ايلام در فاصله ۷۱۰ كيلومتري تهران واقع شده است. شهر ايلام در ميان حصاري از كوهها و ارتفاعات جنگلي استقرار يافته و آب و هواي معتدل كوهستاني دارد. بهار آن نيز جلوهاي زيبا و دلپذير دارد.
حسين قلي خان كه ظاهرا قدرتمندترين والي پشتكوه بود، در محل فعلي شهر ايلام، خانههاي اعياني، اردوگاه و عمارت را بنا كرد كه عملا به مركز تابستاني واليان پشتكوه تبديل گرديد. سالها اين محل بهنام حسين آباد والي معروف بود تا در زمان پهلوي اول در خرداد ماه ۱۳۲۵ شمسي و با توجه به سابقه تاريخي و تصويب فرهنگستان ايران «ايلام« ناميده شد.
در محدوده استان ايلام، بقاياي دهها آسياب قديميمشهود است كه تعدادي از آنها در حالحاضر نيز مورد بهره برداري قرار ميگيرند. اهم اين آسيابهاي قديميو تاريخي عبارتند از: آسيابهاي قبا، كاظم بگه تنوره خان، كلاي، چگاوزنه، يوسف، قبادبگ، باوي گمار، گريان، خندان و آسياب نادريژ در مناطق ايلام و بانقلان، آسيابهاي موسي، حلاج آباد، چمآب در منطقه چم آب و آسيابهاي ديزله، چمسارد، رحمان، چمبور، ملكشاهي، ميراختيار، بوليها، كوله، سرني، ميمه، گلان، شيخ مكان و سراب كلان در مناطق چوار و صالحآباد، دره شهر، شيروان و چرداول.
- سنگ نوشته آشوري (گلگل)
يکي از آثار تاريخي ايلام گل گل ميباشد.سنگ نوشته گلگل ملكشاهي در كنار روستاي گلگل در فاصله ۲۵ كيلومتري شهر ايلام بر ديواره كوهي حك شده است. اين سنگنبشته به دوران آشور بانيپال مربوط است و حدود ۳ هزار سال قدمت تاريخي دارد. بر روي سنگ نوشته، نقش پيكره يك سرباز آشوري با كلاه خود، ماه وستاره در بالاي سر آن در حاليكه پيكاني در دست دارد، مشاهده ميشود. در قسمت تحتاني اين سنگ نوشتهچند جمله با خطوط ميخي حك گرديده است.
يکي از مکانهاي تاريخي ايلام گورستان چنار نام دارد.اين گورستان باستاني در ناحيه چنارباش ايلام واقع شده و به هزار سال قبل از ميلاد تعلقدارد. در اين ناحيه، تعدادي گور كشف گرديده كه بنا به رسم آن زمان، مردگان آن درون خمرههاي كوچك و بزرگدفن شده بودهاند و لوازم و اشيا مرده نيز در كنار او در داخل خمره قرار داشتهاست.
تپه وركبود در نزديك رود كشكان و در حدود ۲۰ كيلومتري شمال غربي ايلام قرار دارد. باستان شناسان در گودال قائميكه در اين تپه حفر كردهاند، به تعداد زيادي گور دست يافتهاند كه تعدادي از آنهابا قلوه سنگهاي نامنظم پوشيده شده بود و قلوه سنگهاي بزرگي هم در جوانب گورها، براي استواري سقفگورها، چيده شده بود. اشياء فلزي به دست آمده از اين تپه، از جنس مفرغ و آهن ميباشند.تپه ورکبود جز مکانهاي تاريخي ايلام به شمار ميرود.
آبشار گچان در 15 کيلو متري شمال شهر ايلام و در ميان تنگ که خود يکي از تفرجگاههاي ايلام است قرار دارد. در اين منطقه که کوههاي زيبا و معظم مانشت و قلارنگ به همراه گچان گويي به هم رسيدهاند منظره بسيار زيبايي را ايجاد کرده است. به گونهاي که در فصول بهار، تابستان و پاييز و حتي زمستان بعلت دسترسي تقريبا راحت آن پذيراي خيل عظيم دوستداران طبيعت است.
تالاب زمزم در 74 کيلومتري شرق شهر ايلام واقع گرديده است. مساحت آن در حدود يک هکتار و ارتفاع آن ازسطح درياهاي آزاد 675 متر است. آب آن به صورت چشمه و داراي آب دايمياست. پوشش گياهي اطراف آن چشمانداز زيبايي را بوجود آورده و زيستگاه بسيار مناسبي براي حيات وحش فراهم نموده است.
کبيرکوه به مجموعه کوههاي بلندي است که خود قسمتي از رشته کوه بزرگ زاگرس است گفته ميشود. اين رشته از ديوارهاي جنوبي دره رودخانه آب آفتاب و کنجان چم شهرستان مهران شروع شده و رو به رودخانه کرخه در دهستان الوار گرمسيري از شهرستان خرم آباد لرستان ادامه مييابد. دامنههاي شمال و شمال شرقي آن به درههاي رودخانه سيمره، کرخه و دامنههاي جنوب و جنوب غربي آن به مرز ايران و عراق منتهي ميشود. دره کنجان چم تا دره رودخانه کرخه 175 کيلومتر و عرض آن در حد فاصل رودخانه سيمره يا کرخه تا مرز ايران و عراق بين 45 تا 80 کيلومتر است. اين کوهستان پهنهاي به وسعت 9500 کيلومتر مربع را زير پوشش قرارداده است.
در جنوب غربي دره شهر و بر روي ارتفاعات صخرهاي حد فاصل ارتفاعات کبير کوه و دشت دره شهر در بالاترين منطقه قلعهاي بزرگ موجود ميباشد که به نام سه کسان يا سه کسون خوانده ميشود. اين قلعه يکي از بزرگترين و گستردهترين قلعههاي دوره ساساني اسلاميدر منطقه بوده که دسترسي به آن بسيار مشکل ميباشد.مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ ميباشد. ديوارها جهت غير قابل دسترس بودن بر روي صخرهها ساخته شده است اين قلعه داراي آب انبار به صورت کنده کاري صخرهها بوده است.
از آثار تاريخي ايلام ميتوان از قلعه هزاراني نام برد. در امتداد جاده آبدانان-مورموري در ابتداي روستاي هزاراني در بخش شمالي جاده بقايايي قلعهاي بر روي يک تپه طبيعي ديده ميشود. ارتفاع اين تپه حدود 10 متر ميباشد که آثار بجاي مانده معماري آن به صورت يک قلعه بوده که با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است پلان بنا به شکل دالانهايي مستطيلي شکل و طويلي است که متاسفانه کاملا تخريب و به صورت مدفون و نيمه مدفون مشاهده ميشوند و مربوط به دوران ساساني ميباشند.
بناي آتشکده مربوط به دوره ساسانيان است که در 15 کيلومتري جنوب غربي روستاي سرتنگ و در مسير رودخانه خروشان کنگير ايوان قرار دارد.اين بنا يکي از سالمترين آتشکدههاي دوران قبل از اسلام در استان ميباشد.اين بنا روي چهار پايه ساخته شده و داراي گنبدي يک جداره ميباشد.
آتشکده موشکان از مکانهاي تاريخي ايلام و در فاصله 3 کيلومتري شهر سرابله قرا دارد که مربوط به دوران ساسانيان است. اين آتشکده از ملات ساروج و سنگ ساخته شده است که در طول زمان بر اثر حوادث مختلف تخريب گرديده است که در سال 1382 زيرزمين آتشکده مذکور توسط اداره کل ميراث فرهنگي و گردشگري استان با طاقهاي قوسي شکل بازسازي گرديده است.
يکي ديگر از مکانهاي تاريخي ايلام چهار طاقي نام دارد. اين اثر در شهرستان دره شهر بر روي تپه بناي يک آتشکده به صورت چهار طاقي باقي مانده است .اين بنا را در محل طاق ميگويند. اين بنا تماما با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساساني است