زعفران به عنوان یکی از مهمترین کالاهای صادراتی غیرنفتی که پیشینه دو هزار ساله دارد، به دلیل مشکلات و موانع داخلی سال‌هاست رنگ خود را در بازارهای صادراتی باخته و جایگاه خود را به دیگر کشورها واگذار کرده است، این در حالیست که ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان زعفران در دنیا محسوب می‌شود به‌طوری که بیش از 95 درصد زعفران جهانی را تولید می‌کند، اما سهم قابل‌توجهی در بازارهای جهانی ندارد.
خطر فراموشی زعفرانی ایرانی در بازارهای جهانی
به تازگی رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، از خطر فراموشی زعفران ایرانی در بازارهای جهانی خبر داده و در این باره به ایلنا گفته است: ایران با دارا بودن 123 هزار هکتار سطح زیر کشت در سال 1402 و توان تولید بیش از 450 تا 470 تن زعفران در سال بزرگترین و مهمترین تولیدکننده زعفران در جهان است. استان خراسان رضوی با سطح زیرکشت 92 هزار هکتار مزارع تولید زعفران رتبه اول و پس از آن خراسان جنوبی با سطح زیرکشت 17 هزار هکتار در رتبه دوم تولید قرار دارد. او در بخش دیگری از سخنان خود از کاهش فروش 12 تا 15 درصد زعفران خبر داده و گفته است: میزان صادرات 1401، بالغ‌بر 217 تن، در سال 1402 حدود 221 تن بوده است که موضوع کاهش چشمگیر تولید در این دو سال تاثیر زیادی در کاهش صادرات زعفران داشته است.
روند کاهشی تولید زعفران ایرانی
طبق آمارهایی که سال 1400 وزارت جهاد کشاورزی منتشر کرده، نشان می‌دهد که تولید زعفران بین 30 تا 60 درصد در استان‌های مختلف کشور کاهش یافته است. حتی ایران به عنوان بزرگترین صادرکننده زعفران به اسپانیا صادرات زعفران به این کشور در سال 2023، نسبت به سال 2022 بیش از 11 درصد کاهش داشت؛ این در حالی است که ایران در این سال با صادرات 45 تن 440 گرم زعفران به اسپانیا به ارزش 36 میلیون 565 هزار یورو بزرگترین تامین‌کننده زعفران اسپانیا بوده و 87 درصد از کل واردات این کشور در زمینه زعفران را به خود اختصاص داده است. پنج کشور اول مقصد صادرات زعفران به اسپانیا به ترتیب کشورهای آمریکا با 11 میلیون و 916 هزار یورو، فرانسه به سه میلیون و 929 هزار یورو و امارات با سه مسلیون 668 هزار یورو واردات از اسپانیا بوده‌اند. البته کاهش تولید زعفران از چند سال گذشته آغاز شد.
زعفران ایرانی به نام افغانستان
در کنار کاهش تولید زعفران در کشور، سال‌هاست که خام‌فروشی جای خود را به ارزآوری صادراتی این محصول استراتژیک که آوازه جهانی داشت واگذار کرده و کشورهای دیگر جای ایران را گرفته‌اند. بر اساس برآوردها هر ماه 10 تن زعفران به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود. گفته می‌شود که افغانستان در سال گذشته 40 تن زعفران از ایران خریداری کرده است و سپس با نام خود به بازارهای دیگر صادر کرده است. در این رابطه فرشید منوچهری، دبیر شواری ملی زعفران ایران، گفته است: ایران عملا بازار چهار کشور چین، هند، عربستان و آمریکا را از دست داده است و تاجران افغانستانی اقدام به صادر به این کشورها میکنند، این در حالی است که گفته می‌شود که تنها 12 تن زعفران توسط افغانستان کشت می‌شود، اما حدود 69 تن زعفران صادر کرده است. این موضوع را نیز دبیر شواری ملی زعفران ایران تائید کرده و توضیح داده است: برخی از کشورها محصول ایران را خریداری کرده و با بسته‌بندی کشورهای خودشان به بازارهای جهانی عرضه میکنند؛ دقیقا مشابه همین اتفاق در مورد پسته و فرش ایرانی نیز رخ داده است. بنا به گفته او، رقم صادرات زعفران ایران در سال گذشته، حدود 217 تن و 406 کیلو بود و بیشترین بازارهای صادراتی زعفران ایران کشورهای امارات، چینف اسپانیا، افغانستان و قطر بوده است. کارشناس می‌گویند که کاهش صادرات منجر به قاچاق معکوس شده که یکی از علت‌های آن تعهد ارزی است از همین رو بیشتر تاجران ترجیح می‌دهند به صورت چمدانی و به صورت فله‌ای اقدام به خروج این محصول از کشور کنند. با وجود اینکه ایران بیش از 95درصد زعفران دنیا را تولید می‌کند، اما به دلیل عدم توجه به برندسازی و حرکت به سمت خام فروشی جایگاه جهانی خود را از دست داده است.
در نشست آسیب‌شناسی صادرات محصولات کشاورزی، که به همت مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران برگزار شد، مهمترین چالش‌های حوزه زعفران بررسی شده که یکی از این چالش‌ها تناقض آماری است؛ تناقض آماری باعث می‌شود که سیاست‌گذار نتواند به دقت و درستی وضعیت این حوزه را رصد کرده و برای رفع مشکلات برنامه‌ریزی کند. مثلاً طبق آمار و اطلاعات گمرک، کشور در سال 1401 به 59 کشور صادرات زعفران داشته در حالیکه در شورای ملی زعفران 67 کشور عنوان شده است. در سال 1400 نیز طبق اطلاعات گمرک به 69 کشور صادرات داشتیم که شورای ملی زعفران این عدد را 47 کشور عنوان کرده است. عدم حضور در بانک‌های اطلاعاتی بزرگ دنیا و تضاد برندسازی یکی دیگر از چالش‌های این حوزه است. نگاه دستوری به تولید و صادرات در کشور، تعهد ارزی صادرکنندگان، تغییر استانداردهای بازارهای هدف، افزایش میزان قاچاق زعفران به افغانستان و کشورهای عربی(قاچاق ارزان و صادرات گران)، چالش نرخ پایه گمرکی، عدم ثبت برند ملی زعفران ایران و عدم توجه جدی به زنجیره ارزش زعفران از مهمترین چالش‌های این حوزه است.
