شب یلدا، بلندترین شب سال است که مصادف شده با آخرین ساعات و دقیقه‌های فصل برگ‌های زرد و نارنجی، شبی که بعد از آن از عمر ماه و ستاره‌های تابان آسمان کم شده و روزبه‌روز به بلندای عمر خورشید افزوده می‌شود و خورشید تابان هرروز کمی بیشتر از روز قبل زیبایی‌های خود در آسمان برای زمینیان نشان می‌دهد.
شب یلدا به نوعی اولین شب، چله بزرگ زمستان نیز عنوان می‌شود، چله بزرگ بعد از گذشت چهل روزجای خود را با چله کوچک عوض می‌کند، چله کوچک که برادر کوچک‌تر است سرما و بارش بیشتری را نسبت به چله بزرگ با خود همراه دارد.
مردم ایران با جشن گرفتن شب یلدا، پاییز زیبا و هزار رنگ را با شادی و خوشی بدرقه کرده و با خوش رویی به استقبال شکوفه‌های برفی، آدم برفی‌ها، سرمای سوزناک و باران می‌روند.
با یادآوری شب یلدا به یاد رنگ‌های قرمز و سبز، هندوانه، انار، تخمه و دورهمی می‌افتیم. شب یلدا نیز همانند مناسبت‌های دیگر یک بهانه‌ای شده تا همه باهم در خانه بزرگترها جمع شده و در کنار هم بلندترین شب سال را سپری کنیم.
شب یلدا به صورت کلی یک آیین و سنت مشترک در بین ایرانیان است ولی در هر بخش ایران بزرگ مردم باتوجه به فرهنگ و سنت خود کارهای دیگری که هر کدام معنای خاصی برای آن‌ها دارد را انجام می‌دهد.
با گذشت چندین سال و تغییر نسل‌ها هنوز هم این سنت‌ها با تغییر اندکی در بین خانواده‌های زنجانی اجرا شده و شب یلدا یک فرصت عالی برای انجام صله رحم و دیدن مادربزرگ و پدربزرگ‌ها می‌باشد که قطعا این شب برای آن‌ها در کنار فرزندان‌شان شیرینی بیشتری دارد.
شب یلدا یک مراسم دو سویه در ایران
یک پژوهشگر عرصه تئاتر و فرهنگ‌عامه استان زنجان در گفت‌وگو با ایسنا، درباره آیین زنجانی‌ها در شب یلدا می‌گوید: شب یلدا یک مراسم دوسویه در ایران است، زیرا مردم در گذشته به مناسبت روز اول دی‌ماه که تولد خورشید است، جشن می‌گرفتند و چون باور داشتند که خورشید متولد شده و به زمین گرما و نفس خواهدداد و یخ‌ها را آب خواهد کرد، جشن و شادی به پا می‌کردند.
حسین عباسی‌نیا افزود: اصلی که در ایران باستان وجود داشت، اصل ثنویت (جنگ اهورا و اهریمن) خود را در شب یلدا نشان می‌دهد و در آن یک شب اهریمنی و سیاه با صبحی که خورشید متولد می‌شود، در جدل است.
پژوهشگر زنجانی تصریح کرد: مانند دیگر مناطق ایران، در زنجان نیز در شب یلدا آیین‌ها خاصی وجود داشت که مردم هر ساله آن‌ها را انجام می‌دادند ولی در این سال‌ها ان آیین‌ها کمی رنگ باخته و در هندوانه بردین و میوه خوردن و بین برخی خانواده‌ها شاهنانه‌خوانی و فال حافظ گرفتن خلاصه شده است، در صورتی که این کارها، جزو مواردی است که بعدها به آیین یلدا اضافه شده‌است.
عباسی‌نیا با بیان اینکه آیین شب یلدا در هر منطقه‌ای با توجه به رسوم و باورها شکل خود را عوض کرده‌است، تصریح کرد: اولین کاری که مردم زنجان، در شب یلدا انجام می‌دادند، باز کردن یک سفره بود و این سفره نوعی نماد زمین است که روی آن هندوانه، انار و میوه هفت مغز می‌گذاشتند که هندوانه و انار میوه‌های اصلی شب یلدا بودند.
وی ادامه داد: هندوانه در قدیم هم زرد بود هم قرمز و اگر هندوانه خانواده‌ای زرد رنگ بود و پسری داشتند که شرایط ازدواج را داشت، نشان از ازدواج پسر آن خانواده بود و اگر هندوانه بریده شده سرخ بود و دختری با شرایط ازدواج وجود داشت، نشان از ازدواج دختر خانواده بود. همچنین در صورت وجود بانوان باردار نیز، رنگ زرد هندوانه نشان از بچه پسر و رنگ سرخ نشان از بچه دختر داشت، در نتیجه وجود هندوانه در شب یلدا یک نماد محسوب می‌شود.
پژوهشگر عرصه تئاتر و فرهنگ عامه استان زنجان با بیان اینکه در زبان ترکی به هندوانه قارپیز می‌گوییم که پیز به معنی گرما و قار به معنی برف است در نتیجه اصل ثنویت خود را در این کلمه نیز با جدال گرما و سرما نشان می‌دهد، به انار نیز در ترکی نار می‌گوییم و نار به معنای آتش است که در مقابل برف زمستان قرار می‌گیرد، عنوان کرد: در شب یلدا بزرگ خانه یک انار می‌برد و در مقابل سه کودک نابالغ سه ظرف قرار می‌دادند و ۷ دانه در داخل آن ظرف‌ها می‌ریختند و با گلاب آغشته می‌کردند و ۳ دانه از میان ۷ دانه را کودکان می‌خوردند و با ۴ دانه باقی‌مانده در هر ظرف خمیری درست کرده و نان درست می‌کردند و بعد آن را در پارچه‌ای پیچیده و به دورترین نقاط پرت می‌کردند و باور داشتند که با این کار برکت و تیمن در کل شهر یا روستا پخش می‌کنند.
سفره یلدای زنجانیان، سفره‌ای دارای نماد
وی با بیان اینکه سفره زنجانی‌ها در شب یلدا، سفره‌ای دارای نماد بود، گفت: مردم زنجان در شب یلدا قووت یا قوتو نیز درست کرده و نرم می‌کردند و بعد از درست کردن قووت یا قوتو را در هفت درِ مسجد پخش کرده و برای افزایش آب، باروری و زایش نذر می‌کردند. در شب یلدا حلوا نیز توسط زنجانی‌ها پخته شده و در کنار قوتو روی طاقچه قرار می‌گرفت و باور مردم بر این بود که آنجایی که حلوا و قووت را گذاشتند نباید کسی بخوابد، زیرا که خضر نبی (ع) شب خواهد آمد و از حلوا و قووت خواهد خورد و اگر صبح جای انگشتی روی حلوا و قووت بود به دلیل آمدن خضر نبی (ع) شادمانی می‌کردند.
عباسی‌نیا با بیان اینکه حلوا و قوتو طوری است که بعد از پخت شیاری در روی آن می‌افتد که مردم از آن به عنوان آمدن خضر نبی (ع) حساب می‌کردند و جشن می‌گرفتند، خاطرنشان کرد: مردم زنجان بعد از جمع شدن سفره شب یلدا، به دلیل اینکه روز اول دی‌ماه خورشید گرمای خود را به زمین خواهدداد و خضرنبی با یاران خود خواهد امد و با بوزاوغلان (شب چله که سردترین شب است) مبارزه خواهد کرد و برف‌ها و یخ‌ها آب خواهد شد، شادی می‌کردند. همچنین در برخی از روستاها و خود زنجان نیز مردم صبح اول وقت جلوی نور آفتاب می‌ایستادند تا گرمایی که آفتاب شروع می‌کند، به آن‌ها بخورد و مردم آن را خوش یمن می‌دانستند.
امروزه بسیاری از این آیین‌های نام برده دیگر اجرا نمی‌شود و مردم آن‌ها را فراموش کرده‌اند و شاید اگر پای صحبت پدربزرگ و مادربزرگ‌های خود بنشینیم از این آیین‌ها نام ببرند.
زیبایی شب یلدا با دورهمی و کنار هم بودن چند برابر می‌شود، این شب فرصت خوبی برای دور هم بودن و دیدن اقوام و آشنایان است. در این شب زیبا با حضور در کنار بزرگترها می‌توانیم موجب خوشحالی چند برابر آن‌ها شویم.
