چالش های اقتصادی اردوغان

محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین‌الملل

هنگامی که یک فرد شجاع از حزب حاکم (عدالت و توسعه) با «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه در مورد افزایش نارضایتی عمومی از وضعیت اقتصاد صحبت کرد. اردوغان با عصبانیت گفت: دروغ می گویی، من از وضعیت مردم در کوچه و بازار بهتر از شما با خبر هستم رئیس جمهور متقاعد شده بود که افرادی در حزب و دولت مشکلات را بزرگنمایی می‌کنند. اردوغان با علامت های هشدار فزاینده ای مواجه است، به عبارتی دیگر، رویکرد غیر معمول او برای اداره اقتصاد 794 میلیارد دلاری ترکیه کارآیی نداشته است. در حالی که رشد اقتصادی روی کاغذ مطلوب به نظر می رسد اما شغل متناسب تامین نشده، تورم در ماه سپتامبر (شهریور) به تقریبا 20 درصد و ارزش پول ملی در مقابل دلار، مرتب در حال کاهش است. یک دهه پیش برای خرید یک دلار حدود 1.8 (یک و هشت دهم) لیر هزینه داشت اما امروز این رقم تقریبا 12.49 لیر می باشد. اما دغدغه مهم رئیس جمهور، که چندی پیش نوزدهمین سالگرد صعودش به قدرت ملی را جشن گرفت، حمایت از حزب عدالت و توسعه (AKP) است، که حدود 10 درصد نسبت به انتخابات پارلمانی 2018 کاهش یافته و به پایین‌ترین سطح تاریخی بین 30 تا 33 درصد رسیده است. «اوزر سنکار»، مدیر شرکت نظر سنجی متروپول Metropoll در این رابطه می گوید که دلیل اصلی و مهم، اقتصاد است. وی می افزاید: در حال حاضر گروه بسیاری از مردم وجود دارند که نمی توانند نیازهای اولیه خود را برآورده کنند و این دلیل اساسی سرخوردگی مردم از هواداری حزب عدالت و توسعه است. مخالفان (اپوزیسیون) دولت کنونی هرگز تا این حد نسبت به شکست دولت امیدوار نیستند و متقاعد شده اند که وضعیت اقتصاد بی ثبات به آنها کمک می کند تا اردوغان را سرنگون کنند. برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس برای سال 2023، مصادف با صدمین سالگرد تاسیس نظام جمهوری مدرن ترکیه برنامه ریزی شده است، اما برخی تحلیلگران پیش بینی می کنند که احتمالا انتخابات زودهنگام در ابتدای نیمه اول سال آینده میلادی (2022) برگزار خواهد شد.
در ماه اکتبر (مهر)، زمانی که بانک مرکزی ترکیه نرخ های سود بانکی را در میان تورم فزاینده کاهش داد در حالی که بانک های مرکزی در سراسر جهان نرخ های سود را افزایش می دهند، مجددا بازارها را حیرت زده کرد. این اقدام مخاطره آمیز باعث سقوط مجدد لیر شد که به طور گسترده به عنوان فشار سنج سلامت اقتصادی کشور تلقی می شود. چند روز بعد رجب طیب اردوغان دستور اخراج 10 سفیر از کشورهای غربی شامل آمریکا، فرانسه، آلمان و ... که بعنوان «عنصر نامطلوب» تشخیص داده بود، را صادر کرد. این سفرا خواستار آزادی «عثمان کاوالا» از مخالفان دولت شده بودند. اما با مشاوره کارشناسان به رئیس جمهور که این اقدام، بدترین بحران دیپلماتیک را رقم زده و آثار بسیار مخربی بر اقتصاد برجای می گذارد، اردوغان از تصمیم خود عقب نشینی کرد.
اگرچه اردوغان هنوز یک سیاستمدار قدرتمند است، اما اکنون اغلب خسته و لاغر به نظر می رسد و شایعات فزاینده ای در مورد وضعیت سلامتی او پخش شده است. مقامات دولتی می گویند که رئیس جمهور هنوز از حضور در خیابان و گفت و گو با مردم انرژی می گیرد اما برخوردهای توده جامعه با او مخدوش شده است، در طول تابستان زمانی که در جریان بازدید از منطقه ای که توسط آتش سوزی های جنگلی ویران شده بود، با پخش کردن کیسه های حاوی چای سعی کرد از ساکنان دلجویی کند، مورد ملامت و تمسخر قرار گرفت. رئیس جمهوری که سال ها به پشتوانه ایجاد رفاه بیشتر برای میلیون ها نفر در انتخابات پیروز شد، همچنان ارقام رشد اقتصادی چشمگیر کشور را تبلیغ می کند. صندوق بین المللی پول پیش بینی می کند که تولید ناخالص داخلی ترکیه در سال جاری (2021) 9 درصد افزایش می یابد، نرخی که آن را جلوتر از چین و بعد از هند قرار می دهد. اما حتی بزرگترین انجمن تجاری ترکیه به نام «توسیاد» Tusiad که اغلب در مورد انتقاد از سیاست های رئیس جمهور روش محافظه کارانه ای در پیش گرفته، هشدار داده است که تمرکز دولت بر رشد اقتصادی به هر قیمت، به کشور آسیب وارد خواهد کرد. رشد دستمزدها همگام با تورم افسار گسیخته نبوده است.
خانوارهای کم درآمد بیشترین آسیب را از کاهش استانداردهای زندگی متحمل شده اند. نرخ فقر که در یک دهه و نیم اول (2018 – 2003) کسب قدرت توسط حزب عدالت و توسعه به شدت کاهش یافت، در سال 2019 پس از یک بحران ارزی که باعث رکود اقتصادی و از دست رفتن یک میلیون شغل شد، دوباره شروع به افزایش کرد. در این رابطه، گزارش بانک جهانی در سال جاری هشدار داد: این رویه به افزایش 1.5 میلیون فقر و در مجموع 8.4 میلیون فقیر در سطح ملی تبدیل خواهد شد که تقریبا تمام دستاوردهای کسب شده در سه سال قبل از آشفتگی اقتصادی در اثر همه گیری کرونا را از بین می برد. «رِفِت گورکایناک»، استاد اقتصاد در دانشگاه بیلکنت آنکارا معتقد است: "بیان اینکه اقتصاد در حال شکوفایی است، برای مردم توهین آمیز می باشد. آنها در زندگی روزمره خود با بیکاری، تورم افسارگسیخته و کاهش قدرت خرید مواجه هستند و زندگی آنها به وضوح نه تنها بهتر، بلکه بسیار بدتر می شود." با وجود این رخدادها، رئیس جمهور به استفاده از منابع اعتباری ارزان بانکی برای برنامه های ساخت و ساز اصرار دارد، حتی اگر این مدل باعث تداوم تورم مزمن، کاهش ارزش پول ملی و فراگیری گسترده فقر شود. سرمایه گذاری مستقیم خارجی در سال گذشته تنها به 5.8 میلیارد دلار رسید، در حالی که میزان آن در سال 2007 بیش از 19 میلیارد دلار بود. رئیس جمهور پس از تثبیت تسلط خود بر نهادهای ترکیه، فشار بر بانک مرکزی که از لحاظ اسمی مستقل است، را افزایش داد و بطور مکرر خواستار کاهش نرخ سود بانکی شده است که به عقیده او، باعث تولید ارزان کالا و در نتیجه کاهش تورم می‌شود. موضوعی که در عمل با شکست روبرو و برخلاف اصول مسلم اقتصادی برآورد می شود. اعضای خشمگین دولت و جامعه تجاری ادعا می کنند که اردوغان، که منتقدان داخلی را به حاشیه رانده، درک ضعیفی از اقتصاد دارد و به ندرت حتی توسط اعضای کابینه خود به چالش کشیده می شود. یکی از مدیران شرکت های بزرگ ترکیه بیان می دارد: وزرا به ما می گویند که شما باید با رئیس جمهور صحبت کنید تا او را از وضعیت آگاه کرده، اما چرا ما باید این کار را انجام دهیم، این وظیفه آنها است. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند رویکرد رئیس جمهور بیشتر منفعت طلبانه است تا جاهلانه، «بوراک بیلگهان اوزپک» دانشمند علوم سیاسی در دانشگاه «تاب» TOBB آنکارا معتقد است: نرخ های سود بانکی پایین و کاهش ارزش پول ملی در مقابل ارزهای خارجی و به ویژه دلار به نفع شبکه نزدیکان به رئیس جمهور است، به ویژه آنهایی که در بخش های ساخت و ساز و گردشگری مشغول به فعالیت می باشند که به حمایت از دولت اردوغان کمک کرده اند. این استاد دانشگاه می افزاید: کاربرد اصطلاح صحیح در اینجا «بقاء» است، رئیس جمهور تمایل به وجود یک اقتصاد بزرگ و پویا ندارد، فقط اقتصادی را لازم دارد که برای پیروزی او در انتخابات آینده کافی باشد.
سیاستمداران مخالف حزب عدالت و توسعه و شخص رئیس جمهور معتقد اند که اتحاد و حمایت از یک نفر به مانند پیروزی انتخابات شهرداری ها در استانبول و آنکارا در سال 2019 و شکست حزب حاکم می تواند در انتخابات آینده تکرار شود. اردوغان که از شکست در انتخابات شهرداری استانبول وحشت زده شده بود پس از پیروزی رقیب یعنی «اکرم امام اوغلو» نامزد مخالفان، نتایج را تقلبی اعلام و دستور برگزاری مجدد انتخابات را صادر کرد، اما آن مقدار رای را که حزب عدالت و توسعه پیش تر کسب کرده بود از دست داد. آنچه که از تحولات در ترکیه فهم می شود عزم جدی رجب طیب اردوغان و بسیاری از نهادهایی که از شرایط کنونی بهره مند هستند برای پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان، جزم است اما آیا نابسامانی اقتصاد و کاهش ارزش روزانه لیر ترکیه در مقابل دلار با آنها همراهی خواهد کرد؟