گروه اقتصاد کلان: اما نزدیک به سه دهه سیاست آزمون و خطا در مناطق آزاد توسط دولت‌های مختلف بدون داشتن برنامه مشخص و هدفمند باعث شده است این مناطق در رسیدن به اهداف اصلی خود یعنی اتصال به بازارهای منطقه‌‌ای و جهانی، جذب سرمایه‌های خارجی، افزایش تجارت خارجی، انتقال فناوری‌‌های نوین و افزایش اشتغال به طرز قابل ملاحظه‌‌ای و براساس آمارها نسبت به سایر مناطق آزاد موفق جهانی و حتی منطقه‌‌ای ناکام بمانند. تاسیس مناطقی بدون داشتن معیارهای مشخص در نحوه ایجاد و اداره و بدون استفاده دقیق از تجربیات جهانی طی دهه‌های اخیر باعث شده است که مناطق آزاد ایران به لحاظ آماری و عملکردی در رسیدن به اهداف اصلی شکست بخورند. تا اواخر دهه ۶۰ فعالیت مناطقی که با این عنوان شناخته می‌شدند فاقد هر قانونی بودند تا سال۱۳۷۲ که قانون مناطق آزاد به تصویب مجلس رسید، اما اهدافی که برای این مناطق، نظیر تجربیات خارجی در این زمینه در نظر گرفته‌شده بود به باور عموم کارشناسان و سیاستمداران محقق نشد. از جمله سعید محمد، دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد، اخیرا در مورد چرایی سهم پایین مناطق آزاد در تولید گلایه کرد که خیلی از دستگاه‌ها دائما به‌دنبال ایجاد قوانین خلق‌الساعه می‌روند، ممکن است این قوانین برای حل برخی معضل‌ها مناسب باشد، اما منفعت مناطق آزاد و تولیدکنندگان این مناطق در آنها دیده نمی‌شود و به همین دلیل تولیدکنندگان این مناطق دائم با چالش مواجه هستند. بر اساس آمارهای وزارت صمت تا پایان سال‌گذشته ۲۰۸۵ واحد فعال صنعتی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مستقر بوده که کمتر از سه‌درصد از کل واحدهای فعال صنعتی کشور را تشکیل داده است. حسین راغفر اقتصاددان درباره علل ناکامی مناطق آزاد اظهار کرد: علت اصلی ناموفق بودن مناطق آزاد را تنها باید در حضور پر رنگ مافیای اقتصادی کشور در این نواحی جستجو کرد. این اقتصاددان با بیان اینکه در حال حاضر عمده فعالیت‌های اقتصادی کشور مبتنی بر دلالی، واسطه‌گری و واردات است، گفت: در چنین فضای اقتصادی، مافیای فعال در ساختار اقتصادی کشور، سعی بر آن خواهد داشت که از فرصت تسهیلات و معافیت‌های اقتصادی مناطق آزاد، بیشترین سوء استفاده را در جهت تحقق اهداف سوداگرانه خود داشته باشند. وی خاطرنشان کرد: فلسفه تاسیس این نواحی، تسهیل صادرات کالا‌های تولید سرزمین اصلی بود اما در طول چند دهه‌ی اخیر این مناطق به جای کمک به صادرات کالا، تبدیل به سکویی برای واردات بی رویه کالا‌های مصرفی به داخل کشور شده است. راغفر در ادامه خاطر نشان کرد: در حال حاضر مناطق آزاد تبدیل به محلی برای جولان مافیا‌های اقتصادی شده است، به همین خاطر عده‌ای خاص برای حفظ و یا حتی گسترش منافع اقتصادی خود، مصرانه به دنبال افزایش تعداد مناطق آزاد در سراسر کشور هستند. این اقتصاددان در پایان متذکر شد: در حال حاضر دلالی و واردات، بیشترین سود را برای صاحبان سرمایه دارد، لذا مادامی که این فعالیت‌ها از جذابیت‌های اقتصادی برخوردار باشد، عده‌ای خاص نیز تلاش می‌کنند با افزایش مناطق آزاد، دامنه‌های فساد و اقدامات سوداگرانه خود را بیشتر کنند. همچنین وحید شقاقی شهری اقتصاددان، پیرامون علل ناکامی مناطق آزاد در برآورده سازی اهداف کلان خود اظهار کرد: در طول چند دهه گذشته، اساس نظام اقتصادی ایران همواره مبتنی بر دوری از بازار آزاد استوار بوده و همین موضوع باعث شد که در دهه ۷۰، مقامات ارشد کشور برای حل این مسئله به تقلید از برخی کشور‌های حاشیه خلیج فارس و یا حتی جنوب شرق آسیا اقدام به تاسیس مناطق آزاد کنند. این اقتصاددان، تحقق افزایش صادرات کالا، انجام صادرات مجدد برخی محصولات خارجی، انتقال فناوری به سرزمین‌های اصلی و در نهایت جذب سرمایه‌گذاران خارجی را از جمله اهداف اولیه تاسیس مناطق آزاد برشمرد و گفت: در حال حاضر پس از گذشت ۳۰ سال از زمان تاسیس مناطق آزاد، با بررسی کارنامه این نواحی، نتیجه به دست آمده نشان از آن دارد که مناطق آزاد در تحقق اهداف خود ناکام و نا موفق بوده‌اند. وی ضعف بنیادین زیرساخت‌های عمرانی و صنعتی مناطق آزاد را به عنوان تخستین علت ناکامی این نواحی در برآورده سازی ماموریت‌های اقتصادی خود عنوان کرد و توضیح داد: در تمامی کشور‌های جهان، وقتی ناحیه‌ای به عنوان منطقه آزاد انتخاب می‌شود، دولت در ابتدای کار زیرساخت‌های عمرانی و صنعتی آن منطقه را مهیا می‌کند. شقاقی شهری خاطر نشان کرد:در حال حاضر زیرساخت‌های عمرانی و صنعتی هیچ یک از مناطق هفتگانه کشور در شرایط مطلوب و متناسب با استاندارد بین الملل قرار نداشته و همین موضوع باعث بی رغبتی سرمایه‌گذاری خارجی به حضور در مناطق آزاد و در نتیجه عقب ماندگی این نواحی است.
این استاد دانشگاه، تغییرات دائم سیستم مدیریتی و قوانین مرتبط با مناطق آزاد را از دیگر عوامل ناکامی این نواحی در برآورده سازی ماموریت‌های اقتصادی خود عنوان کرد و توضیح داد: در طول چند سال گذشته پست مدیریت برخی مناطق آزاد مکرراً شاهد تغییر و جابه‌جایی بوده و همین مسئله باعث شده است که پیشبرد برخی سیاست‌ها در یک منطقه آزاد، علیرغم مواجه شدن با مشکلات مالی و فنی، به طول بینجامد. وی افزود: مضاف بر جابه‌جایی پی‌درپی مدیران، تغییرات مداوم قوانین اقتصادی نیز مزید علتی بر ناکامی برخی برنامه‌های اقتصادی این مناطق است. تداوم بلاتکلیفی در اجرای برخی قوانین و معافیت‌های اقتصادی، و یا حتی ایجاد شرایطی سخت برای سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد، باعث دلسردی سرمایه‌گذاران داخلی و فرار سرمایه از این نواحی شد. شقاقی شهری عدم حمایت مدیران مستقر در سرزمین‌های اصلی را به عنوان چهارمین علت ناکامی مناطق آزاد ذکر کرد و توضیح داد: متاسفانه برخی سازمان‌های دولتی همچون گمرک و دیگر نهاد‌های نظارتی کمک شایانی به توسعه مناطق آزاد نکردند. این اقتصاددان خاطر نشان کرد: در حال حاضر تاثیر منفی این چهار عوامل منجر به آن شده است که مناطق آزاد محملی امن برای رشد شرکت‌های صوری باشد. البته در خصوص بررسی عملکرد مناطق آزاد صرفا نباید نگاهی صفر تا صدی داشت چرا که در طول این سال‌ها این نواحی موفقیت‌های نیز در کارنامه خود داشته‌اند غما در مجموع عملکرد آنها به گونه‌ای نیست که بتواند ادعا کرد که در تحقق اهداف کلان خود موفق بوده‌اند. وی در پایان افزایش تعداد مناطق آزاد با شرایط فعلی را یک گام اشتباه در سطح کلان اقتصاد کشور عنوان کرد و گفت: افزایش تعداد مناطق آزاد با شرایط کنونی یک سم برای اقتصاد کشور است لذا برای انجام این کار ابتدا باید منتظر بود و دید که سرنوشت مناطق قبلی به چه شکل رقم خواهد خورد، سپس در صورت موفقیت آمیز بودن آنها، دولت اقدام به توسعه اراضی مناطق آزاد کند.
