برای تماشا آمده بودند و خرید نكردند و همین موضوع باعث می شود تیراژ و فروش نمایشگاه متناسب با این تعداد بسیار زیاد بازدید کنندگان تغییر نکند و حتی سال به سال آب هم می رود.

به نظر می رسد ناشران امسال هم نباید انتظار چندانی برای افزایش فروش داشته باشند زیرا شرایط اقتصادی به گونه ای است که توان مالی چندانی برای خرید کتاب وجود ندارد.
ناشران حاضر در نمایشگاه کتاب امسال در شرایطی باید برای اجاره هر متر غرفه حداقل 900 هزار تومان پول پرداخت کنند که یک سوال جدی در ذهنشان وجود دارد؛ آیا نمایشگاه امسال درآمد خوبی برایشان خواهد داشت؟ 

هر سال دریغ از پارسال
اگر به میزان فروش کتاب در نمایشگاه کتاب تهران در سال های گذشته توجه کنیم به خوبی متوجه کاهش فروش کتاب با وجود افزایش قیمت کتاب و کاغذ خواهیم شد، به صورتی که آمار فروش کتاب در نمایشگاه بیست و پنجم در سال 1391 حدود 150 میلیارد تومان بوده است در حالی که در نمایشگاه بیست و ششم در سال 92 به عدد 170 میلیارد تومان رسیده است و در سال 93 و در نمایشگاه بیست و هفتم به 140 میلیارد تومان کاهش یافته است. حالا با این وضعیت سوال پیش روی ناشران این است که امسال فروش خوب خواهد شد؟

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حوزه اقتصاد فرهنگ نباید ناشران امسال نیز انتظار چندانی برای افزایش فروش داشته باشند زیرا اقتصاد خانواده ها در شرایط کلی کشور به گونه ای است که توان مالی چندانی برای خرید کتاب و اختصاص بودجه ای ویژه به این بخش را ندارند. برای تحلیل این ماجرا کافی است عدد 5 میلیون نفر بازدید کننده سال گذشته را به فروش 140 میلیارد تومانی نمایشگاه تقسیم کنیم تا به عدد 28 هزار تومان برسیم که به صورت میانگین سهم هر بازدیدکننده از خرید کتاب در سال گذشته بوده است. 28 هزار تومانی که تنها به صورت میانگین است و در شرایط کنونی بازار کتاب قیمت تنها دو جلد کتاب است. در نمایشگاه امسال براساس گفته های محمدمهدی داوودی‌پور مدیر کمیته ناشران داخلی بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بخش ناشران عمومی ۱۳۰۰ ناشر در ۱۵۰ غرفه، در بخش ناشران کودک و نوجوان ۳۳۰ ناشر در ۲۸۴ غرفه، در بخش ناشران دانشگاهی ۶۶۰ ناشر در ۶۰۱ غرفه و در بخش ناشران آموزشی ۱۶۰ ناشر در ۱۲۵ غرفه، فعالیت خواهند داشت.

ناشرانی که امیدوارند فروش امسال آن ها بیش تر از سال گذشته باشد و آن ها بتوانند بخشی از کسری بودجه های خود را تامین کنند. 

بررسی آمار 5 سال اخیر نشر کتاب نشان می‌دهد که هرچه در این مدت تلاش شده تعداد عناوین کل کتاب‌های منتشر شده، کاهش پیدا نکند، اما شمارگان کتاب هر سال در مقایسه با سال گذشته کاهش چشمگیری داشته است. 

سه سال قبل، همزمان با بالا رفتن نرخ ارز و افزایش قیمت کاغذ، بحرانی گریبانگیر حوزه نشر شد که نتیجه اش افت محسوس تعداد عناوین منتشر شده در آن سال بود. به دنبال آن، عناوین کتاب به حدود 5 هزار نسخه کاهش یافت و جریان نشر کتاب را با چالشی جدی مواجه کرد. ناشران و کارشناسان حوزه نشر، باوجود مشکلات قبلی، با مشکلی جدید هم روبه رو شدند که تا حدی خارج از کنترل آنها بود. نوسانات ارز، افزایش قیمت کاغذ، افزایش هزینه های چاپ و مهم تر از همه کاهش قدرت خرید مردم، دردسرساز شد. با این حال ناشران که در تمام سال ها در رودررویی با مشکلات آن قدر تجربه کسب کرده بودند، توانستند تا حدی خود را از زیر بار این فشار برهانند و در سال های بعد، باز هم تعداد عناوین منتشر شده در طول سال را به حالت طبیعی برسانند. اما آن مشکلی که بر جای خود ماند، بحران کاهش شمارگان کتاب بود.

حذف کتاب از سبد خانوار

براساس آمار رسمی خانه کتاب در سال 1389، یعنی 5 سال قبل، در حالی که تعداد عناوین منتشر شده در سال، 65 هزار و 94 عنوان بود، کتاب ها در شمارگان متوسط3102نسخه منتشر می شد. سال بعد از آن، یعنی در سال 1390، شمارگان به 68هزارو 698 عنوان رسید که رکورد خوبی در سال های اخیر به لحاظ تعداد شمارگان بوده است. با این حال متوسط شمارگان به 3002 نسخه کاهش یافت.

در سال بحران، یعنی سال 91، شمارگان کتاب از حد متوسط کاهش یافت. تعداد عناوین آن سال به 63 هزار و 894 عنوان نزول کرد و از آن سو، شمارگان متوسط هم عدد 2612 را نشان داد. در سال 92 و بعد از دوران رکود، عناوین کل، باز هم سیر صعودی پیدا کرد و به عدد 66 هزار و 191 عنوان رسید. با این حال سیر نزولی شمارگان همچنان ادامه داشت و کتاب ها در شمارگان متوسط 2407 نسخه چاپ شد. سال گذشته یعنی سال 93، همین روند ادامه داشت و در حالی که تعداد کتاب های منتشر شده در طول سال از 70 هزار عنوان فراتر رفت و به عدد 72 هزار و 935 عنوان رسید، اما شمارگان متوسط به عدد 2105 نسخه رسید.

در تشریح دلایل کاهش شمارگان کتاب می توان به موارد متعدد پرداخت. کاهش قدرت خرید مردم، کمرنگ شدن کالای کتاب در سبد خانوار، کتاب سازی ناشران، تورم و همچنین کاهش میزان مطالعه مردم شاید مهم ترین دلایل باشند. با این حال «مهدی فیروزان»، مدیرعامل شهرکتاب و عضو هیأت مدیره خانه کتاب، معتقد است دلایل را در مسائل دیگری باید جست و نباید با چنین رویکردی نتایج غلط گرفت.

او در تشریح دلایل کاهش شمارگان کتاب می گوید: فرهنگ ایران، یک فرهنگ شفاهی است و نه مکتوب. از سویی، این که کتاب رقبای بسیاری پیدا کرده است. قبلا کتاب یا عامل درسی بود، یا عامل جمع آوری اطلاعات یا برای پر کردن اوقات فراغت مطالعه می شد. زمانی یک رمان می خواندید یا یک شعر می خواندید و لذت می بردید. اما امروز کتاب با این دیدگاه رقبای جدی پیدا کرده است. شما هر اطلاعاتی را می خواهید، می توانید از اینترنت دریافت کنید و دیگر نیازی نیست مثلا بروید و کتابی درباره جزایر ماداگاسکار بگیرید. همه آن اطلاعات در گوشی تلفن همراه شماست.

فیروزان اضافه می کند: امروز کتاب علیه کتاب شده است. مثلا قبلا یک کتاب آشپزی رزا منتظمی منتشر می شد و شمارگان بالایی داشت. در حالی که الان صدها کتاب درباره آشپزی منتشر می شود. نه تنها راجع به آشپزی، بلکه صدها کتاب درباره آشپزی تایلندی، آشپزی ایتالیایی یا آشپزی چینی منتشر می شود. تنها به این هم محدود نمی شود. حتی صدها کتاب درباره شیرینی پزی، یا تهیه دسر یا حتی کالری غذاها منتشر می شود. در چنین شرایطی طبیعی است کتابی که قبلا شمارگان بالایی داشته، در پدیده کتاب علیه کتاب، شمارگانش کم شود.

ناشران در زمانه عسرت

رضا یساولی مدیر انتشارات یساولی که یکی از معتبرترین ناشران هنری در کشور است  اعترافهای تکان دهنده ای در خصوص وضعیت نشر و ناشران دارد.

او معتقد است: مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم ها شاید بیشترین آسیب را به کتاب های هنری وارد کرده باشد. هم کتاب هایی که دانشجویان باید برای زمینه های درسی خود تهیه کنند و هم کتاب هایی که جنبه سرگرم کننده دارند.هزینه تمام شده کتاب های هنری، به دلیل نفیس بودن معمولا بالاتر از کتاب های دیگر است. مدام از من سوال می کنند که چرا ناشران هنری مانند انتشارات یساولی در این شرایط سخت اقتصادی باز هم کتاب هایش را با کاغذ گلاسه منتشر می کند؟ در پاسخ به این پرسش باید بگویم وقتی که یک ناشر هنری قرار است آثار بزرگان هنرمند کشور مانند استاد کاتوزیان یا استاد فرشچیان را منتشر کند که آثارشان پر از رنگ و تونالیته است، ناچارند با کیفیت این آثار را منتشر کنند تا بتوانند گوشه ای از عظمت کار این استادان را چاپ کنند. 

به گفته این ناشر ، جدای از بحث کاغذ، حتی اسکن این آثار هم هزینه بردار است. بسیاری از کتاب های غیرهنری با اسکنرهای معمولی اسکن می شوند که این کار را با یک اسکنر معمولی که در بازار 100 هزار تومان قیمت دارد، می توان انجام داد، اما ما و برخی دیگر از ناشران هنری اسکن آثار را هم به لیتوگراف تخصصی می دهیم تا از روی درام کارها را اسکن کنند. در نتیجه من نمی توانم از کار بزنم و کم فروشی کنم. چون اگر این کار را انجام دهم، کتابم دیگر برای مخاطب جذابیتی ندارد. پس کتابم بعد از همه تلاش ها در نهایت انبار می شود و خاک می خورد و در درازمدت مخاطب اعتمادش را از دست می دهد.

یساولی می گوید: با توجه به همه مشکلات موجود، سال گذشته به عنوان یک ناشر هنری، دو سیاست را اتخاذ کردیم. نخست این که ناچار شدیم اندازه کتاب را برای صرفه جویی در کاغذ، رنگ، تعداد فرم و تا حدی صحافی کوچک کنیم. به همین دلیل کتابی را که سال های قبل مثلا در قطع رحلی منتشر می کردیم، سال گذشته در قطع رقعی چاپ کردیم. از طرف دیگر سعی کردیم تعداد موضوع های کاری خود را کاهش دهیم. به هر حال ما با چنین ترفندهایی سال 93 را سر کردیم و امیدواریم قدری شرایط اقتصادی مناسب شود و ما هم بتوانیم اعتماد مخاطبان را جلب کنیم.

وضعیت نامطلوب بازار کتاب در ایران در حالی موجب زیان ناشران و کتابفروشان شده است که در کشورهای دیگر دنیا اوضاع کاملا برعکس است و گفتن این خبر که بازده اقتصادی کتاب در فرانسه دو برابر بازده صنعت خودرو سازی است در نشستهای جنبی نمایشگاه کتاب امسال از زبان رییس نمایشگاه پاریس حقیقت تلخ وضعیت کتاب در ایران را روشن تر می کند.

با وجود فعالیت چند کمپانی جهانی و بزرگ در فرانسه برتراند موریسه رئیس نمایشگاه کتاب پاریس می گوید:  اولین صنعت فرهنگی در کشور فرانسه صنعت کتاب است و بازده اقتصادی کتاب در فرانسه دوبرابر بازده صنعت خودروسازی است.

وی گفت: اولین صنعت فرهنگی در کشور فرانسه صنعت کتاب است و بازی‌های الکترونیک در جایگاه دوم قرار می‌گیرند. این روند به گونه‌ای است که حتی بازده اقتصادی کتاب در فرانسه دوبرابر بازده صنعت خودروسازی است.

حال باید واقعن پرسید علت واقعی این وضعیت تلخ و ناامید کننده در صنعت نشر و حوزه کتاب در ایران چیست؟

نمایشگاه کتاب یا فروشگاه !؟

شاید در این خصوص نگاهی به صحبت های کارشناسانی که مخالف برگزاری این گونه نمایشگاه کتاب تهران هستند راهگشا باشد.

به اعتقاد آنان نمایشگاه کتاب تهران که همه ساله بخش قابل توجهی از بودجه فرهنگی کشور را به خود اختصاص می‌دهد، به جای نمایشگاه تنها فروشگاهی بزرگ است که در درازمدت به صنعت نشر و حوزه کتابفروشی ضربه وارد کرده است. 

آنان می گویند «نمایشگاه»؛  یعنی محل به نمایش گذاشتن تازه‌های نشر؛ و نه محل کتاب فروشی یا حراج کتاب! به همین دلیل است که در تمام نمایشگاه‌های مطرح و معتبر جهان، ناشران تنها یک نسخه از تازه‌های نشر خود را در فضایی مناسب به نمایش می‌گذارند و فارغ از مقوله فروش، تمام هم و غم خود را می‌گذارند پای معرفی آثارشان به علاقه مندان کتاب و فروش کتاب را می سپارند به کتابفروشی ها و طبیعی است در فروشگاه ها و نه نمایشگاه ها به جای استفاده از ناشر و نویسنده و کار‌شناس نشر، از کتاب فروشان و مسوولان پخش کتاب استفاده کرد تا با شیوه‌های تخصصی خود بتوانند ذائقه مشتریان خود را مدیریت کنند.

صرف نظر از تمایزاتی که نمایشگاه تهران با نمایشگاه‌های بین المللی کتاب دارد خوب است که کمی به مضرات آن و آسیب‌هایی که هرسال این فروشگاه ده روزه برای چرخه نشر ما به همراه می‌آورد بپردازیم. هرچند در نگاه اول این ده روز، فرصت خوبی است برای اینکه ناشران ما بخشی از سرمایه خود را به جیب برگردانند و کسادی بازار نشر را تا حدودی جبران کنند، اما واقعیت این است که این دلخوشی کوچک، حاصل یک بیماری ۱۲ ماهه است که روز به روز در حال پیشرفت و بحرانی شدن است.

نخستین لطمه نمایشگاه این است که برپایی این فروشگاه ده روزه، نظام فراوانی نشر در کشور ما را به شدت به هم ریخته؛ آنچنانکه ناشران تمام تلاش خود را از چند ماه قبل از اردیبهشت به کار می‌گیرند تا دست پر به فروشگاه کتاب بیایند و از آن سو؛ بعد از به پایان رسیدن نمایشگاه، چند ماهی شاهد رکود بازار و به تبع آن، پرهیز از انتشار کتاب‌های تازه خواهند بود؛ به نحوی که اگر یک ناشر قرار است مثلا ۳۰ عنوان کتاب در طول سال منتشر کند، ۲۰ جلد از آن را در فاصله دو-سه ماه مانده به نمایشگاه زیر چاپ می‌برد و باقی سال تقریبا بی‌کار است. اگر روی این مساله دقت کنیم، درمی یابیم که این رویداد، اگرچه به ظاهر بازگشت بخشی از سرمایه ناشران را به همراه دارد اما در واقع ناشران را از فروش یکنواخت اما در طول سال محروم می‌کند.

در مقابل این جریان دو سویه، مخاطبانی هستند که عادت کرده‌اند سالی یکبار کتاب‌های مورد علاقه خود را از این فروشگاه بزرگ خریداری کنند. بنابراین نیم بیشتر سال؛ چرخه نشر به غایت سوت و کور و بی‌تحرک است. این اتفاق باعث ایجاد یک فاصله بیش از شش ماهه بین مخاطب و تازه‌های نشر می‌شود؛ یعنی اگر هم کتاب تازه‌ای در نیمه سال توسط ناشری منتشر شود، علاقه مندان به آن کتاب بعد از ۶ ماه و در فروشگاه کتاب تهران به آن دسترسی خواهند داشت. تنها به این قیمت که علاقه مندان به کتاب می‌توانند در این ده روز، کتاب‌های مورد علاقه خود را با تخفیف ۱۵ تا ۲۰ درصدی خریداری کنند. حال آنکه اغلب ناشران در طول سال نیز این تخفیف را-حتی تا مرز ۲۵ درصد- در دفتر انتشارات خود برای مشتریان خود لحاظ می‌کنند، زیرا با فروش مستقیم کتاب، هزینه‌های بازاریابی، پخش و کتاب فروشی را نخواهند داشت. تازه در چنین شرایطی امکان بررسی و انتخاب کتاب‌های مورد نظر در وضعیت مناسب و وقت بیشتری نسبت به فروشگاه کتاب تهران برای مخاطب مقدور خواهد بود.

تهران شهری بی کتاب!

منتقدان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران می گویند این سنت غلط باعث شده این حلقه از زنجیره نشر، از میان برداشته شود و ناشران خود در مقام فروشنده ظاهر شوند. نتیجه همین است که روز به روز شاهد تغییر کاربری دادن کتاب فروشی‌ها به لوازم التحریر فروشی، سی دی فروشی، رستوران و فست فود، بانک خصوصی و... هستیم. همین است که کتاب فروشی‌های محلی تقریبا نابود شده‌اند و مخاطبان کتاب، در صورت ضرورت باید به مراکز کتاب فروشی-مثلا خیابان انقلاب تهران- بیایند و لابلای آن همه شلوغی دنبال کتاب مورد نظر خود باشند؛ که البته اغلب درسی-دانشگاهی است! فعالان و کارشناسان بازار نشر می گویند ساختار شهری ما به گونه ای است که این حس را به شهروندان پایتخت منتقل می کند که یک شهروند به سوپر مارکت، به قنادی، به قصابی، به رستوران، به بوتیک و به هر چیز دیگری نیاز دارد، اما به کتابفروشی نیاز ندارد. چند کتابفروشی جز راسته انقلاب و کریمخان در سطح شهر می توان یافت که فعالیت می کند؟ همان کتابفروشی های کریمخان هم امروز یکی بعد از دیگری تعطیل می شوند. این ساختار شهری نشان می دهد انگار شهروندان به هر چیزی نیاز دارند جز کتابفروشی.

این روزها همه در تدارک نمایشگاه کتاب تهران هستند. در این که نمایشگاه کتاب اتفاق مهم و بزرگی است، کسی تردیدی ندارد، اما باید به این توجه داشته باشیم که چقدر مردم ما در طول سال کتاب می خرند و کتاب می خوانند؟ چقدر فرهنگیان ما، استادان ما، پزشکان ما، دانشجویان ما، مسئولان ما و اقشار مختلف مردم ما مطالعه می کنند؟ اما همه ما می خواهیم پشت نمایشگاه کتاب خود را پنهان کنیم. می خواهیم با آمارهایی مانند مهم ترین نمایشگاه کتاب خاورمیانه، پربازدیدکننده ترین نمایشگاه جهان و... خود را فریب دهیم و شرایط مان را توجیه کنیم.
هر چند در این میان خبرهای امیدوار کننده اندکی نیز از گوشه و کنار به گوش می رسد که بسیاری را به جان گرفتن دوباره صنعت نشر و کتاب امیدوار کرده است که مهمترین آنان رشد 50 درصدی فروش کتاب در نمایشگاه امسال است.

انتشار این خبر از زبان مدیر کمیته رفاهی و هماهنگی نهادها و سازمان‌های همکار نمایشگاه کتاب تهران که از رشد 50 درصدی فروش کتاب در بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نسبت به زمان مشابه در دوره پیشین نمایشگاه خبر داد برای بسیاری از ناشران امیدوار کننده بوده است. 

نیکنام حسین‌پور در همین راستا اعلام کرد تعداد تراکنش‌ دستگاه‌های کارتخوان نمایشگاه کتاب امسال نسبت به زمان مشابه در نمایشگاه سال گذشته 6 درصد رشد داشته است که امیدوارمان می کند امسال در پایان نمایشگاه با آمارهای مثبت و دلگرم کننده ای مواجه شویم که نشان دهنده آشتی دوباره مردم با کتاب باشد.