خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: مرتضی ویسی، پژوهشگر
همیشه کتاب‌های سیاسی هیجان خاصی به همراه دارد به ویژه اگر موضوع کتاب مربوط به یک امر تاریخی درباره تحولات سیاسی جمهوری اسلامی باشد. در میان تحولات جمهوری اسلامی، ماجراهای پر ابهام و نامکشوف کم نیستند ماجراهایی که هر کدام را می‌توان یک میوه ممنوعه دانست و پرداختن به آنها امری نفس‌گیر.
برای من و همچنین هم‌نسلی‌های من بسیاری از تحولات جمهوری اسلامی ایران در هاله‌ای از ابهام و فراموشی قرار دارند. گویی اینکه تاریخ بعد از انقلاب ایران در دوردست‌های از تاریخ رخ داده و همیشه با نوعی نسیان و فراموشی همراه است. اما در این میان جرقه‌های زده می‌شود تا برای مدت زمانی هر چند کوتاه روشنایی بر بسیاری از تحولات تاریخی این ۴۰ سال افکنده شود و اطلاعاتی در اختیار نسل جوان قرار گیرد. کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» از آن دست کتاب‌هایی است که به طور اخص می‌تواند برای نسل من نگاشته شده باشد.
ماجرای میکونوس از آن دسته روایت‌های نفس‌گیر و هیجان‌انگیز است که پرداختن به آن برای هر شخص دغدغه‌مند نسبت به تحولات سیاسی ایران امری انکارناپذیر است. به همین دلیل هنگام اطلاع از انتشار کتابی مربوط به خاطرات کاظم دارابی از شخصیت‌های درگیر در این ماجرا می‌توانست بهترین خبر این روزها برای کارشناسان و تحلیلگران تاریخ انقلاب اسلام باشد.
پیش از هر چیز برای مطالعه کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» سه پیش فرض مهم را باید مورد توجه قرار داد؛ اول اینکه این اثر از سوی یک ناشر دولتی، که به نوعی خود را پاسدار ایدئولوژی حاکمیت می‌داند، منتشر می‌شود و نمی‌توان از این متن توقع یک روایت اپوزیسیون‌پسند و مخالف نظام را داشت. دوم، اینکه ماجرای میکنوس به دلایل مختلف سیاسی و فرهنگی از سوی حاکمیت مورد بی‌توجهی قرار گرفته بود که منجر به فراموشی تقریبی در بین توده مردم شده و در خاطره کمتر کسی می‌توان جوانب کامل این تحول مهم را سراغ گرفت و تنها محدود به کور سویی از اخبارهای آن روزهاست به همین دلیل باید تقریباً هر تحقیقی درباره این موضوع در نوع خود تحقیقی نو و بدیع محسوب شود. سوم، اینکه این اثر صرفاً یک کتاب خاطره‌گویی نیست بلکه کاری پژوهشی و تحقیقی است، که لوازم و انگیزه خاص خود را برای مطالعه دارد و باید با مخاطب با سوالاتی مشخص و آشنا به موضوع دست به مطالعه کتاب ببرد.
مانند هر کتاب دیگری کار «نقاشی قهوه‌خانه» داری نقاط قوت و ضعفی بوده که به فراخور اثر می‌توان درباره آن صحبت کرد اما هر کسی ممکن است ظن خود یار این کتاب شود و نگاهی متفاوت به آن داشته باشد. اگرچه این کار بر خلاف بسیاری از آثار دیگر از همان ابتدا مخالفان و موافقان خود را از پیش مشخص کرده است و هر کدام از جریان سیاسی روز مواضعی متفاوت با این کتاب خواهند داشت.
ویژگی‌های کتاب، نخست: نقاط قوت
بیش از هر چیز (فارغ از محتوای کتاب) باید به جدیت نهفته در کار اشاره کرد که با اولین نگاه به مجموعه کتاب می‌توان این امر را مشاهده کرد. در واقع با دیدن تنها پانوشت‌های مولف به خوبی می‌توان پی‌برد که قرار نیست تنها با یک روایت ساده و کپی شده خاطره‌گو مواجه باشیم بلکه با اثری متفکرانه و برنامه‌ریزی شده روبه‌رو هستیم که حساسیت‌های زیاد و مدت زمانی طولانی برای آن صرف شده است. این امر باعث می‌شود تا انگیزه مخاطب به درگیر شدن با اثر بیشتر شود.
نویسنده یا به عبارتی گردآورنده اثر به قدری در نوشتن خود وسواس و دقت به خرج داده است که در بخش‌های روایی ماجرا تقریباً به جرات می‌توانم بگویم هیچ خواننده‌ای از خواندن آنها خسته نشود و به خوبی با متن همراه شود.
موضوع جذاب و پر تنش است به عبارت دیگر تنها با پی بردن به عمق حساسیت موضوع کافی است که از همان آغاز منتظر یک اثر جذاب باشیم تا با مطالعه آن نکات مهمی برای مخاطب مشکوف گردد و برگی مهم از تاریخ جمهوری اسلامی آشنا شود.
مطالعه این اثر صرفاً یک بیان و یک روایت سیاسی نیست بلکه مخاطب از طریق خواندن کتاب با ابعادی عمیق از فرهنگ و سبک زندگی مردم آلمان آشنا می‌شود که در کمتر کتاب و یا فیلمی بدان پرداخته شده است. اینکه یک زندانی در یک کشور چه جایگاهی دارد و شرایط محیطی زندان‌های یک کشور غربی به چه شکل است خود روایتی مفصل است که به طور قطع با خواندن این کتاب اطلاعات زیادی در دست مخاطب قرار می‌گیرد.
انتخاب عناوین و سر تیترهای فصل‌ها و پاراگراف‌ها بسیار هوشمندانه است که بعد از خواندن متن متوجه چند بعدی بودن این عناوین خواهیم شد. این امر بیش از هر چیز نشان‌گر درگیری نویسنده با محتوای کتاب است.
برای اولین‌بار در یک کار خاطره‌نگاری متوجه شدم که نویسنده به ابعاد روانی و شخصیتی خاطره‌گو هم اشاره کرده است. بدون اینکه خود خاطره‌گو متوجه باشد ابعادی از شخصیتی، روحی و روانی خود را بیان کرده است که به روشن شدن بسیاری از موضوعات در کتاب کمک کرده است.
زیر نویس و پاورقی‌های کتاب که با تلاش و همت بالای نویسنده جمع آوری شده است مخاطب را از بلاتکلیفی در آورده و تکلیف بسیاری از مسائل را مشخص می‌کند که اگر صرفاً بر عهده خاطره‌گو قرار داشت شاید بسیاری از این نکات روشن نمی‌شد.
در توصیف این اثر باید بگویم به هیچ وجه نمی‌توان کتاب را یک خاطره‌نویسی ساده قلمداد کرد بلکه از همان آغاز مخاطب با شیوه‌ای از نگارش مواجه می‌شود که صرفاً بیان خاطره و روایت‌گویی ساده نیست بلکه با پانویس‌ها و اسنادی مواجه است که در تایید و یا تکذیب وقایع تاثیر زیادی دارد به اضافه اینکه خود همین تحقیقات که به وسیله گردآورنده کتاب نگاشته شده است حامل مطالب مفیدی است که حتی خارج از محتوای کتاب نیز می‌تواند مدد رسان باشد و از آنها درس آموزی کرد.
پرداختن به ماجرای میکونوس مانند رفتن به میان میدان مین است. به خوبی می‌دانم که پرداختن به مسائلی این چنینی چه میزان در نظام‌های سیاسی کل دنیا چه تاثیرات و هزینه‌های به همراه دارد. همان‌گونه که گفتم این موضوع محدود به نظام سیاسی ما نیست بلکه همه جای دنیا سعی دارند مسائل این‌چنینی خیلی واکاوی نشوند تا هر چه سریع‌تر به دست فراموشی سپرده شوند، اما آنچه اینجا مهم است جرات و جسارت حوزه هنری انقلاب اسلامی است که با توجه به این همه حساسیت، زمینه این تحقیق را فراهم کرده است و الحق نیز نویسنده به خوبی توانسته از پس این امر خطیر کنار بیاید.
دوم: نقاط ضعف
کتاب بسیار قطور و مفصل نگاشته شده است چنان‌که با همان نگاه اول، مخاطب دلسرد می‌شود. بنابراین باید با انگیزه‌ای بالا کتاب را به دست گرفت.
جدال ناگزیر خواننده با اسناد که بسیار حوصله‌بر است.
استدلال‌ها و گفته‌ها بسیار با پیچیدگی بیان می‌شوند که باعث رفت و برگشت در روایت می‌شود.
آنچه که من از این کتاب آموختم محدود به یک ماجرای ساده نیست که در آن نظام جهانی کمر همت به باطل کردن حقیقتی روشن‌تر از روز کرده است بلکه آشنا شدن با دنیایی است که در آن پنجره‌های جدیدی برای من باز کرده است. برای منی که تا کنون آثار زیادی درباره اسرای ایرانی در زندان‌های عراقی مطالعه کرده‌ام و زندان‌های تاریک و مخوف به همراه شکنجه‌های غیرانسانی را مشاهده کرده‌ام، تجربه فضای این‌قدر متفاوت در زندان‌های یک کشور بیگانه برای تجربه‌ای غیر قابل وصف است و شاید تا مدت‌ها به تصویر این فضا فکر کنم.
می‌دانیم که تم‌های دادگاهی و حقوقی در میان آثاری ادبی و خاطرات شفاهی آثار کم طرفداری هستند چون پرداختن به این متون تخصصی کاری دشوار و گاهی خارج از طاقت که نه تنها مخاطب بلکه خود نویسنده را نیز بی‌حوصله می‌کند اما تلاش نویسنده در به کار بردن مضامین ادبی و تشبث به شخصیت‌های داستانی مانند داستان بینوایان و همچنین نویسندگی ادبیانه تا حدی توانسته به این مشکل غلبه کند و در بسیاری از نقاط کتاب مخاطب با ماجراهای رمانتیک و احساسی نیز همراه شود و صرفاً یک خاطره گویی خشک و دادگاهی را مشاهده نکنیم.
بخش‌های اول کتاب از اهمیت بالایی برخوردار است چون معدود کاری است که در آن با توجه کودکی فرد خاطره زمینه‌ها و ابعاد روانی فرد مورد توجه قرار می‌گیرد که در نتیجه‌گیری‌های مخاطب تاثیر بسیار بالایی دارد به همین جهت به تاکید عنوان می‌کنم بهتر است در خوانش هیچ بخشی از ماجراهای زندگی نامه کودکی دارابی جای نمانند.
در بعضی نامه‌نگاری‌ها و پانوشت‌ها ممکن است مخاطب خسته شود ولی یکی از ویژگی‌های مهم کتاب این است که خواننده می‌تواند از بعضی بخش‌ها بگذرد و به بخش بعدی برود، زنجیره تدوین چنان است که روایت از دست او در نخواهد رفت، و همچنان خود را با ماجرای کتاب همراه خواهد دید.
این اثر را می‌توان امری خود انتقادی دانست از یک ماجرای چند بعدی به همین جهت نمی‌توان از مخاطب خواست به طور قاطع و تمام و کمال به تمام پاسخ‌های خود دست پیدا کند.
برای من خیلی جالب است که می‌دانم محسن کاظمی در این اثر چه میزان زحمت کشیده است ولی صدای خود او به جز موارد پاورقی و تحقیقات تکمیلی، نمایان نیست و بیشتر من صدای دارابی را می‌شنیدم تا کاظمی، و این شاید عمدی در کار باشد اما به هر حال خود نیز امری جالب است.
در نهایت باید تاکید کنم این کتاب نمی‌تواند به اثری پاپیولار و عامه‌پسند تبدیل شود اما برای کسانی که عاشق پی‌گیری پرونده‌های مغشوش و نامعلوم در جمهوری اسلامی هستند کتابی کامل است و به خصوص اپوزیسیون خارج کشور به طور قطع پاسخ به این اثر را در دستور کار خواهد داشت.
