دکتر فخرالدین سلطانی
مجتبی عبدالملکی
انسان، موجودی اجتماعی است که طبیعت او تمایل به برقراری ارتباط با نزدیکان و اطراف دارد. این نیاز در یک گروه و جامعه که شکل یافته از افراد انسانی است نیز مشاهده می شود. منشأ این نیاز در مکتب های فلسفی به شیوه های مختلفی تبیین شده است؛دین اسلام آیینی است که نه تنها به مباحث ایمانی و اعتقادی شخص توجه داشت بلکه برای تمامی شئون زندگی انسانی اعم از فردی و اجتماعی برنامه و راهکار ارائه داده است. بر همین اساس تبیین و تحلیل این جایگاه از منظر اسلام نیز قابل بررسی بوده به گونه ای که پیامبر اسلام (ص) که پیام آور و الگوی بسیار اساسی در تمامی شئون زندگی اعم از مدیریت، حکومت و سیاست می باشد به اهمیت این جایگاه پرداخته و در سیره و رفتار سیاسی خویش در روابط خارجی نقش دیپلماسی را پر رنگ تر از مفاهیم دیگر معنا نموده است.
منظور از روابط خارجی مجموعه از فعالیت های است که در سیرۀ سیاسی پیامبر اسلام نسبت به دولت ها، ملتها، اقوام و ادیان دیگر اعمال شده است، و خط و مشی و چارچوب کلی سیاست خارجی دولت اسلامی که پیامبر اسلام(ص) مؤسس آن بود، تعیین و ترسیم گردیده است.
فهرستی از چارچوب کلی سیاست خارجی اسلام عبارتند از:
1. پایبندی به تعهدات و پیمان ها(توبه، آیه7؛ نحل، آیه 91-92؛ اسراء، آیه 34؛ نساء؛ آیه90)
2. رعایت امانت و پرهیز از خیانت (نحل، آیه 94)
3. محوریت الله و التزام به عدالت:(مائده؛ آیه 8)
4. پذیرش صلح و پیمانهای صلح جویانه: (انفال؛ آیه 61)
5. احترام به نظم و قراردادهای بین المللی: (نساء؛ آیه 90).
6. مبارزه با سلطه جویی و فساد و ترسیم آینده: (قصص؛ آیه 83).
7. برقراری روابط دوستانه و عادلانه با کساینکه در امر دین با شما جنگ نکرده و شما را از خانه و دیارتان بیرون نکرده اند:(ممتحنه؛ آیه 9).
8. قطع رابطه با ستمگران که در امر دین با شما جنگیده اند و شما را از خانه و دیارتان بیرون کرده اند، و نیز قطع رابطه با کسانی که از آن ظالمان حمایت کرده اند: (ممتحنه؛ آیه 9).
9. مقابله به مثل به متجاوزان و بدخواهان: (بقره؛ آیه 194 و شوروی؛ آیه 42-40).
با استفاده از آیات قرآن کریم و سیرۀ سیاسی رسول الله الاعظم(ص)، اصول و مبانی کلی سیاست خارجی و دیپلماسی در اسلام را به ترتیب زیر می توان ارائه داد:
1. اصل دعوت 2. اصل نفی سبیل و عزت اسلامی 3. اصل همزیستی مسالمت آمیز 4. رعایت احترام متقابل در روابط خارجی و بین المللی 5. اصل وفای به عهد و احترام به قرار دادها و پیمان ها
به لحاظ اهمیت این اصول، هر یک را به اختصار توضیح می دهیم:
1) اصل دعوت
در روابط خارجی اسلام و سیرۀ سیاسی رسول اکرم(ص) اصل دعوت با محوریت توحید یکی از اصول سیاسی و مورد تأکید بسیار است، دعوت، دستور صریح قرآن است و از ضروریات دین اسلام و روابط خارجی آن محسوب می شود، و شرایط مبنا و اصل قرار گرفتن را در فقه سیاسی اسلام دارد. یعنی هم یک حکم منصوص است نه اجتهاد، و منسوخ هم نشده است، احکام تکلیفیه بر آن جاری است، منطبق با سنت است و کلی نیز می باشد. پس این اصل یکی از مبانی روابط خارجی دولت اسلامی است که به تناسب شرایط و با شیوه خاصّی از آن استفاده می شود...«دعوت» و تبلیغ از مهم ترین و اساسی ترین هدف رسالت انبیاء الهی به خصوص پیامبر اکرم(ص) بوده و منشأ وحیانی دارد.
توجه به قرآن کریم و سنت عملی پیامبر(ص)، این واقعیت را اثبات می کند که مبنای سیاست خارجی در دولت اسلامی، بر محوریت توحید و نبوت رسول اکرم(ص) همان دعوت و تبلیغ است. پیامبر اسلام(ص) در اصل دعوت، روش های مختلفی را بکار می گرفت از جمله تقدم اصل همزیستی مسالمت آمیز بر تشنج و جنگ، رعایت مسائل اخلاقی و انعطاف پذیری، و استفاده از اصول مشترک.
يكي از روش‌هاي كه يك سياستمدار را به هدفش نزديك مي‌كند، استفاده از اصول و نقاط مشترك با مخالفان و بيگانگان است، از اين استراتژي و روش، پيامبر اسلام(ص) بسيار خوب استفاده مي كرد، در نامه خود غالباً آيه 64 از سوره آل عمران را مورد استناد خود قرار مي‌داد، كه در آن از كلمه مشترك و يكسان نام برده است.
از مطالعه آيات قرآني چنين بر مي‌آيد كه ايجاد رابطه مودّت با بيگانگان امري است كه مسلمانان در روابط بين المللي خود مي توانند از آن بهره بگيرند، چه، اولاً اسلام آيين فطرت است و هرگز با احساسات طبيعي و انساني بشر سرناسازگاري نداشته است، ثانياً، اسلام بدين نكته اساسي توجه داشته كه هميشه باايجاد يك جو آرام و مالامال از تفاهم است كه انسان مي تواند با مخالفان عقيدتي خود به گفت گو بنشيند. پس اگر مودّت، تبادل عواطف انساني و نيك رفتاري با كافران، از شروط اساسي تبليغ است چگونه مي توان در روابط مسلمانان با ديگر جوامع بشري اين پديده هاي طبيعي را منكر شد.
2- اصل نفي سبيل و عزّت اسلامي
مفهوم و معناي «قاعده نفي سبيل» چنين است: «خداوند در قوانين و شريعت اسلام هيچ گونه راه نفوذ و تسلط كفار بر مسلمين را باز نگذارده و هرگونه راه تسلط كافران بر مسلمانان را بسته است. پس كافر در هيچ زمينه‌اي شرعاً نمي‌تواند بر مسلمانان مسلط شود».
قاعده نفي سبيل از لحاظ دليل شرعي از آيات و روايات و اجماع فقهاي اسلام و دليل عقلي، بسيار معتبر است. و لن بعل الله للكافرين علي الم‍ؤمنين سبيلاً. خداوند سبيل و طريقي براي كافران بر مؤمنان قرار نداده است. از پيامبر اسلام (ص) روايت شده كه فرمود: الاسلام يعلو ولا يعلي عليه و الكفار بمنزله الموتي لا يحجبون ولا يورثون.
اسلام هميشه علو و برتري نسبت به ساير مكاتب و ملل را دارد و هيچ چيزي بر آن برتري ندارد و كافران به منزله مرده ها هستند كه نه مانع ارث مي‌شوند و نه ارث مي برند.
بر اساس قاعده نفي سبيل، راه هر نوع نفوذ و سلطه كفار بر جوامع اسلامي در حوزه هاي مختلف سياسي، نظامي، اقتصادي و فرهنگي بايد مسدود شود. عزت و سيادت از آن مسلمانان است. قرآن كريم مي‌فرمايد: ولله العزه و لرسوله و للمؤمنين ولكن المنافقين لا يعلمون. عزت و شوكت مخصوص خداوند و پيغمبرش و مؤمنين است. ولي منافقان نمي‌دانند.
امام خميني (ره) هر نوع روابط و قرار داد بين المللي را كه منجر به نقض اين اصل و ناديده گرفتن آن شود،بي اعتبار دانسته و انعقاد چنين معاهداتي را تحريم مي‌كند.
3- اصل همزيستي مسالمت آميز:
در ضمن اين اصل،سه فرع وجود دارد كه طريقي است براي صلح وهمزيستي مسالمت آميز :
1- تاليف قلوب : ( توبه آيه/ 60 و مقنعة شيخ مفيد، ص 241 )
2- احسان : ( نحل آيه / 90 و توبه آيه / 91 و ممتحنه آيه / 8 )
3- قاعده لاضرر: ( وسائل الشيعه،ج 17، ص 319، حديث 1 و ص 341)