کاروانسراهای ایران نقش مهمی در دنیای تجارت قدیم و تاریخ ایران داشته‌اند؛ بناهایییی که در دوره هخامنشی به معماری ایران راه یافت و دوره صفوی، زمان اوج و شکوفایی آن بود.
کشور ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، همواره در مرکز راه‌های مهم و اصلی ارتباطی حضور داشته است. یکی از این شاه‌راه‌ها جاده ابریشم بود؛ مجموعه راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا که شرق و غرب و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و شرق اروپا متصل می‌کرد؛ مسیری که تا قرن پانزدهم میلادی به‌مدت ۱,۷۰۰ سال، بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا به شمار می‌رفت. دوری شهرها و روستاها از یکدیگر و اقلیم خشک و بیابانی این مناطق، ایجاد و احداث کاروانسراها را برای اسکان موقت کاروانیان به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرد.
امروزه برخی از کاروانسراها پس از مرمت و بازسازی تبدیل به اقامتگاه بومگردی، هتل، مهمانسرا، رستوران یا کافه سنتی شده‌اند؛ در حالی که برخی دیگر به‌عنوان جاذبه‌های تاریخی شناخته می‌شوند. تعداد کاروانسراهایی که در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران ساخته شدند، به حدی زیاد است که متاسفانه بسیاری از آن‌ها شناخته‌شده نیستند یا به‌صورت ویرانه‌ای در حال تخریب، در کنار جاده‌ها یا مناطق دورافتاده رها شده‌اند. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با تاریخچه، معماری و کاربرد این بنا و همچنین مشهورترین کاروانسراهای ایران آشنا کنیم.
مشهورترین کاروانسراهای ایران
کاروانسرای زین‌الدین؛ استان یزد
آثار ملی ایران
آدرس: کیلومتر ۶۰ جاده یزد به کرمان، ۳۰ کیلومتر بعد از مهریز
ساعت بازدید برای گردشگران: همه‌روزه از ساعت ۷ تا ۱۹
کاربری فعلی: اقامتگاه بومگردی
کاروانسرا یا رباط زین الدین، بنایی با قدمت بیش از ۴۰۰ سال در دل کویر است که به دستور شاه عباس صفوی و توسط محمد سلطان یزدی ساخته شد و از کاروانسراهای شاه عباسی به شمار می‌رود. این کاروانسرا از معدود بناهای مدور ایران و قاره آسیا در جاده ابریشم است؛ بنایی که پس از مرمت (بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲) در سال ۲۰۰۶ از یونسکو، جایزه بهترین مرمت و دیپلم افتخار را دریافت کرد و توسط مجله مشهور گردشگری تاتلر (Tatler) به‌عنوان یکی از ۱۰۱ هتل برتر دنیا معرفی شد.
کاروانسرای زین الدین از بیرون به‌شکل یک قلعه خشتی مدور دیده می‌شود؛ در حالی که از داخل ۱۲ ضلعی است. این بنا پنج برج نیم‌دایره دارد که متصل به دیوار هشت‌متری کاروانسرا هستند. اتاق‌های شاهنشین با سقفی بلند با کاربندی، دو حیاط اصلی سر باز و سر پوشیده، رواق‌های سکودار با تزییناتی چون پرده‌های ترمه، فرش دست‌بافت، گلیم و پشتی‌هایی دورتادور از جذابیت‌های کاروانسرا به شمار می‌آیند. رباط زین الدین در حال حاضر به‌عنوان اقامتگاه بومگردی فعالیت می‌کند؛ اما گردشگران می‌توانند تنها از آن به‌عنوان جاذبه گردشگری بازدید و ساعتی را در کافه سنتی آن استراحت کنند.
اقامتگاه بومگردی زین الدین امکان پذیرایی از ۱۰۰ نفر را دارد. از امکانات این اقامتگاه با ۳۲ اتاق با سرویس کف‌خواب و چیدمانی کاملا سنتی می‌توان به سرویس بهداشتی و حمام اشتراکی، پرسنل مسلط به زبان انگلیسی، سرویس بهداشتی ایرانی و فرنگی، کپسول آتش‌نشانی، فروشگاه خرید صنایع دستی و سوغات، سیستم گرمایشی و سرمایشی و رستوران و چایخانه سنتی اشاره کرد.
کاروانسرای خانات؛ استان تهران
آثار ملی ایران
آدرس: شهر تهران، جنوب چهار راه مولوی، خیابان صاحب جمع، میدان امین السلطان
ساعت بازدید برای گردشگران: روزهای شنبه تا چهارشنبه از ۹ تا ۱۹؛ روزهای پنجشنبه و جمعه از ۹ تا ۱۵
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری و سفره‌خانه سنتی
چندین کاروانسرا در شهر تهران وجود دارد که یکی از آن‌ها کاروانسرای خانات در منطقه ۱۲ تهران است؛ کاروانسرایی با قدمتی از اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (حدود سال ۱۲۶۱ هجری شمسی) و با مساحت حدود ۱۰,۵۰۰ متر مربع که تا سال‌های اخیر کاربری خود را حفظ کرده بود و امروزه چندین حجره (عمده‌فروش‌های آجیل و خشکبار) و سفره‌خانه سنتی بخشی از این بنا را شکل می‌دهند. درب اصلی ورودی کاروانسرا از جنس چوب روسی و ۴۰ گل میخ آن، در کنار کاشی‌کاری از جذابیت‌های کاروانسرای خانات هستند.
کاروانسرای خانات در نزدیکی میدان امین‌السلطان قرار دارد؛ میدانی که توسط آقامحمدابراهیم ارباب، ملقب به امین‌السلطان از درباریان گرجی ایران در دوره ناصرالدین‌شاه ساخته و به مرکز عرضه سبزیجات و تره‌بار بدل شد. بنای تاریخی خانات به‌عنوان لوکیشن فیلم «یکی از ما دو نفر»، ساخته تهمینه میلانی و سریال‌هایی نظیر «برادر»، «پرده‌نشین» و «برادر جان» مورد استفاده قرار گرفته است.
کاروانسرای شاه عباسی؛ استان البرز
آثار ملی ایران
آدرس: کرج، جنوب شرقی میدان شاه عباسی
کاربری فعلی: موزه صنایع دستی، رستوران سنتی و سفره‌خانه
کاروانسرای شاه عباسی از دوره شاه سلیمان صفوی در شاه‌راه ابریشم به جا مانده و از معدود کاروانسراهای ایران است که درون شهر ساخته شد؛ به همین دلیل، نگرانی خاصی درباره امنیت آن وجود ندارد. سنگ، آجر و کاه‌گل از مصالح به کار رفته در این بنای ۳,۰۰۰ متر مربعی هستند؛ بنایی که در دوره صفویه به‌عنوان مکانی برای استراحت کاروان‌ها و مرکب‌هایشان به‌کار می‌رفت؛ در ابتدای دوره قاجار به قلعه نظامی تبدیل شد؛ در پایان حکومت قاجاریان به‌عنوان مدرسه مورد استفاده قرار گرفت؛ در دوره پهلوی انبار غلات وزارت کشاورزی بود و در حال حاضر، میزبان موزه صنایع دستی، رستوران سنتی و سفره‌خانه است.
مساحت حیاط میانی کاروانسرای شاه عباسی ۹۰۰ متر مربع است. پیرامون این حیاط، ۲۱ حجره ایوان‌دار برای استراحت مسافران و پنج بارانداز برای نگهداری کالا و جایگزینی همراهان و نگهبانان کاروان‌ها به چشم می‌خورد که امروز از جذابیت‌های بنا به حساب می‌آیند.
کاروانسرای مرنجاب؛ استان اصفهان
آثار ملی ایران
آدرس: استان اصفهان، ۵۰ کیلومتری شمال شرق آران و بیدگل، کویر مرنجاب
کاربری فعلی: مهمانسرا
کاروانسرای مرنجاب در «بند ریگ»، یکی از مشهورترین و بزرگ‌ترین ریگزارهای ایران، قرار دارد؛ کاروانسرایی بین دریاچه و رشته تپه‌های ماسه‌ای که از دور همچون یک تابلوی نقاشی به نظر می‌رسد و شباهت زیادی به کاروانسراهای قصر بهرام و عین‌الرشید سیاه‌کوه دارد. کاروانسرای مرنجاب در سال ۱۰۱۲ هجری قمری توسط شاه عباس به‌عنوان استراحتگاه مسافران و مقر نگهبانان در مسیر پر رفت و آمد اصفهان به مشهد ساخته شد. این بنا قلعه‌ای مربع‌شکل به مساحت ۳,۵۰۰ متر مربع است که حیاط آن با ابعاد ۳۰ در ۲۰ متر توسط ۲۹ اتاق احاطه شده است.
کاروانسرای مرنجاب در حال حاضر، نقش مهمانسرا را دارد و با عنوان «قلعه شاه عباسی مرنجاب» نیز شناخته می‌شود. سفره‌خانه سنتی، بوتیک هرنج، کافه ساربان، سرویس بهداشتی عمومی، توالت و حمام اختصاصی برای هر اتاق، حوضچه آب و چندین منقل در محوطه از جمله امکاناتی هستند که در این بنا تعبیه شده‌اند.
کاروانسرای تی تی؛ استان گیلان
آثار ملی ایران
آدرس: شهرستان سیاهکل، کیلومتر ۱۵ جاده سیاهکل به دیلمان
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
«کاروانسرای تی تی» روی تپه‌ای نسبتا بلند و سرسبز قرار دارد و در نگاه اول بیننده را به یاد قلعه‌های قرون‌وسطایی اروپا می‌اندازد. سنگهای رودخانه‌ای و آجر به‌همراه ملاط گچ و ساروج از مصالح به کار رفته در بنای کاروانسرا هستند؛ کاروانسرایی که لابه‌لای قلوه سنگهای آن پر از خزه و گیاهان مختلف است. قدمت تی تی کاروانسرا به عصر صفویه بازمی‌گردد. در گذشته کاروان‌هایی که از سیاهکل و دیلمان به سوی طالقان می‌رفتند، از این مکان برای استراحت، تامین آذوقه و مواد موردنیاز و همچنین تامین امنیت اعضای کاروان و اجناسشان استفاده می‌کردند.
کاروانسرای تی تی توسط «تی تی خانم»، عمه یکی از شاهان صفوی بنا شد. تی تی در زبان گیلکی به‌معنای شکوفه است. کاروانسرای تی تی از کاروانسراهای برون‌شهری و دو ایوانی است و میانسرا (حیاط مرکزی)، ورودی، هشتی، ایوان، قوس جناغی، طاق کلمبو و طاق گهواره‌ای و... از بخش‌های آن به شمار می‌روند.
کاروانسرای قصر بهرام؛ استان سمنان
آثار ملی ایران
آدرس: شهرستان گرمسار، پارک ملی کویر، ۳۵ کیلومتری جنوب شهر گرمسار
کاربری فعلی: اقامتگاه بومگردی
کاروانسرای قصر بهرام، شاه عباسی یا رباط سیاه‌کوه در دل پارک ملی کویر (مشهور به آفریقای کوچک ایران با مساحت بیش از ۴,۰۰۰ کیلومتر مربع) از جاهای دیدنی گرمسار است که قدمت آن به نظر برخی تاریخ‌دانان به دوره ساسانی و به نظر برخی دیگر به دوره صفوی بازمی‌گردد. گفته می‌شود این بنا توسط پانزدهمین پادشاه ساسانی یا بهرام گور ساخته شده و بازسازی آن توسط شاه عباس صفوی صورت گرفته است. بسیاری از گروه‌هایی که به قصد رصد ستارگان و عکاسی به پارک ملی کویر می‌روند، در قصر بهرام اقامت می‌کنند. توجه داشته باشید برای ورود به پارک ملی کویر و اقامت در کاروانسرای قصر بهرام باید از اداره‌کل محیط زیست استان سمنان مجوز بگیرید.
کاروانسرای قصربهرام، معماری و ساختار سنگی قابل‌توجهی دارد. برخلاف دیگر کاروانسراهای ایران، در ساخت این بنا از خشت استفاده نشده و همه آن سنگی است. قصر بهرام از چهار برج نیم‌دایره و ۲۴ اتاق رو به حیاط مرکزی تشکیل می‌شود. سیستم آب‌رسانی از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنا است؛ آب این ساختمان از چشمه سیاه در ۵٫۷ کیلومتری کاروانسرا تامین می‌شود و از طریق راه آبی تراشیده‌شده از تخته سنگهای سفید به حیاط مرکزی کاروانسرا منتقل می‌شود.
کاروانسرای عین الرشید؛ استان سمنان
آثار ملی ایران
آدرس: شهرستان گرمسار، پارک ملی کویر، سه کیلومتری شمال کاروانسرای قصر بهرام
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
قصر عین الرشید یا کاروانسرای عین الرشید یکی از سه کاروانسرای منطقه سیاه کوه است که در فاصله کمی از قصر بهرام، در قسمت میانی فاصله دریاچه نمک و کویر بزرگ قرار دارد. این بنا از بیرون ۸۶ متر طول و حداکثر ۴۷ متر عرض دارد و دارای دو حیاط بزرگ است. اصول معماری ایرانی در زمان صفویان به‌خوبی در کاروانسرای عین الرشید مشاهده می‌شود. معبر ورودی به حیاط اصلی کاروانسرا به‌شکل ایوانی در جبهه جنوبی بنا شده است. در دو طرف ایوان ورودی دو تالار به چشم می‌خورد که هریک با پنج در به حیاط قصر متصل می‌شوند. در باریکه کناری هر دو تالار، دو اتاق مستطیل شکل وجود دارد که مخصوص خدمه بوده است. کاروانسرا و باغ آن امروز از خارهای بیابانی پوشیده شده و قسمت‌هایی از آن در زیر تلماسه مدفون است.
کاروانسرای دیر گچین؛ استان قم
آثار ملی ایران
آدرس: شهر قم، کیلومتر ۷۰ اتوبان قم به گرمسار
ساعت بازدید: همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۲۰
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
کاروانسرای دیر گچین با حدود ۱۲,۰۰۰ هکتار وسعت یکی از جاهای دیدنی استان قم و یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران است که در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد؛ کاروانسرایی با پیشینه ۱,۷۵۰ ساله که در دوره حکومت اردشیر ساسانی ساخته شده است و به مادر کاروانسراهای ایران شهرت دارد. آجرها در ساختار طاق‌های ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی از مشخصات اصلی کاروانسرای دیر گچین هستند. کاروانسرای دیر گچین کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن‌ها می‌توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین‌راهی اشاره کرد.
کاروانسرای دیر گچین در دوره سلجوقی مورد مرمت قرار گرفت و اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی به آن اضافه شدند؛ به‌علاوه، آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافتند. این بنا در دوره صفویه نیز بازسازی و مرمت شد و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شدند. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره به شمار می‌روند. در دوره قاجار بیشتر مرمت‌ها در فضای بیرونی کاروانسرا انجام گرفت.
کاروانسرای دیر گچین، ۳۶ اتاق با شکل هندسی مربع و یک‌طبقه دارد که تزییناتی چون طاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس‌هایی تزیینی، اجاق‌های زیبا و همچنین سقفی چهار ترک دارند. ورودی، حیاط‌ها، مسجد، آسیاب، سرویس‌های عمومی، بناهای امنیتی، بناهای بیرونی (مجموعه‌ای از عمارات خشتی متعلق به دوره قاجار) و بناهای دامی از دیگر بخش‌های کاروانسرا هستند.
کاروانسرای شاه عباسی ده نمک؛ استان سمنان
آثار ملی ایران
آدرس: آرادان، کیلومتر ۲۵ جاده آرادان- سمنان، روستای ده نمک
کاربری فعلی: مجتمع اقامتی و گردشگری
کاروانسرای شاه عباسی ده نمک با قدمتی از دوره صفوی، از جاهای دیدنی نزدیک گرمسار است که سردر ورودی با چهار ایوان، ۲۴ حجره در طرفین و یک شاهنشین از بخش‌های اصلی آن به شمار می‌روند. از دیگر قسمت‌های کاروانسرا می‌توان به شترخوان، برج‌های دیدبانی چهارگانه بیرون و بارانداز در چهار گوشه آن اشاره کرد. کاروانسرای ده نمک با پلانی مربعی در راه قدیمی و تاریخی جاده سنگ‌فرش به‌طرف کاروانسرای کویری کاشان و خراسان قرار دارد.
کاروانسرای شاه عباسی ده نمک امروزه به‌عنوان اقامتگاه بومگردی فعال است؛ اقامتگاهی با زیربنای ۳,۵۰۰ متر مربع و ۲۶ اتاق اقامتی که امکاناتی نظیر چایخانه، رستوران و سالن همایش دارد و امکان رصد ستارگان با تلسکوپ و همجواری با بناهای تاریخی نظیر آب‌انبار و یخچال، از ویژگی‌های متمایز آن به شمار می‌آیند.
کاروانسرای مشیرالملک؛ استان بوشهر
آثار ملی ایران
آدرس: برازجان، میدان شهید چمران
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
کاروانسرای مشیرالملک یا «دژ برازجان» در زمینی به وسعت ۷,۰۰۰ متر مربع با زیربنای ۴,۲۰۰ متر مربع در عصر قاجار (سال ۱۲۵۰ خورشیدی) توسط یکی از نیکوکاران شیراز به نام حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی با ۴۰ هزار تومان هزینه ساخته شد. سبک معماری این کاروانسرا به بناهای دوره زندیه شباهت دارد و از مصالح به کار رفته در آن می‌توان به سنگ، ساروج و تخته سنگهای بزرگ و کوچک اشاره کرد.
کاروانسرای مشیرالملک دارای چهار برج با ارتفاع ۱۲٫۷ متر و ۶۸ باب اتاق است که در دوره‌های مختلف به‌عنوان زندان، اقامتگاه و مقر نگهبانان استفاده شده است. این بنای تاریخی در حال بررسی کارشناسان به‌منظور ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
کاروانسرای سعدالسلطنه؛ استان قزوین
آثار ملی ایران
آدرس: شهر قزوین، خیابان امام خمینی، جنوب میدان آزادی (سبزه میدان)
کاربری فعلی: کافه، رستوران، موزه، فروشگاه‌های صنایع دستی و آموزشگاه‌های هنری
کاروانسرای سعدالسلطنه، سرای سعدالسلطنه، سرای سعدیه یا بازارچه سعدالسلطنه با مساحت ۲۶,۰۰۰ متر مربع در نزدیکی بازار قدیم قزوین و کاخ چهلستون از جاهای دیدنی مهم قزوین است؛ بنایی که در گذشته سرای بازرگانی بود و امروزه به‌عنوان مجموعه‌ای از کافه‌ها، رستوران‌ها، موزه‌ها، فروشگاه‌های صنایع دستی و آموزشگاه‌های هنری فعال است؛ موزه‌های «شاهنامه و اسطوره»، «مردم شناسی» و موزه «دکتر علی اکبر صالحی» در این مجموعه واقع شده‌اند. کاروانسرای سعدالسلطنه بزرگ‌ترین کاروانسرای داخل شهری ایران و بزرگ‌ترین کاروانسرای قزوین است که قدمت آن به زمان ناصرالدین شاه قاجار بازمی‌گردد؛ طبق برخی منابع این کاروانسرا در محل میدان چوگان در دوره صفویه (میدان سعادت) ساخته شده بود.
ساختمان کاروانسرای سعدالسلطنه چهارضلعی است و در اضلاع داخلی آن چهار ایوان دیده می‌شود. آجرکاری روی طاق‌نمای ایوان‌ها، هنر مقرنس‌کاری روی سقف داخلی ایوان‌ها و نورپردازی بی‌بدیل فضای داخلی از جمله جذابیت‌های این بنای تاریخی محسوب می‌شوند. سرای سعدالسلطنه از معدود کاروانسراهای ایران به شمار می‌رود که چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، آب‌انبار و… دارد. سرا یا راسته قیصریه، سرای وزیر، سرای سعدیه، گرمابه رضوی و مسجد حاج ملا آقا و شترخان از جمله مهم‌ترین بخش‌های کاروانسرای سعدالسلطنه هستند.
باقرخان سعدالسلطنه اصفهانی یکی از رجال عصر قاجار و پسردایی علی اصغر خان اتابک بود که حدود ۱۰ سال در اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به‌عنوان حاکم شهر قزوین فعالیت می‌کرد.
کاروانسرای مشیر؛ استان یزد
آثار ملی ایران
آدرس: شهر یزد، بلوار امامزاده جعفر، خیابان مصلی، بازارچه مشیر
کاربری فعلی: هتل
قدمت کاروانسرای مشیر یزد به زمان مظفرالدین شاه قاجار (حدود ۱۵۰ سال پیش) می‌رسد؛ کاروانسرایی که پس از بازسازی در سال ۱۳۸۵ به‌عنوان هتل دو ستاره افتتاح شد. هتل دو طبقه کاروانسرای مشیر دارای ۱۹ اتاق و ظرفیت پذیرایی از ۵۰ مهمان است و از امکانات و خدمات ارائه شده در آن می‌توان به روم سرویس، کافی‌شاپ، رستوران ایرانی (با فضایی شبیه به موزه و تزییناتی چون کاشی‌های هفت‌رنگ سنتی)، حوض‌ها و آب‌نماها، پارکینگ غیرمسقف اختصاصی مجهز به دوربین مداربسته و نگهبان شب، پرسنل مسلط به زبان انگلیسی، راهنمای محلی تورهای گردشگری، اینترنت و وای‌فای رایگان، سیستم گرمایشی (شوفاژ) و سرمایشی (کولر آبی) اشاره کرد.
کاروانسرای شاه عباسی بیستون؛ استان کرمانشاه
آثار ملی ایران
آدرس: ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه، مجموعه میراث جهانی بیستون
کاربری فعلی: هتل
دشت بیستون در ارتفاع ۱,۳۲۰ متری از سطح دریا به خاطر وجود کوه بیستون و کتیبه معروف داریوش هخامنشی شهرت دارد؛ دشتی که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه خود با نام دروازه زاگرس نیز شناخته می‌شود. مجموعه تاریخی و فرهنگی بیستون با آثاری از دوره‌های پیش از تاریخ تا قاجار در محدوده‌ای به طول پنج کیلومتر و عرض سه کیلومتر قرار گرفته است؛ مجموعه‌ای ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو که کاروانسرای بیستون در دامنه کوه و رو به دشتی سرسبز و پهناور، یکی از آثار دیدنی و مهم آن به شمار می‌رود.
کاروانسرای بیستون با مساحت بیش از ۶,۰۰۰ متر مربع، به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته و در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و صدرات میرزا آقاخان نوری، توسط حاجی جعفرخان معمارباشی اصفھانی مرمت شد؛ بنایی به سبک چھار ایوانی که در چھار گوشه آن، برج‌ھایی مدور و هشت‌ضلعی قرار دارند.
در حال حاضر، هتل بین‌المللی لاله بیستون در این کاروانسرا واقع شده است. این هتل با ظرفیت پذیرش ۱۰۰ میهمان، دارای ۲۰ واحد پذیرایی استاندارد و سوییت‌های رویال و امپریال با طراحی سنتی و برخاسته از معماری اصیل دوران صفوی است. روم سرویس ۲۴ ساعته، کافی‌شاپ، لم‌کده، سیستم‌های مجهز سرمایش و گرمایش، تجهیزات حفاظتی پیشرفته، سالن همایش ویژه جشن‌ها و مراسم مختلف، اجرای موسیقی زنده در هتل، نمایشگاه و فروشگاه دائمی صنایع دستی محلی و فروشگاه تجهیزات و لوازم صخره نوردی از جمله امکانات و خدمات هتل به شمار می‌آیند. در نظر داشته باشید که گردشگران علاقه‌مند می‌توانند با پرداخت هزینه از این کاروانسرا به‌عنوان جاذبه گردشگری نیز دیدن کنند.
کاروانسرای ینگی امام؛ استان البرز
آثار ملی ایران
آدرس: هشتگرد، کیلومتر جهار جاده قدیم هشتگرد به کرج، روستای ینگی امام
کاروانسرای ینگی امام یکی از بناهای تاریخی کرج است که طبق منابع، قدمت آن به دوره شاه عباس صفوی بازمی‌گردد. این بنا ترکیبی از باغ و کاروانسرا است و در حال حاضر به‌دلیل عملیات مرمت، امکان بازدید از آن وجود ندارد. کاروانسرای ینگی امام در طول سال‌ها به‌عنوان اقامتگاه، پاسگاه نیروی انتظامی و قبرستان خودروهای فرسوده و اسقاطی مورد استفاده قرار می‌گرفت. خوشبختانه در نهایت شهرداری هشتگرد برای محافظت از این اثر تاریخی، اقدام به دیوارکشی دور محوطه آن کرد.
کاروانسرای ینگی امام با مساحت ۴,۷۰۰ متر مربع به شیوه کاروانسراهای صفوی با طرح چهارایوانی ساخته شد. این بنای آجری دارای بخش‌هایی چون ورودی، صحن، ایوان، حجره، اصطبل (شترخانه) و غیره است.
کاروانسرای مادر شاه؛ استان اصفهان
آثار ملی ایران
آدرس: شاهین‌شهر، کیلومتر ۲۰ جاده شاهین‌شهر به مورچه خورت
کاربری فعلی: مهمانسرا
کاروانسرای مادر شاه، کاروانسرای مورچه خورت یا کاروانسرای عباسی شاهین شهر با قدمتی از عصر صفوی، یکی از قطب‌های فرهنگی استان اصفهان است که مالکیت آن بر عهده بخش خصوصی است. این بنا با پلانی مربعی، ابعادی برابر با ۷۵ در ۸۶ متر دارد و در چهارگوشه آن چهار برج مدور دیده می‌شود. بنای اصلی کاروانسرا دو طبقه است و ۱۴۰ حجره دارد. تزیینات و گچ‌بری‌های موجود در ساختمان اصلی کاروانسرا از جذابیت‌های کاروانسرای مادر شاه به شمار می‌آیند.
کاروانسرای مادر شاه به‌عنوان کاروانسرا، اقامتگاه، چاپارخانه مادر شاه و پادگان نظامی مورد استفاده بوده است و در حال حاضر، به‌عنوان مهمانسرا فعالیت می‌کند. غرفه‌های فروش سوغات و صنایع دستی، ظروف مسی و لباس‌های محلی، خوراکی‌های سنتی و غیره، دو رستوران سنتی، کافی‌شاپ و شربتخانه سنتی، سرویس بهداشتی، فضای سبز، نیمکت، آب‌نما، نورپردازی و پارکینگ از امکانات رفاهی این مهمانسرا هستند.
کاروانسرای رباط شرف؛ استان خراسان رضوی
آثار ملی ایران
آدرس: کیلومتر ۱۴۰ جاده مشهد به سرخس، ۴۵ کیلومتر بعد از مزداور، جاده روستای چکودر
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
کاروانسرای رباط شرف، آبگیر یا آبگینه را می‌توان به‌عنوان موزه‌ای از هنر آجرکاری ایرانی معرفی کرد. این کاروانسرا از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی (اوایل قرن ششم هجری قمری) به شمار می‌رود که توسط استاد محمد طرائقی سرخسی طراحی شده است. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شباهت دارد و از داخل مانند یک کاخ است.
رعایت دقیق تناسبات اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت، در کنار به کارگیری طرح‌های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، طاق‌ها، طاقچه‌ها و گنبدها از جذابیت‌های رباط شرف است؛ بنایی با ۱۰۹ متر طول، ۶۳ متر عرض و ۴,۷۰۰ متر مربع زیر بنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد. رباط شرف دارای دو صحن است؛ هر صحن چهار ایوان به‌شکل چلیپا (صلیب) و شبستان و همچنین آجرچینی و کتیبه دارد. در این رباط چند مسجد و محراب نیز به چشم می‌خورد که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزیین شده‌اند. در وسط رباط شرف، یک حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران دیده می‌شوند.
کاروانسرای ابوزید آباد؛ استان اصفهان
آثار ملی ایران
آدرس: ۳۵ کیلومتری شرق شهر کاشان، ابوزیدآباد، میدان دولت، بلوار صفوی (مشاهده روی نقشه)
کاربری فعلی: هتل سنتی
کویر ابوزیدآباد از زیباترین کویرهای ایران است که هر ساله طبیعت‌گردان و کویرنوردان بسیاری را به‌سمت خود می‌کشاند. شهر زیرزمینی اویی، تپه‌های شنی و کاروانسرای ابویزید آباد از جاذبه‌های این کویر به شمار می‌روند.
کاروانسرای ابوزیدآباد یا کاروانسرای شاه عباسی ابروز یکی از کاروانسراهای چهار ایوانی دوره صفوی است که بر سر راه اصلی اصفهان، یزد و کاشان واقع شده است. این بنا با معماری متفاوت از سایر کاروانسراهای هم دوره خود، ورودی تو رفته دارد. مساحت کاروانسرای ابویزید آباد با ۲۹ حجره، چهار اصطبل، یک اتاق مهمانی، هشت برج و یک تنور، حدود ۲,۲۰۰ متر مربع است. امکان دسترسی به شترخان‌های مجموعه و اصطبل، هشتی ورودی و حوض کوچک وسط حیاط از جذابیت‌های بنا هستند؛ کاروانسرایی که پس از مرمت و بازسازی از سال ۱۳۹۷ به‌عنوان هتل سنتی فعالیت می‌کند.
کاروانسرای ابویزید آباد توانایی پذیرش ۱۰۰ گردشگر به‌صورت هم‌زمان را دارد و دارای ۲۰ اتاق و سالن است. به‌منظور حفظ سبک سنتی و معماری قدیمی در هیچ‌یک از این اتاق‌ها سرویس بهداشتی وجود ندارد و مهمانان به‌صورت اشتراکی از سرویس بهداشتی داخل مجموعه استفاده می‌کنند. از جمله امکانات هتل کاروانسرای صفوی می‌توان به پارکینگ روباز، سیستم گرمایشی و سرمایشی، رستوران سنتی، پرسنل مسلط به زبان انگلیسی و راهنمای محلی تورهای گردشگری اشاره کرد.
کاروانسرای میر پنج؛ استان اصفهان
آثار ملی ایران
آدرس: شهر کاشان، جنوب عرب میدان دروازه دولت، بازار کاشان، راسته مسگرها
کاروانسرای میرپنج کاشان در ابتدای ورودی بازار قدیم کاشان در راسته مسگرها قرار دارد؛ بنایی با قدمتی از دوره صفویه که در گذشته از سمت شرق به جاده اصفهان و در نهایت به جاده ابریشم متصل می‌شد و از معدود کاروانسراهای داخل شهری به شمار می‌رفت که امکان عبور و مرور از دو طرف داشت. به گفته یکی از کسبه کاروانسرای میرپنج، در دوره پهلوی اول، گاهی رضاشاه به کاروانسرا می‌آمد و در شاهنشین بالای هشتی سکونت می‌کرد؛ به همین دلیل کاروانسرا به میرپنج معروف شد.
کاروانسرای میرپنج با وسعت ۲,۰۰۰ متر مربع، یک طبقه و دارای دو ورودی مجزا (از یک طرف متصل به بازار بزرگ کاشان و از طرف دیگر متصل به کاروانسرای آقا) است. ۵۲ حجره کاروانسرا در دو طبقه همکف و زیرزمین و دورتادور حیاط مستطیل‌شکل، قرار دارند. ورودی بنا با نقش زیبا و کنده‌کاری شامل طرح یک شیر و اژدها و بخش گنبدی با تزیینات مشبک آجری ساده در نمای بیرونی مهمانسرا از جذابیت‌های کاروانسرای میرپنج به شمار می‌آیند.
کاروانسرای میرپنج کاشان در نیم قرن گذشته تاکنون کاربری‌هایی چون فروشگاه‌هایی با اقلام مورد استفاده مردم (بقالی)، دباغی، تولید پشم و الیاف از پوست حیوانات، رفوگری، نجاری و مسگری داشته و در حال حاضر، بخشی از آن به پارکینگ عمومی تبدیل شده است.
کاروانسرای صفرخان؛ استان همدان
آثار ملی ایران
آدرس: شهر همدان، بازار فلسطین، شمال شرق کاروانسرای نو
کاروانسرای حاج صفرخان با وسعت ۴,۰۰۰ متر مربع و ۱۶۵ باب حجره در کنار مجموعه‌ای از کاروانسراهای دیگر در بافت تاریخی همدان قرار دارد؛ بنایی تجاری با قدمتی از اواخر دوره قاجار که در حال حاضر در بازار همدان به‌عنوان مرکز عطاری شناخته می‌شود. پلان کاروانسرای چهار ایوانی دو طبقه حاج صفرخان مستطیلی است و ایوانی ستون‌دار در برابر تمام حجره‌های آن در حیاط مرکزی به چشم می‌خورد. کاروانسرای حاج صفرخان از نوع کاروانسراهای درون‌شهری و محلی برای مبادلات کالا و اقامت مسافران و تجار بوده است.
کاروانسرای وکیل؛ استان کرمان
آثار ملی ایران
آدرس: شهر کرمان، خیابان شریعتی، کوچه شماره ۲۰
کاربری فعلی: هتل پنج ستاره
کاروانسرای وکیل، یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای درون‌شهری ایران و جهان است که در حاشیه خیابان شریعتی و سه راهی شمال جنوبی شهر کرمان در مجموعه وکیل قرار دارد. ساخت این بنای دو طبقه با بیش از ۴,۰۰۰ متر مربع زیربنا با ۱۲۰ حجره به دستور محمد اسماعیل خان وکیل الملک، والی کرمان، در حدود سال‌های ۱۲۷۷ تا ۱۲۸۴ هجری قمری (دوره قاجار) آغاز شد و در سال ۱۲۸۷ هجری قمری توسط مرتضی قلی خان نوری وکیل الملک ثانی به اتمام رسید.
کاروانسرای وکیل با پلان مستطیلی شکل، یک حیاط مرکز بزرگ، یک حیاط اندرونی یا حوض‌خانه و دو حیاط بیرونی، دو درب ورودی به بازار وکیل دارد. سر در ورودی اول با گچ‌بری و کاشی‌کاری‌های زیبا، سر در ورودی دوم با مقرنس کاری و کاشی‌کاری، بادگیر و برج ساعت از مشخصه‌های متمایز این کاروانسرا هستند؛ بنایی که امروز به‌عنوان هتل پنج ستاره فعالیت می‌کند و ۵۷ اتاق و سوییت با نام‌های سرای مشتاق، سرای وکیل، سوییت گنجعلی خان، سوییت بی بی خاتون، سوییت لاله خاتون و غیره دارد و با نام کاروانیکا و بزرگ‌ترین هتل بوتیک دنیا مشهور است. هتل کاروانسرای وکیل ظرفیت پذیرایی از ۱۴۴ را دارد. پذیرش به‌صورت ۲۴ ساعته، وای‌فای رایگان، پارکینگ، خدمات مربوط به خشک‌شویی، خودپرداز بانکی، رستوران، شربتخانه، کافی‌شاپ، فضای ورزشی، کتابخانه و آمفی‌تئاتر و اتاق‌های مجهز به یخچال، تلویزیون، تلفن و حمام اختصاصی مجهز به سرویس بهداشتی ایرانی و فرنگی از امکانات این هتل هستند.
کاروانسرای قزلق؛ استان گلستان
آثار ملی ایران
آدرس: ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی گرگان، کیلومتر ۳۰ جاده توسکستان (مشاهده روی نقشه)
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری و مجتمع بین‌راهی گردشگری
منطقه قزلق در گذشته از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بود و به‌دلیل تردد کاروان‌های تجارتی و سیاحتی از آن منطقه و ایجاد ارتباط میان دشت گرگان با جاده‌های اصلی قدیمی واقع در فلات مرکزی و جاده خراسان بزرگ، اهمیت بسزایی داشت. کاروانسرای قزلق با قدمتی از دوران پس از اسلام (به احتمال زیاد، دوره صفویه) از جمله بناهای به‌جامانده در این منطقه است؛ کاروانسرایی کوهستانی و ساخته شده با سنگ، ملاط گچ، آهک و ساروج که اتاق‌ها و دالان‌های متعددی داشت و ۱۲ حجره در فضای داخلی آن قرار گرفته بود. بسیاری این کاروانسرا را از نظر مشخصه‌های معماری با کاروانسرای «شبلی» در گردنه شبلی آذربایجان، کاروانسرای «امامزاده هاشم» در گردنه امامزاده هاشم جاده هراز و کاروانسرای «گدوک» در جاده فیروزکوه مقایسه می‌کنند.
کاروانسرای قزلق، بنایی سرپوشیده با پلان مستطیل‌شکل و با جهت شمالی جنوبی است که ورودی آن در سمت شمالی بنا قرار دارد. سر در بنا با طاقی هلالی در گذشته دربی چوبی داشته است و در دوطرف آن دو پلکان سنگی به‌سمت داخل دیده می‌شود.
کاروانسرای شاه عباسی میبد؛ استان یزد
آثار ملی ایران
آدرس: میبد، بلوار قاضی میرحسین
کاربری فعلی: کتابخانه مرکز اسناد، موزه زیلو، رستوران سنتی و کافی‌شاپ
کاروانسرای شاه عباسی میبد از کاروانسراهایی است که در فهرست آثار دوره صفوی قرار دارد؛ با این وجود بسیاری آن را متعلق به عصر قاجار می‌دانند و بر این باورند که بنای فعلی روی بقایای کاروانسرای قدیمی‌تر ساخته شده است. این کاروانسرا شامل بخش‌هایی مانند ساباط، ایوان بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوض‌خانه، مهتابی، چهار هشتی زیبا و ۱۰۰ ایوان و اتاق برای استفاده کاروان‌ها می‌شود.
کاروانسرای چهار ایوانی و درون‌شهری میبد، در گذشته هسته بنیادین یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های راهداری بود و بناهایی مانند چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال در کنار آن وجود داشتند. بخش‌های این مجموعه در حال حاضر به‌خوبی مرمت شده‌اند و امکان بازدید از آن‌ها برای عموم فراهم است.
در میانه کاروانسرا، حیاط چهارگوش پهناوری با گوشه‌های صاف دیده می‌شود. در حال حاضر، اداره میراث فرهنگی میبد و کتابخانه مرکز اسناد در بخشی از این بنا مستقر شده‌اند و سالن شرقی کاروانسرا نیز به موزه زیلو اختصاص داده شده است. سالن (سول) غربی کاروانسرا نیز به‌عنوان رستوران سنتی و کافی‌شاپ استفاده می‌شود.
رباط نو سریزد؛ استان یزد
آثار ملی ایران
آدرس: شهرستان مهریز، ۱۰ کیلومتری شرق شهر مهریز، روستای سریزد، میدان فرافر
بنای تاریخی رباط نو سریزد توسط فردی به نام «کلاه دوز» در اواخر دوره صفوی ساخته شده است. مردم محلی در اصطلاح رباط آجری را رباط نو و رباط خشتی را رباط کهنه می‍نامند. رباط نو سریزد ساختمانی آجری با سردری زیبا، شاهنشین در قسمت فوقانی ورودی، حیاطی نسبتا کوچک و اصطبلی سرپوشیده و بزرگ در ضلع جنوبی حیاط از جاهای دیدنی تاریخی روستای سریزد به شمار می‌آید که درست روبه‌روی رباط کهنه قرار دارد.
در چهار طرف حیاط رباط نو با نقشه‌ای مستطیل‌شکل، پنج صفه به قرینه ساخته شده است و در ضلع ورودی بنا در نمای بیرونی نیز هفت صفه به چشم می‌خورند. آجر، آجر فرش و قلوه سنگ سفید رنگ (در کف حیاط) از مصالح به کار رفته در این بنا هستند. رباط نو دارای اتاق‌های متعدد است؛ اتاق‌هایی که محل استراحت مسافران بودند و هریک به‌طور جداگانه اجاق داشتند. طول دیوارهای این رباط به ۶ متر و ضخامت آن‌ها به ۰٫۵ متر می‌رسد. در اطراف دیوارهای داخلی و بیرونی بنا نیز سنگ‌هایی تراشیده و سوراخ شده وجود داشتند تا مسافران اسب‌ها و قاطر های خود را به آن‌ها ببندند. در حال حاضر، فضای این کاروانسرا به رستوران سنتی تبدیل شده است و می‌توان در آن چای، انواع غذاها و آش‌های محلی یزد مانند آش شولی (شلی) را سفارش داد.
رباط کهنه سریزد؛ استان یزد
آثار ملی ایران
آدرس: شهرستان مهریز، ۱۰ کیلومتری شرق شهر مهریز، روستای سریزد، میدان فرافر
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
برخی مورخان قدمت رباط کهنه سریزد را به دوره سلجوقی (۱۰۳۷ تا ۱۱۹۴ میلادی میلادی) نسبت می‌دهند؛ در حالی که برخی دیگر بر این باورند که این کاروانسرا در زمان شاه عباس صفوی و به دستور او توسط معمار معروف صفوی «الله وردی خان» ساخته شده است. از مصالح به کار رفته در ساخت بنا می‌توان به خشت خام و گل اشاره کرد. رباط کهنه دارای اتاق‌های متعددی است که ضخامت دیوارهای آن به یک متر، طول دیوارها به ۵۰ تا ۶۰ متر و ارتفاع آن‌ها به ۶ متر می‌رسد.
مسافران از رباط کهنه سریزد برای استراحت استفاده می‌کردند. پیرامون حیاط کاروانسرا صفه‌هایی وجود دارند که به پستو متصل می‌شوند. در گوشه‌های این رباط نیز باراندازی برای چارپایان تعبیه شده است؛ البته مسافران از چاپارخانه کنار مسجد نیز برای نگهداری اسب و شتر استفاده می‌کردند.
کاروانسرای معین‌التجار؛ استان خوزستان
آثار ملی ایران
آدرس: اهواز، خیابان ۲۴ متری، خیابان کاوه غربی، نبش اول
کاربری فعلی: جاذبه گردشگری
کاروانسرای معین‌التجار یا سرای معین التجار از بناهای بافت قدیم اهواز در قسمت شمالی کارون با قدمتی از اواخر دوره قاجاریه است که در سال ۱۳۰۶ هجری قمری توسط بازرگان بوشهری، حاج محمد تقی معین التجار و با همکاری محمد حسن خان سعدالدوله کنار پل سفید و مشرف به ساحل رودخانه کارون ساخته شد. تصمیم ساخت این بنا پس از آزادسازی عبور و مرور کشتی‌های خارجی در کارون توسط ناصرالدین شاه گرفته شد.
سرای معین التجار با پلان مستطیل‌شکل به‌لحاظ معماری و ظاهر، شباهت بسیاری به بناهای سنتی شهرهای جنوبی و کشورهای حوزه خاورمیانه و حاشیه خلیج فارس دارد؛ در گذشته در میان این کاروانسرا، باغی بسیار بزرگ قرار داشت که هوای داخل کاروانسرا را خنک می‌کرد؛ متاسفانه امروزه از آن باغ بزرگ، فقط چند درخت باقی مانده است. حجره‌های کاروانسرا دورتادور این باغ قرار دارند. ایوان‌ها و طاق‌های قوسی‌شکل و دیوارچین‌هایی کوتاه و مشبک از جذابیت‌های بنای کاروانسرای معین التجار به شمار می‌روند. این سرای تاریخی قرار است در آینده به‌عنوان بازارچه موقت صنایع دستی تعریف کاربری شود و در اختیار صنعت‌گران خوزستانی قرار گیرد.
تاریخچه کاروانسرا در ایران
واژه کاروانسرا، ترکیبی از «کاروان» (به معنی مسافرانی که گروهی سفر می‌کنند) و «سرا» (به معنی خانه و مکان) است. کاروانخانه و کاروانگاه، سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان از دیگر کلماتی هستند که به کاروانسرا اشاره دارند؛ البته برخی از این بناها از نظر ویژگی‌های معماری با کاروانسرا هم‌خوانی ندارند.
احداث کاروانسرا در ایران از پیشینه‌ای بسیار طولانی برخوردار است؛ بناهایی که در جاده‌های کاروانی به‌منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به‌ویژه دوره اسلامی، ساخته می‌شدند. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب‌توجه از معماری این‌گونه بناها از کرانه‌های رود ارس گرفته تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده‌اند؛ بناهایی ارزشمند که ذوق هنری و مهارت معماران را نشان می‌دهند و در دوره‌های تاریخی مختلف با توجه به نیازهای گوناگون، سیر تحول و تکامل را پیموده‌اند.
پیش از اسلام
ساخت اولین کاروانسراها در ایران را به دوره هخامنشیان و اشکانیان نسبت می‌دهند؛ در دست‌نوشته‌های هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، از ساختمان‌هایی یاد می‌شود که به دست هخامنشیان میان شوش و سارد، در «مسیر شاهی» بنا شده بودند. وی در نوشته‌های خود به ۱۱۱ بنای مشابه کاروانسرا (چاپارخانه) اشاره می‌کند که در محدوده‌ای ۲,۵۰۰ کیلومتری میان پایتخت هخامنشی و سارد ساخته شده بودند؛ فاصله‌ای که کاروانیان در طول سه ماه می‌پیمودند. متاسفانه هیچ بنایی از این دوران به‌جای نمانده است و قدمت قدیمی‌ترین بناهای به جا مانده با عملکرد کاروانسرا به دوره ساسانی بازمی‌گردد.
چاپارخانه اولین نوع فضای شناخته شده بین‌راهی بود که در گذر زمان به کاروانسرا تبدیل شد. عملکرد اصلی چاپارخانه جهت استراحت نامه‌بران دولتی و تعویض اسب‌های خسته با اسب‌های تازه بود. سابقه چاپارخانه در ایران به قرون پیش از اسلام و دوره هخامنشیان می‌رسد؛ بناهایی که تا زمان قاجار وجود داشتند و بیشتر با خشت خام ساخته می‌شدند.
اولین نشانه‌های بنای کاروانسراها در زمان اشکانیان در جاده ابریشم به چشم می‌خورد؛ زمانی که این بناها رونق بسیاری داشتند. در عصر ساسانیان به‌دلیل رونق اقتصادی در ایران اهمیت بسیاری به ساخت راه‌ها و همچنین امنیت جاده‌ها داده می‌شد؛ به همین دلیل کاروانسراهای متعددی در دوره ساسانیان در ایران ساخته شد؛ معدود بناهایی از آن دوره باقی مانده است. از جمله کاروانسراهای عصر ساسانی می‌توان «کاروانسرای دروازه گچ»، «کنار سیاه»، «دیر گچین» و «رباط انوشیروانی» در امتداد جاده ابریشم اشاره را نام برد.
چاپارخانه‌ها در عصر هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان حیاط مرکزی داشتند؛ حیاط‌هایی که با آخورها احاطه می‌شدند. در سه طرف پشت آخورها، اصطبل‌هایی وجود داشتند که در زمستان و شباهنگام محل نگهداری چهارپایان بودند؛ در قسمت بین ورودی و حیاط نیز اتاق‌هایی برای اقامت مسافران و چاپارها در نظر گرفته شده بود.
سازماندهی چاپارخانه‌ها به این صورت علاوه بر ایجاد امنیت از نظر اقلیمی نیز بسیار صحیح بود. دو عنصر (گنبدخانه روی سه‌کنج‌ها و ایوان که فضای کاروانسراها را ابتدا با یک ایوان و در اثر تکامل به چهار ایوانی تبدیل کرد) در زمان حکومت پارتیان به کاروانسراها افزوده شدند.
در اواخر دوره ساسانی دو نوع کاروانسرا در ایران ساخته شد؛ یکی از آن‌ها شامل حیاطی بود که در اطراف آن، نوعی دالان عریض می‌ساختند و اقامت مسافران در آن میسر نبود و نوعی دیگر که شامل تالارهای مستطیلی در اطراف حیاط مرکزی بود.
پس از اسلام
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور دیگر رونق بازرگانی سابق را نداشت؛ به همین دلیل، راهسازی و ساختمان‌های وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شدند و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. این روند به‌تدریج تغییر کرد و با روی کار آمدن سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام‌المنفعه متعددی بنا شدند.
در دوران پس از اسلام، به‌تدریج معماری کاروانسراها از نظر سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفایی خود رسید و کاروانسرا و رباط‌های برون‌شهری در مسیر شهرها، روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری و کاروانسرا و رباط‌های درون‌شهری در مراکز اقتصادی و راسته بازارها با ویژگی‌های متفاوت کاربردی احداث شدند. می‌توان گفت با ورود اسلام، دو سبک ساختاری کاروانسراهای دوره ساسانی باهم تلفیق شدند؛ به‌صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاق‌های کاروانیان و در پشت آن دالان عریضی برای نگهداری چارپایان احداث می‌شد و هر کاروانسرا دارای دو یا چهار ایوان بود.
شخصی به نام «ابوالحسنی محمد ابن ماه» در عصر غزنویان، رباط‌های بسیاری در مناطق مختلف ایران به‌خصوص در نواحی شرقی جاده ابریشم ساخت. «رباط چاهه» یا «رباط ماهی» در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد، عمارت قصرگونه «رباط شرف» در جاده مشهد به سرخس و «رباط کریم» در جاده شهریار از زیباترین کاروانسراهای دوره غزنویان هستند.
کاروانسراهای احداث شده در دوره سلجوقیان (حدود قرن ۱۳ میلادی)، طرح‌های بسیار منظم‌تری داشتند. قوس‌های سنگی حجاری شده فاخر، حیاط‌های باز، اصطبل‌هایی به‌شکل تالارهای دراز مجاور حیاط، بام‌های مخروطی روی ساقه‌های بلند و تزییناتی نظیر نقش‌برجسته‌های خارجی، طرح‌های شطرنجی و نقش مایه‌های هندسی و گل و بوته متعدد از ویژگی‌های کاروانسراهای آن دوره هستند.
پس از حمله مغول به ایران و پایان حکومت خوارزمشاهیان در حدود قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی، کاروانسراها با سنگ لاشه ساخته می‌شدند؛ بناهایی بسیار بزرگ که دقت لازم در ساخت آن‌ها اعمال نمی‌شد؛ با این وجود، همین بناها زمینه‌ساز ساخت کاروانسرا در زمان صفویه شدند.
ساخت کاروانسراها در زمان حضور مغولان و غازان خان در ایران بسیار رایج بود. شخصی به نام «خواجه رشیدالدین فضل‌الله» (یکی از مهم‌ترین چهره‌های سیاسی ایران در دوره مغول) مسئولیت ساخت کاروانسراها را در دوره غازان خان به عهده داشت. روند ساخت کاروانسراها در زمان حکومت تیموریان نیز به همان روال ادامه پیدا کرد و به‌تدریج کاروانسراهای چهار ایوانی رایج شد.
دوره حکومت صفویان، به‌عنوان عصر طلایی ساخت کاروانسراها شناخته می‌شود؛ زیرا تجارت در این دوره از مسیر دریا و خشکی بسیار رونق گرفت و شاه عباس یکم تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت. یکی از الزامات این کار احیای کاروانسراها به‌عنوان اقامتگاه و پناهگاهی امن برای مسافران و بازرگانان بود. نام حدود ۴۰ کاروانسرا در یک نسخه خطی در کتابخانه موزه بریتانیا موجود است که توسط شاه عباس بزرگ و جانشینان و بستگان او بنا شده‌اند.
نام کاروانسرا در آثار ایرانیان نیز به تکرار مشاهده می‌شود. به‌طور مثال، ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می‌نویسد: ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب‌انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب، هیچ‌کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم.
معماری کاروانسراهای ایرانی
کاروانسرا، در خاورمیانه به مسافرخانه‌ها یا مهمان‌خانه‌هایی اطلاق می‌شود که در فضایی بزرگ برای راحتی کاروان‌ها ساخته می‌شدند. کاروانسراها معمولا می‌توانستند تمام کاروان و حتی حیوانات بارکش را در خود جای دهند. پلان غالب کاروانسراها مربعی یا مستطیلی شکل است؛ با این وجود نمونه‌های معدودی از بناهایی با پلان‌های مختلف دیگر، نظیر مدور نیز در ایران دیده می‌شود.
بیشتر کاروانسراها دارای یک ورودی برجسته عظیم و بلند، ساده و بدون نقش هستند و دیوارهایی دارند که گاهی بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی، مابین ورودی و حیاط داخلی نیز در کاروانسراها تعبیه می‌شد تا حیوانات در آن جای بگیرند. در کاروانسراها سکوی برآمده‌ای در اطراف حیاط به چشم می‌خورد که روی آن، طاقگان‌هایی وجود دارند؛ وظیفه طاقگان‌ها، مفصل‌بندی نمای داخلی است و در پشت آن‌ها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
انواع کاروانسراها
به‌طور کلی می‌توان کاروانسراها را به دو دسته اصلی کاروانسراهای درون‌شهری و کاروانسراهای برون‌شهری تقسیم کرد. البته تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای در دسته‌بندی کاروانسراها نقش دارند. کاروانسراهای ایران را از لحاظ سبک بنا می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد.
۱. کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی
کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی شامل یک فضای باز (حیاط مرکزی) و تعدادی فضاهای مستقل کوچک به‌عنوان اتاق با غرفه جهت استراحت مسافران و کاروانیان هستند. تحقیقات درباره این بناها نشان می‌دهد که ارتباط بین حیاط و اتاق‌ها از طریق تنها یک در ورودی ایجاد شده است؛ دری که در دو طرف آن ایوانچه‌هایی تعبیه شده است.
امکان ورود به کاروانسرا از تنها یک محل، منجر به کنترل ورود و خروج به بنا و در نتیجه امنیت بیشتر می‌شد. از مهم‌ترین استحکامات کاروانسراها نیز می‌توان برج‌های پیش آمده، اتاق نگهبانی و دیوارهای قطور خارجی را نام برد. برج‌های کاروانسراها برای تامین امنیت بیشتر به‌صورت نیم‌دایره و استوانه‌ای شکل در چهار گوشه ساختمان و گاهی اوقات در میانه دیوارهای خارجی ساخته می‌شد.
اتاق نگهبانی (برای دیدبانی و حفاظت از دروازه کاروانسرا) و دو ردیف پلکان (مسافران از طریق آن‌ها به اتاق‌های بالا و بام می‌رفتند) در هشتی ورودی از دیگر بخش‌های کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی است. در بیشتر این کاروانسراها عمق دسترسی به اتاق‌ها پنج و در بعضی موارد چهار است؛ به این معنا که برای رسیدن به اتاق باید از چهار یا پنج فضای دیگر عبور کرد. روش چیدمان لایه‌های کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی از خارج به داخل شامل حصار خارجی، اصطبل، حیاط و اتاق‌ها است.
۲. کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی
فرم کلی کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی از خارج مدور است؛ اما آرایش فضای داخلی ( که حیاط و اتاق‌ها در آن وجود دارند) چند ضلعی است. روش چیدمان لایه‌های این نوع از کاروانسراها مانند کاروانسراهای حیاط‌دار مستطیلی از خارج به داخل است. امکان دسترسی به اتاق‌ها تنها از طریق یک درب ورودی و گذر از هشتی و نگهبانی و حیاط وجود دارد؛ مسئله‌ای که لزوم کنترل ورود و خروج را در این بناها نشان می‌دهد.
برج‌های پیش آمده به‌صورت استوانه‌ای در امتداد دیوار خارجی با هدف دفاع از محدوده اطراف کاروانسراها ساخته می‌شد. این طور که به نظر می‌رسد، کاروانسراهای حیاط‌دار چندضلعی بیشتر کاربرد نظامی و امنیتی داشتند؛ عواملی چون شکل (دایره و چندضلعی) و موقعیت قرار گیری (تپه ها و عوارض) برای بالا بردن امنیت کاروانسرا نیز گواهی بر این مسئله است.
۳. کاروانسراهای سرپوشیده درونگرا
نمونه ساده کاروانسراهای سرپوشیده درونگرا از اتاق های گنبددار مرکزی یا یک ردیف اتاق گنبددار و تعدادی اصطبل تشکیل شده‌اند؛ کاروانسراهایی که از هر طرف بسته هستند و جلوی بادهای شدید و برف زمستانی را می‌گیرند. این نوع از کاروانسراها فقط یک ورودی دارند که نقش مهمی در کنترل فضای داخلی و دفاع غیرعامل دارد.
طبق اطلاعات به دست آمده از بررسی هشت باب کاروانسراهای سرپوشیده درونگرا، چهار باب از آن‌ها دارای اتاق نگهبانی و برج دیدبانی نیستند؛ موضوعی که نشان می‌دهد در این نوع کاروانسراها توجهی به استحکامات بنا نمی‌شده است. ورود به اتاق‌ها در برخی بناها به‌طور مستقیم پس از دروازه ورودی و در برخی بناها پس از هشتی یا راهرو، امکان‌پذیر است.
۴. کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا
کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا عموما بناهایی بسیار ساده، به‌شکل چهار گوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق‌های جانبی هستند. در این نوع از کاروانسراها اتاق نگهبانی و برج دیدبانی دیده نمی‌شود. اتاق‌های کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا یا به‌طور مستقیم به بیرون راه دارند یا از طریق راهرو به فضای خارجی وصل می‌شوند. نبود عوامل دفاعی در این بناها نشان می‌دهد که منطقه در آرامش به سر می‌برده و امنیت مبتنی بر دفاع عامل بوده است.
تمام کاروانسراهای حیاط‌دار (مستطیلی و چند ضلعی) و نوع سرپوشیده درونگرا یک درب ورودی داشتند؛ در حالی که کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا دارای بیش از یک ورودی بوده‌اند.
بررسی اتاق نگهبانی و برج‌ها نشان می‌دهد که در مواردی که نه نگهبانی حضور داشته و نه عوارض طبیعی منطقه به کمک طراج بنا آمده، استفاده از عناصر کالبدی (اتاق نگهبانی و برج‌ها) افزایش یافته است؛ به‌علاوه، هرگاه که یکی از دو عامل مذکور (دفاع عامل و عوارض جغرافیایی) افزایش یافته، از میزان بهره‌گیری از قابلیت‌های کالبدی بنا کاسته شده است؛ به‌طوری که در کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا نشانی از اتاق نگهبانی و برج‌های دیده‌بانی دیده نمی‌شود.
در کاروانسراهای حیاط‌دار (مستطیلی و چندضلعی) عمق دسترسی به اتاق‌ها، چهار و پنج بوده؛ در حالی که با افزایش عامل عوارض طبیعی (در مناطق کوهستانی، نوع سرپوشیده درونگرا) عمق اتاق‌ها به دو و سه کاهش یافته است. با حضور نگهبان در کاروانسرای سرپوشیده برونگرا این عمق به دو و یک می‌رسید. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که رسیدن به اتاق‌ها در کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا بسیار آسان و در نتیجه امنیت اتاق‌ها کم بوده است.
تفاوت ساختار کاروانسراها در پلان و فرم با توجه به اقلیم
۱. اقلیم معتدل و مرطوب
کاروانسراهای کمی در اقلیم معتدل و مرطوب ایران دیده می‌شوند؛ زیرا در سواحل دریا به‌دلیل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل و آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتا زیاد و نزدیک بودن مراکز جمعیت (برخلاف سایر اقلیم‌های ایران) نیازی به این بناهای بین‌راهی در تعداد بالا نبود.
فرم کاروانسراهای مستقر در نوار جنوب دریای خزر مانند کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک، به‌صورت بنایی با حیاط مرکزی است. این فرم از بنا، امکان کوران هوا در داخل اتاق‌ها و اصطبل‌ها را کاهش می‌دهد؛ اما از نظر اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست. با این وجود فرم ساختاری کاروانسراهای جنوب دریای خزر از جهت امنیت و حفاظت منطقی به نظر می‌آیند.
۲. اقلیم گرم و مرطوب
امور تجاری در سواحل از طریق دریا صورت می‌گرفت و ارتباط بین بنادر از طریق راه‌های آبی بود؛ با این وجود، انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و همچنین کاروانسرا داشت. به همین دلیل، کاروانسراهای نسبتا زیادی در مسیر بنادر خلیج فارس و دریای عمان به شهرهای مرکزی ایران در طول دوره‌های مختلف تاریخی ساخته شده‌اند. کاروانسراهای این مناطق برای فراهم کردن آسایش ساکنان نیاز به سایه و کوران هوا داشتند؛ به همین دلیل، کاروانسراهای نزدیک به ساحل فاقد حیاط مرکزی و شامل بنایی چهار گوش بودند.
کاروانسراهای اقلیم گرم و مرطوب یک اتاق مرکزی صلیبی‌شکل و اتاق‌های جانبی داشتند که دورادور یک سکو ساخته می‌شدند. تمام اتاق‌ها به خارج بنا راه داشتند؛ به این ترتیب، کوران دو طرفه هوا در فضای داخل بنا میسر می‌شد.
۳. اقلیم سرد و خشک
بیشتر کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک جهت مقابله با سرمای شدید زمستان فاقد حیاط مرکزی بودند. این بناها به‌جای حیاط مرکزی، یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان‌های سرتاسری به‌منظور نگهداری چهارپایان داشتند. جهت حفظ حرارت در داخل کاروانسرا، نسبت ارتفاع به طول و عرض ساختمان را کم می‌گرفتند؛ به‌خصوص ارتفاع اصطبل در بیشتر مواقع کم بود تا سوخت کمتری جهت گرم کردن فضا نیاز باشد.
با نحوه چیدمان تالار مرکزی یا اتاق مسافران در وسط ساختمان و اصطبل‌ها در اطراف آن؛ فضای اصطبل مانند یک فضای حائل بین محیط گرم داخل و محیط سرد خارج عمل می‌کرد تا آسایش مسافران فراهم شود. فضای آتشدان و بخاری در این بناها از دیگر مناطق بزرگ‌تر بود و معمولا در فضای مرکزی قرار می‌گرفت.
در اصطبل کاروانسراهای اقلیم سرد و خشک برای چهارپایان نیز بخاری‌های دیواری به مقیاس کوچک‌تر احداث شده می‌شدند. بیشتر این کاروانسراها برای جلوگیری از اتلاف انرژی تا نیمه در زمین قرار می‌گرفتند. در این بناها همیشه بعد از ورودی یک هشتی ساخته و چند دریچه نیز برای تهویه و نورگیری در بالای اتاق‌ها تعبیه می‌شد.
کاروانسراها در اقلیم سرد و کوهستانی نیز دارای اتاق‌های گنبددار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف و از هر طرف بسته و پوشیده بودند.
۴. اقلیم گرم و خشک
زیباترین، مجلل‌ترین، وسیع‌ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا در ایران در اقلیم گرم و خشک ساخته شده است؛ بناهایی که بیشتر آن‌ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط بودند. در این کاروانسراها حیاط مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل‌ها در پشت اتاق مسافران احداث می‌شدند.
اتاق مسافران در کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک معمولا چند پله بالاتر از حیاط بود؛ به این ترتیب از ورود آب و گل به درون اتاق‌ها جلوگیری می‌شد و گردوخاک کف و حیاط نیز کمی دورتر از اتاق‌ها بود. در بعضی از کاروانسراها بین اتاق‌ها و حیاط، ایوانی به عرض دو متر ساخته می‌شد تا ضمن تهویه اتاق در سایه قرار گیرد. اتاق‌های ایوان‌دار درب نداشتند و در تابستان با پارچه و در زمستان با زیلو پوشانده می‌شدند.
در هر اتاق کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک به‌صورت مجزا بخاری تعبیه می‌شد. بهترین اتاق این بناها، شاهنشین نام داشت که روبه‌روی ورودی و در بالای ایوان ساخته می‌شد. طویله نیز در پشت حجره‌ها قرار داشت و توسط یک پنجره کوچک از داخل حجره‌ها دیده می‌شود. معماری کلی کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک درونگرا بود و در برخی موارد بادگیرهایی نیز در آن‌ها تعبیه می‌شد.
طراحی مدور، چندضلعی حیاط‌دار، دو ایوانی، چهار ایوانی، با تالار ستون‌دار و با پلان متفرقه، ۶ شکل عمده طراحی کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک هستند.
کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران، نقشه مدور بنیاد دارند. این کاروانسراها بسیار جالب‌توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان هستند. کاروانسرای زین‌الدین، زیزه و تاج‌آباد از نمونه کاروانسراهای مدور ایران به شمار می‌روند.
کاروانسراهای چندضلعی حیاط‌دار: این کاروانسراها به‌شکل چندضلعی (اغلب هشت‌ضلعی) هستند و مانند کاروانسراهای مدور طراحی زیبایی دارند و تعداد آن‌ها کم است. از نمونه‌های زیبای کاروانسراهای چندضلعی حیاط‌دار می‌توان به کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده، ده بید جاده اصفهان - شیراز و بنارویه جاده جهرم - لار اشاره کرد که با معماری اصفهانی به فرم هشت‌ضلعی در دوره صفوی ساخته شده‌اند.
کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها، مساجد و سایر بناهای مذهبی، برخی از کاروانسراهای ایران را به‌شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. معمولا ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبه‌روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقی‌مانده کاروانسراهای دو ایوانی می‌توان کاروانسرای خوشاب، کاروانسرای دو کوهک و کاروانسرای مرنجاب نام برد.
کاروانسراها با تالار ستون‌دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران داری تالار ستون‌دار بودند؛ تالاری که به‌عنوان اصطبل استفاده می‌شد. کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران از نمونه‌های این نوع کاروانسرا در ایران هستند.
کاروانسراهای چهار ایوانی: در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیرمذهبی، مانند مدارس، مقبره‌ها، مساجد و کاروانسراها استفاده می‌شد. استفاده از این طرح طوری رواج یافت که پس از دوره سلجوقی، بسیاری از کاروانسراها به‌صورت چهار ایوانی ساخته شدند. کاروانسرای دیر گچین در نزدیکی قم یکی از مشهورترین کاروانسراهای چهار ایوانی است.
کاروانسراها با طرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن‌ها شباهتی به پنج گروه قبلی ندارد. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
مصالح به کار رفته در کاروانسرا
سنگ، آجر و تلفیقی از سنگ و آجر از مصالح اصلی به کار رفته در ساخت کاروانسراها بودند. در برخی از بخش‌های بنا سنگ‌ها به‌طور تراشیده شده به کار می‌رفتند؛ در حالی که در برخی بخش‌ها از سنگهای کوچک نتراشیده استفاده می‌شد. نمای داخلی و خارجی بنا عموما از آجر بود و در برخی کاروانسراها از خشت یا بلوک‌های خشتی استفاده می‌شد.
مصالح به کار رفته در کاروانسراهای واقع در اقلیم معتدل و مرطوب، به‌رغم وجود مصالح بومی (عمدتا چوب و الیاف گیاهی)، مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملاط‌های آبی مانند آهک و ساروج بودند؛ مصالحی که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاومت کافی داشتند.
پایه‌ها و دیوارهای کاروانسراهای واقع در اقلیم سرد و خشک اکثرا سنگی بودند؛ سنگ‌ها معمولا از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می‌شدند. از مصالح استفاده شده در طاق‌ها نیز می‌توان به خشت، آجر و سنگ اشاره کرد. کاروانسراهای واقع در مناطق سرد و خشک، دیوارهای بسیار ضخیمی داشتند تا بالا بردن ظرفیت حرارتی، شب‌ها از نفوذ هوای سرد و روزها از نفوذ هوای گرک جلوگیری کنند.
تزیینات در معماری کاروانسرا
بیشتر بخش‌های کاروانسرا به‌جز سردر، ساده هستند؛ سردرها و ورودی‌ها که غالبا تزییناتی نظیر آجرکاری و کتیبه‌ها دارند. اکثر کتیبه‌هایی به یادگار مانده کاروانسراها روی قطعات سنگ حجاری شده‌اند؛ کتیبه‌هایی با القاب بلند بالا از سوی بانیان و مرمت‌کنندگان که نشان از کاربرد فضاهای ورودی برای اهداف اقتصادی، مذهبی، سیاسی و غیره دارد.
به‌غیر از سردر، آجرکاری به‌شکل‌های عرقچین، خفته راسته، اشکال چهاربخش، دورانی و رسمی‌بندی را می‌توان در سقف گنبدهای کاروانسراها نیز دید. تزیینات زیبایی از اشکال هندسی و گیاهی از دیگر تزییناتی است که در برخی کاروانسراها به چشم می‌خورند.
برج‌ها را می‌توان علاوه بر استحکام‌بخشی از عناصر تزیینی بنا نیز معرفی کرد. درصد کمی از برج‌ها دارای تیرکش و مزغل دفاعی هستند؛ برخی برج‌ها نیز جنبه الحاقی به بنا را دارند و از بخش‌های اولیه بنا به شمار نمی‌آیند.
کاربندی زیر سقف هشتی‌ها از دیگر عناصر تزیینی کاروانسراها هستند. باید بدانید که کاربندی‌ها در بیشتر کاروانسراها نقش سقف اول (باربر) را ایفا می‌کنند؛ اما در برخی کاروانسراهایی که دارای شاهنشین بوده‌اند، به‌عنوان سقف دوم با کاربرد تزیینی به کار رفته‌اند.
از عملکرد تزیینی کاربندی‌ها می‌توان به فراهم آوردن امکان اجرای طرح‌های استاندارد، هندسی و سه‌بعدی در فضاهای زیر سقف هشتی‌ها، ایجاد روکش (آمود) مناسب (به رنگ‌های قهوه‌ای، همرنگ با مصالح و گاهی سبز) برای پوشش‌های اصلی، منظم کردن فضاهای داخلی و مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم‌نواز اشاره کرد. در برخی موارد معمار با به وجود آوردن فضای خالی بین دو طاق، به تزیین بنای کاروانسرا می‌پرداخت. معمار غالبا در پوشش بالایی از نوع طاق ضربی استفاده می‌کرد و در پوشش ایوان‌ها، ورودی‌ها و طاق‌ها (که نقش باربر را دارند)، آجرچینی ضربی و رومی به کار می‌برد.
عناصر کاروانسراها با رویکرد امنیت و نقش آن‌ها در دفاع مقابل حملات
بیشتر کاروانسراها پلان مستطیلی دارند؛ اما برخی از آن‌ها نیز به‌شکل چندضلعی یا مدور ساخته شدند که علت شکل‌گیری آن‌ها بیشتر جنبه دفاعی داشته است. پلان بناهای چندضلعی هم از داخل و هم از خارج، یکسان هستند؛ ولی کاروانسراهای مدور از خارج، پلان دایره‌ای شکل و از داخل، پلان چند ضلعی دارند. از عناصر کاروانسراها با رویکرد امنیت و نقش آن‌ها در دفاع از حملات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
استفاده از بارو و برج های پیش آمده در چهار گوشه ساختمان و گاهی در امتداد دیوارها
نیاز به عبور از فضاهایی مانند دروازه‌های ورودی، هشتی، راهرو، حیاط و ایوان جهت رسیدن به اتاق‌های اقامتی به‌منظور افزایش عمق دسترسی به فضاهای با درجه امنیت بیشتر
استفاده از دروازه ورودی جهت کنترل ارتباط داخل و خارج
ایجاد فضا یا اتاق نگهبانی در هشتی ورودی با هدف کنترل ارتباط داخل و خارج
استفاده از اشکال هندسی چند ضلعی یا دایره جهت تسلط بیشتر بر محدوده قرار گیری بنا
ایجاد لایه‌هایی از خارج به داخل شامل حصار خارجی، اصطبل، اتاق‌ها و حیاط
بخش‌های مختلف کاروانسرا
ورودی
کاروانسراهای بین‌راهی عموما یک طبقه بودند و در بعضی از آن‌ها روی دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی، اتاق یا اتاق‌هایی برای نگهبانی کاروانسرادار یا ماموران تعبیه می‌شد. کاروانسراهای متکی بر دفاع غیر عامل تنها یک درب ورودی یا دروازه داشتند؛ این درب شامگاه بسته می‌شد و سرایدار یا کاروانسرادار در اتاق بالای آن به نگهبانی از کاروانیان می‌پرداخت.
برج‌های دیدبانی
برج‌های دیدبانی در کاروانسراهای برج‌دار در چهار گوشه و گاهی در دو گوشه بنا ساخته می‌شدند و نگهبانان در بالای آن به نگهداری می‌پرداختند. فضای داخل برج‌ها اشکال منظم هندسی دارند؛ برج‌هایی با کاربری دفاعی یا تزیینی که سبب می‌شدند کاروانسرا همچون قلعه‌ای مستحکم به نظر آید.
در لبه جان پناه و مهتابی برخی از برج‌های دیدبانی کنگره‌هایی ایجاد می‌شدند که هم به‌عنوان سیستم دفاعی کاربری داشتند و هم به‌عنوان نما برای طبقات کاروانسرا عمل می‌کردند. مصالح به کار رفته در برج‌های دیدبانی جهت استحکام و مقاومت بیشتر، آجر بود. در برخی کاروانسراها بر بالای سردر بنا اتاق‌هایی نیز برای دیدبانی و حفاظت دروازه ساخته می‌شدند.
پیش‌طاق
پیش‌طاق، جلوخان یا پیش خان، فضای سرپوشیده و نیمه‌بازی همچون ایوان است که در جلوی درگاه ورودی ساخته می‌شد و فضای دسترسی را از فضای معبر جدا می‌کرد. معمولا ارتفاع پیش‌طاق از سایر سطوح و حجم‌های مجاور آن بیشتر بود تا هم نمادی از اهمیت بنا باشد و هم موقعیت آن را نشان دهد.
قدمت سردرهای بلند کاروانسراها به دوره سلجوقی می‌رسد. سقف پیش‌طاق در نواحی کویری و نیمه بیابانی با تابستان‌های گرم و طاقت‌فرسا معمولا با اشکال گوناگون پوشش داده می‌شد تا انتقال گرما به اتاق‌ها به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش یابد و فضاهای مسکونی کاروانسراها در مقابل بادهای شنی مصون باشد.
درگاه
درگاه به فضای کوچکی گفته می‌شود که در ورودی در آن قرار می‌گیرد و بخشی از پیش طاق به شمار می‌آید. درگاه در واقع فضایی است که در دو سوی آن دو جرز یا دیوار قرار می‌گرفت و چهارچوب در ورودی در آن نصب می‌شد. طاق درگاه یا نعل درگاه قوسی شکل یا افقی است و قوس معماری آن نیز از پیش‌طاق تبعیت می‌کند.
تاق‌های قوسی شکل درگاه را با آجر و طاق‌های افقی را با کمک تیر چوبی می‌ساختند. عمق درگاه در بسیاری از بناها درحدود ۰٫۵ تا ۱٫۵ متر است؛ اما درگاه کاروانسراها را به‌منظور تسهیل رفت و آمد بلندتر از بناهای دیگر می‌ساختند تا شتران باربر بتوانند از آن رد شوند.
در بیشتر کاروانسراها به‌منظور ایستایی و استحکام ایوان و پیش طاق که جنبه باربری دارند، قوس جناغی کار شده است؛ ولی به‌دلیل تنوع طرح در برخی کاروانسراها، قوس نیم‌دایره (قوس درگاه ورودی فخرآباد) و قوس خنچه پوش (سه کاروانسرای نیشابور، سبزوار و سنگ کلیدر) نیز به چشم می‌خورند. معماران دوره قاجار نیز به پیروی از معماری دوره صفوی قوس درگاه‌های ورودی کاروانسراهای زعفرانیه، شوریاب و فرامرزخان را به‌شکل خنچه پوش ساخته‌اند.
هشتی
هشتی از مهم‌ترین عناصر کاروانسراهای حیاط‌دار به شمار می‌آمد؛ فضایی که تمام دسترسی‌های اصلی بنا از آن منشعب می‌شد. هشتی‌ها با فضایی متقارن بر حسب ضرورت بنا به‌صورت چهارضلعی یا هشت‌ضلعی ساخته می‌شدند و ورودی ساختمان را به فضاهای داخلی و حیاط مرکزی متصل می‌کردند. پوشش هشتی‌ها به‌شکل گنبدی بود و همراه با نورگیرها، گرمای شدید فضای بیرون را کاهش می‌داد.
هشتی‌ها بر حسب نقشه ساختمان و عملکرد فضاهای آن کاربردهای متفاوتی داشتند. به‌طور مثال، ساده‌ترین نوع هشتی، فضای حائل بین ورودی اصلی، ایوان و حیاط داخلی بود. هشتی در صورت ارتباط به فضای پشت غرفه‌ها یا داخل انبارها، حالت چهارسو به خود می‌گرفت. گاهی اوقات نیز در دو طرف هشتی قبل از ورود به ایوان و حیاط، فضاهای گودی به‌صورت طاقچه یا اتاق با کاربردهای گوناگون (مانند اتاق‌های نگهبانی در دو طرف هشتی) ساخته می‌شد. با افزودن فضاهایی در طبقه بالای کاروانسرا، روی ورودی یک یا دو راه‌پله در گوشواره‌های هشتی نیز ساخته می‌شدند.
از آنجا که احتمال تخریب کف هشتی به‌دلیل رفت و آمدهای مکرر انسان و حیوان بالا بود، جهت استحکام بیشتر، آجرها را عمودی (تره) کار می‌گذاشتند یا از مصالح سنگی استفاده می‌کردند.
اشکوب دوم
اشکوب دوم از فضاهای طبقه دوم کاروانسرا بود؛ فضایی مرتبط به فضاهای ورودی که کنترل آمدوشد از طریق آن صورت می‌گرفت. درباره تاریخچه و علت ساخت اشکوب یا طبقه دوم در منابع این طور آمده است که وجود دیوارهای بلند مانع جریان هوا در محوطه کاروانسرا می‌شد.
در دوره مغول به بالای سردر ورودی یک بالاخانه اضافه شد تا وزش نسیم ملایم، آسایش را برای مسافران فراهم کند. اشکوب دوم به هنگام ناامنی موضعی مناسب برای محافظان بود؛ به‌علاوه، افراد صاحب‌مقام و ثروتمند نیز برای بهره‌مندی از چشم‌انداز بهتر در طبقه دوم ساکن می‌شدند.
کاربرد کاروانسراها در ایران
کاروانسراها از نظر بسیاری از محققان و صاحب‌نظران معماری، از مهم‌ترین نشانه‌های موفقیت معماری ایران به شمار می‌روند و استادکاران ایرانی در ساخت این بناها همیشه مبتکر و پیش‌قدم بوده‌اند.
کاروانسراهای درون‌شهری و برون‌شهری در طول تاریخ، بارانداز و استراحتگاه کاروان‌ها بوده‌اند و همیشه به‌عنوان محلی برای تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف شناخته می‌شدند.
به گزارش وب گاه گردشگری کجارو، با صنعتی‌شدن و بهره‌مندی از وسایل نقلیه و ترابرهای موتوری، کاروانسراها رونق اولیه خود را از دست دادند و بیشتر آن‌ها در اثر متروکه ماندن، روبه‌ویرانی نهادند؛ در حالی که برخی دیگر نیز تغییر کاربری دادند و به پاساژ، پارکینگ، انبار و غیره تبدیل شدند. بسیاری از کاروانسراها در سال‌های اخیر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند و تبدیل به هتل، مهمانسرا، اقامتگاه بومگردی، رستوران یا کافه سنتی یا یک جاذبه تاریخی و گردشگری شده‌اند.
