پدیده­ «عابربانک­ها» و اقتصاد عابربانکی

در باب چگونگی کارکرد «بیناذهنیت اقتصادی»، بر فرآیند واقعی اقتصاد، نمونه­های متعددی را می­توان از نحوه­ برخورد مردم و دولت با یک پدیده­ اقتصادی، مثال زد. مثلا بسیار دیده و شنیده­ایم که چگونه در شرایطی که دولتهای مختلف، همواره بر اهمیت «مالیات» و درآمدهای مالیاتی در شفافیت و بهبود اقتصاد ملی، تأکید کرده و بسیار تلاش کرده­اند تا نشان دهند که چگونه پرداخت مالیات، نوعی «سرمایه­گذاری عمومی» برای برخورداری هرچه بیشتر از «رفاه عمومی» است؛ مردم اما اغلب، «مالیات» را نوعی از «اخاذی دولت» از جیب ملت، قلمداد می­کنند! و هرگز دلِ خوشی از انواع کسورات مالیاتی از دارایی­هایشان ندارند.

این واقعیت، البته می­تواند از زوایای گوناگونی، مورد وارسی قرار بگیرد، اما از هرسو که به آن بنگریم، مسئله­ شکاف عمیق میان ادراک دولت از «مالیات» با فهم مردم از آن، همچون یک بحران، خود را نمایان می­کند.

البته بحران «بیناذهنیت» در اقتصاد، همواره فقط در شکاف میان فهم دولت و ملت از مفاهیم و متغیرهای اقتصادی، ظاهر نمی­شود، بلکه گاه دیده می­شود که بر اثر کژکارکردِ پاره­ای از عناصر دخیل اقتصادی، سیاستی و اجتماعی، در میدان بیناذهنیتِ مردم، دولت و فعالان اقتصادی، مفاهیم و پدیده­هایی «تولید» و «تکثیر» می­شوند که نه تنها تبعات منفی خود را بر اقتصادکلان کشور می­گذارند، بلکه فراتر از آن، در یک «همدستی» آشکار و پنهان میان دولت و «بقیه»، مسیر هرگونه اصلاح رویه­­ها و تغییر نگرش­ها را نیز مسدود می­کند.

یکی از نمونه­های گویا در باب این قِسم اخیر، نحوه­ ورود «پدیده­ عابربانکها» به بیناذهنیت حاکم بر رفتار اقتصادی دولت و مردم است.

شاید نخستین­بار در ادبیات صنفی فوتبالیها (فوتبال دوستان و فوتبالی نویسان) بود که «عابربانک­ها» به مثابه یک کنشگر اقتصادی، متولد شدند (هدایتی­ها، انصاری­ها، شفیع­زاده­ها و...). آنها افرادی بودند که ظاهرا بدون هیچ چشمداشت اقتصادی، پولهای خود را خرج ارقام نجومی مبادله شده در فوتبال می­کردند.

در ظاهر امر، آنها امکانات چندانی برای سودآوری از فوتبال و سرمایه­گذاری در فوتبال نداشتند. صندوق باشگاههای پرطرفدار ورزشی، مخزن سیری­ناپذیری، برای ریالهای تمام­ناشدنی «عابربانکها» بود.

آنهایی که تنها آورده­ فوتبال برایشان، ظاهرا شهرت و نیز امکان بازی دومینووار با رقیب برای جذب فلان و بهمان فوتبالیست مشهور بود. ماجرا اما وقتی جالب­تر می­شود که بدانیم، منطق رفتار اقتصادی این «عابربانک­ها» کاملا در جهت منافع و خواست «دولتی­ها» و «فوتبال­دوستان» صورت می­گرفت.

اساسا «پدیده­ عابربانک­ها» زاییده­ میل زایدالوصف دولتی­ها برای تصدی­گری در فوتبال و جنون هولیگانی فوتبال­دوستان برای بازی خیالی با ارقام نجومی و سلبریتی­های کاغذی بود. ظاهر ماجرا اینگونه بود که متصدیان دولتی باشگاههای پرطرفدار فوتبال، میل «عابربانک­ها» به شهرت را سیراب می­کردند و «عابربانک­ها» هم حاشیه امنی را برای دولتی­ها در تصدی­گری بر فوتبال، فراهم می­کردند و میل هواداران را هم به جمع کردن بیشترین ستاره­های نامی در تیمشان، سیراب می­کردند. ماجرا اما به هیچ وجه به این «تبادل میل» ختم نمی­شود.

آنها حکم «قلک­های اطمینان» را برای متصدیان دولتی فوتبال، باشگاهها و همچنین فوتبالدوستان داشتند. بزل و بخشش بی­حساب اما به هنگام می­کردند و هرکس هم که از آنها می­پرسید که چرا اینچنین می­کنند،

ژستی مظلومانه و حق به جانب می­گرفتند که دارند برای سلامت جامعه سرمایه­گذاری می­کنند و آسیب­های اجتماعی­ای مثل اعتیاد و بزهکاری و.... را سپر می­کردند. این البته ذهنیت بسیاری از مردم هم بود.

آنها که خیلی فوتبالی بودند؛ عابربانک­ها را منجی تیم محبوبشان می­دانستند و آنها هم که دستی از دور بر این آتش داشتند، بر اموات این «عابربانک­ها» سلام و صلوات می­فرستادند.

گویا در یک همدستی سه­جانبه میان «مردم»، دولت، و این عابربانکها (که حکم فعالان اقتصادی داستان ما را دارند) ضرورت یافته بود که عابربانکها باشند و همه از خوان پربرکت آنها بهره­مند شوند. خودشان هم که خب، مشهور می­شدند و خیلی­چیزهای دیگر!

این بیناذهنیت اقتصادی، آنقدر جاذبه و کشش داشت که قلمروی آن به زودی از فوتبال، فراتر رفت و ما فهمیدیم که «عابربانک­ها» اساسا یکی از اصلی­ترین منابع درآمدی دولت هستند! «ب.ز» معروف هم وقتی در دادگاه دفاعیاتش، صراحتا گفت که در ازای دریافت املاک بی­سند (یعنی در ازای دریافت هیچ!) 65 میلیارد تومان، «دستی» به بانک مسکن داده است؛ بو بردیم که او هم حتی حکم عابربانک را داشته است!

آری! «عابربانک­ها»، زاییده­ منطق اقتصادی حاکم بر میدان «بیناذهنیت اقتصادی» مردم، دولت، و فعالان اقتصادی هستند.

وقتی دولت، هشت سال از عمر خود را با رئیسی طی می­کند که صراحتا می­گوید برای حل همه­ مسائل اقتصادی کشور و حتی برای «مدیریت جهانی»، کشف کرده است که باید ذخیره استراتژیک دولت را «دستی» بین مردم توزیع کند؛ یا وقتی دولت، برای مصارف خود، به دنبال حاشیه­ امنی است که از دایره­ نظارت­ها خارج باشد؛ یا وقتی عمده­ی فعالان اقتصادی ما در به در، دنبال گم کردن رد دخل و خرج خود هستند؛ و همدستی بهتر از دولت و نیازهای سیری­ناپذیر پولی آن نمی­یابند؛ و سرآخر آنکه، وقتی «مردم» تصور می­کنند که هرکه به آنها زودتر و بیشتر، «پول» بدهد و نیازهای واقعی و کاسب آنها را موقتا تسکین بخشد، به داد آنها رسیده است؛ تا وقتی اینچنین است، دولت ما، ملت ما و فعالان اقتصادی ما، «عابربانک»ها را بر صدر می­نشانند و اقتصاد ما، «اقتصاد عابربانکی» خواهد بود.