خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: رایزنی فرهنگی ایران در ترکیه
بلال اردوغان، پسر رئیس جمهور ترکیه، که ریاست هیأت امنای انتشارات علم را بر عهده دارد، با حضور در برنامه تلویزیون CNN Türk با اشاره به تغییر الفبا و رسم الخط در دوران ریاست جمهوری مصطفی کمال آتاتورک گفت: به یاد می‌آورم سال‌هایی را که در دوران دبستان بودم به ما خیلی واضح گفته شد که ما به خاطر الفبای خود عقب افتاده‌ایم. به ما گفتند تغییر الفبا و تغییر ظاهر باعث پیشرفت کشورمان می‌شود، حالا این سوال به وجود می‌آید که چرا به عنوان مثال کشور یونان، چین و ژاپن الفبای خود را تغییر ندادند؟ در جهان کشورهایی وجود دارد که بدون تغییر الفبا و تغییر لباسشان پیشرفت کردند چرا ما تغییر لباس را به پیشرفت مرتبط کردیم؟ پس می‌توان نتیجه گرفت؛ پیشرفت هیچ ارتباطی با الفبا و تغییر ظاهر ندارد.
وی در ادامه سخنان خود در این برنامه تلویزیونی اشاره کرد: با نگاه به جهش ترکیه در بیست سال گذشته می‌بینم ترکیه کشوری است که اکنون هم در منطقه و هم در جهان حرفی برای گفتن دارد که افراد مذهبی ترکیه در این امر نقش بسیار جدی دارند. وقتی می‌گوئیم پیشرفت فناوری، هیچ تناقضی با نماز، دعا، فرهنگ و یا ظاهر ندارد. ما شکل خود را خیلی شبیه اروپا کرده‌ایم، پس چرا تا امروز نتوانسته‌ایم جز جوامع پیشرفته جهان قرار بگیریم؟
بازخورد مخالف با سخنان بلال اردوغان
سینان میدان، مورخ و نویسنده روزنامه سوزجو ترکیه، با توجه به تحولات اخیر به سخنان بلال اردوغان در مورد تغییر الفبا توسط آتاتورک در حساب شخصی شبکه اجتماعی خویش چنین پاسخ داد؛
• الفبای یونانی برای زبان یونانی مناسب بود، سیستم حروف چینی برای زبان چینی بود. حروف عربی-فارسی که مورد استفاده عثمانی‌ها بود برای زبان ترکی مناسب نبود.
• انقلاب الفبای در حالی که میزان سواد در ترکیه حتی ۱۰ درصد نبوده است. روشنفکران عثمانی از دهه ۱۸۵۰ در مورد تغییر الفبای بحث کرده‌اند.
• ما از آتاتورک و جمهوری ترکیه که توسط وی تأسیس شد دفاع می‌کنیم. آتاتورک کسی است که وطن خود را از نو ساخته است.
یوسف هالاچ اوغلو، نماینده پیشین و رئیس پیشین انجمن تاریخی ترکیه در پاسخ به سخنان پسر رئیس جمهور بلال اردوغان، درباره انقلاب الفبا گفت: «آیا اگر به الفبای واقعی خود برگردیم، شما می‌پذیرید؟»
بازخورد موافق با سخنان بلال اردوغان
ملیحه گوکچه شهردار سابق آنکارا، یکی از کسانی است که از بلال اردوغان و سخنان وی در نقد تغییر الفبا و رسم الخط حمایت کرد.
مصطفی ارمغان، نویسنده دایرۀ المعارف ۷ جلدی عثمانلی و روزنامه نگار گفت: «من کلیه سخنان بلال اردوغان را تأیید و امضا خواهم کرد.»
اوموت موره، هارون تکین از موسیقی دانان ترکیه نیز در حساب توئیتر خود با سخنان بلال اردوغان اظهار موافقت کردند.
محمت متینر، نویسنده و سیاستمدار، نماینده سابق مجلس ترکیه نیز در پست توئیتر خود نوشت: «بگذارید بیدار شویم، هیچیک از اینها تصادف نیستند.»
تاریخ تغییر خط در ترکیه
پنج سال بعد از تأسیس رژیم جمهوری ترکیه، هیئت‌وزیران ترکیه دستور تشکیل کمیسیونی برای بررسی مسئله الفبا را صادر کرد. در اواخر ماه ژوئیه سال ۱۹۲۸، سه تن از اعضای کمیسیون، گزارش تهیه شده درباره امکان تدوین «الفبای ترک» بر اساس الفبای لاتین را به آتاتورک ارائه کردند. پس از تصویب الفبای ترکی جدید بر اساس الفبای لاتین در تاریخ ۱ نوامبر ۱۹۲۸ مطابق دستورالعمل مدارس ملی منتشر شده در ۲۴ نوامبر ۱۹۲۸، مدارس ملی در هر گوشه‌ای از کشور افتتاح شد و به عموم مردم آموخت که با حروف جدید بخوانند و بنویسند. آتاتورک به عنوان «رئیس معلم مدارس کشور» در این پروژه ملی شرکت کرد.
این اقدام که در آن زمان با نام «انقلاب حروف» از آن یاد شد از آن تاریخ تاکنون هر از گاهی موضوع بحث در محافل علمی و سیاسی و تاریخی ترکیه بوده است. الفبای کنونی ترکیه برگرفته از الفبای لاتین و با الهام از مصادیق این الفبا در الفبای کشورهای آلمان، فرانسه و انگلستان پایه گذاری شده است. با نگاهی به تاریخ متوجه می‌شویم که فکر و ایده تغییر الفبا مربوط به اواخر دوره عثمانی بوده است. جلال نوری از روشنفکران عثمانی در کتاب «تحریر تدنیات عثمانیه مقدرات تحریه» به سختی الفبای عربی برای عموم و لزوم تغییر الفبا اشاره کرده است.
پیشینه ایده تغییر الفبا تا زمان حکمرانی سلطان سلیم سوم بر می‌گردد. سلطان سلیم سوم که با برخی از زبان‌های اروپایی آشنایی داشت نوشتن ترکی با الفبای لاتین را معقول تر و مطابق با فنوتیک زبان ترکی یافت. ولی به نظر می‌رسد شکستن تابوی الفبای عربی با توجه به حساسیت عوام و احتمال بالای برداشت ضد دینی، حتی سلطان سلیم را نیز از انجام چنین اقدامی باز داشته است.
سال‌ها بعد انور پاشا الفبایی تحت عنوان انوریه ابداع کرد که با استقبال چندانی مواجه نشد. به نظر می‌رسد آتاتورک نیز برای اقدام به چنین کاری منتظر پشت سر گذاشتن سال‌های نخست تأسیس جمهوری ماند و پس از گذشت ۵ سال آن را به اجرا در آورده است.
امروزه از تغییر الفبا در ترکیه ۹۲ سال می‌گذرد و هنوز عده‌ای هستند که این اقدام را نادرست می‌انگارند. به عقیده این افراد، تغییر الفبا ارتباط ملت ترکیه با گذشته خود را قطع کرده است. به طوری که در زمانی کوتاه میلیون‌ها باسواد تبدیل به توده‌های انبوهی از بی سوادان در کشور شدند. امروزه برای خواندن و بررسی آثار اسلامی یا دوره عثمانی و پیشتر، از کارشناسان متخصص امر در ترکیه استفاده می‌شود.
در مقابل چنین نظراتی نیز بسیاری از مردم ترکیه تغییر الفبا را از مهمترین انقلاب‌های آتاتورک یاد می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد در آن زمان، از ۱۴ میلیون نفر جمعیت ترکیه تنها ده درصد سواد خواندن و نوشتن داشته‌اند. در حالی که ده سال بعد زمان مرگ آتاتورک این درصد به ۲۴ درصد افزایش یافته است.
در سال ۲۰۱۴ سیاست دولت اسلامگرای ترکیه درباره احیای رسم الخط عثمانی در مدارس به عنوان یکی از دروس اختیاری تبدیل به موضوعی مورد مناقشه در جامعه ترکیه شد. مخالفان حکومت اسلامگرای ترکیه می‌گویند، دولت اردوغان قصد دارد ریشه‌های جمهوری لائیک ترکیه را بخشکاند و تغییراتی اساسی و بنیادی در جهت احیای امپراتوری عثمانی و بازگشت به سنت‌های سابق «عثمانی – اسلامی» احیا کند.
چند سالی است که مساله احیای امپراتوری عثمانی در قالب طرح «نو عثمانی گری» دولت اسلامگرای ترکیه که یکی از پایه‌های اصلی و تئوریسین آن احمد داوود اوغلو نخست وزیر پیشین ترکیه است، در محافل سیاسی داخلی ترکیه و در سطح منطقه و حتی بین المللی مورد بحث و مناقشه است.
احیای رسم الخط دوره عثمانی به عنوان یک نماد بارز فرهنگی می‌تواند به عنوان مصداقی دیگر از تلاش‌های دولت اسلامگرای ترکیه (به رهبری رجب طیب اردوغان) تلقی شود. با این حال به گمان بسیاری، اگر آتاتورک در تغییر رسم الخط ترکیه از فارسی و عربی به لاتین با چالش بزرگی مواجه بود، دولت اسلامگرای فعلی ترکیه با چالشی به مراتب بزرگ‌تر از آتاتورک مواجه است.
این چالش‌ها از مخالفت‌های جدی محافل مخالفان دولت ترکیه گرفته تا کمبود امکانات و زیر ساخت‌های آموزشی (کمبود معلم) از سویی، نرخ باسوادی بالای ۹۰ درصد ترکیه، که همگی زبان ترکیه را با رسم الخط لاتین آموخته‌اند از سوی دیگر، کار را برای تغییر یا دوگانه کردن رسم الخط در این کشور به ویژه در شرایطی که خواندن دیگر زبان‌های خارجی از جمله انگلیسی نیز در مدارس ترکیه به عنوان زبان دوم رایج بوده، دشوارتر می‌کند.
دولت اسلامگرای ترکیه در ۱۲ سال گذشته با اجرای سیاست‌های خود در بسیاری از موارد با لغو یا تغییر و اصلاح قوانین، نظام لائیک ترکیه را تعدیل کرده و به یک دولت سکولار با گرایش اسلامگرا تغییر شکل داده است.
برخی ناظران معتقدند با تحت کنترل گرفتن ارتش و نظامیان که با موفقیت از سوی دولت اردوغان در یک دهه گذشته به انجام رسید و با تغییراتی که در قانون اساسی و برخی قوانین آموزشی و اجتماعی این کشور اعمال شده است (برای مثال برداشته شدن منع حجاب در مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات دولتی)، حالا دولتمردان ترکیه می‌توانند طرح‌های در قالب نوعثمانی گرایی خود را با فراغ بال بیشتری جلو ببرند که طرح بازگشت به رسم الخط عثمانی یکی از مهمترین و نمادین‌ترین آنهاست.
اردوغان در توجیه این طرح گفته است بسیاری از مردم ترکیه در دهه‌های گذشته با تغییر رسم الخط ارتباط خود را با تاریخ و گذشته خود از دست داده‌اند و به کنایه افزوده است: بسیاری از ما وقتی سر مزار اجدادمان حاضر می‌شویم نمی‌توانیم حتی متن نوشته شده روی سنگ قبر آنها را بخوانیم.
ترکیه امروز کشوری است که با وجود موفقیت‌های اقتصادی و پیشرفت‌های دهه‌های گذشته، در برزخی بین هویت «شرقی و غربی» گرفتار آمده است و پروژه ۵ دهه‌ای تقاضا برای عضویت در اتحادیه اروپا با ناکامی نسبی مواجه بوده است و اروپایی‌ها هر چند نمی‌خواهند ترکیه را به ملاحظات مختلف از خود به طور کامل دلسرد کنند، اما بر هیچ تحلیلگر و سیاستمدار عاقلی پوشیده نیست که ترکیه (دست کم با شرایط موجود و تا سال‌های آتی و آینده‌ای میان مدت) عضو اتحادیه اروپایی‌ها نخواهد شد. اما این مساله و دغدغه برای دولت اسلامگرای ترکیه چندان ناخوشایند نیست. اتفاقاً شاید از یک منظر برای اسلامگرایان حاکم بر ترکیه این مساله بد نباشد، چرا که به آنها کمک می‌کند پروژه نو عثمانی‌گری خود را پیش ببرند.
