پژمان موسوی: این یادداشت به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا در روزهای جولانِ کرونا در ایران، نسخه کاغذی روزنامه‌ها «مهم» است و چرا فضای مجازی نمی‌تواند در شرایط کنونی ایران جایگزین خوبی برای روزنامه‌ها باشد. نخست از همین گزاره آخر شروع می‌کنم؛ کسی مخالف فضای مجازی و ظرفیت‌های آن نیست؛ اتفاقا باید تمام‌قد پشت آن ایستاد و همه ظرفیت‌های آن را برای اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی و مطالبه‌گری فعال کرد؛ بحث بر سر جایگزینی است. دقیقا به همین دلیل که روزنامه‌ها در ایران کارکرد و وظیفه خاصی را بر عهده دارند و نمی‌توانند جای فضای مجازی را بگیرند، فضای مجازی هم خصوصا با تعریف ایرانیِ آن نمی‌تواند و نباید جای روزنامه‌ها به‌ویژه نسخه کاغذی آنها را بگیرد. فضای مجازی این روزها کشکولی عجیبی است از راست و دروغ، درست و غلط و خبر و شایعه. هر روز حجم زیادی از اخبار و اطلاعاتِ غلط در گروه‌ها و کانال‌های مختلف، از خبری گرفته تا خانوادگی، رد‌و‌بدل می‌شود و خیلی از آنها هم هیچ‌گاه تکذیب یا اصلاح نمی‌شوند و پایه‌ای می‌شوند برای رفتار و تصمیم‌گیری‌های غلط. علت اصلی این نوع اطلاع‌رسانیِ غیر‌مسئولانه هم چیزی نیست جز نگاه غیر‌حرفه‌ای به خبر و روزنامه‌نگاری. بسیاری از کانال‌ها و مراجعِ مجازی اطلاع‌رسانی، برای جذب مخاطب و کلیک بیشتر، هر شایعه‌ای را به نام خبر منتشر می‌کنند و هیچ‌یک از اصول حرفه‌ای روزنامه‌نگاری را در فعالیت‌های روزانه‌شان رعایت نمی‌کنند، چرا‌که اساسا برای بسیاری از فعالان فضای مجازی، «دقت» همواره باید فدای «سرعت»شود. این در حالی است که روزنامه‌نگاران حرفه‌ای دقیقا به‌دلیل فضایی که در آن کار می‌کنند و اعتبار رسانه‌ای که در آن قلم می‌زنند، باید برای انتشار هر خبر، یادداشت، گزارش یا آمار اطلاعاتی، به‌خوبی تحقیق کرده و بر‌اساس اصل دقت و صحت و البته بر پایه شرافت حرفه‌ای، به انتشار یافته‌های خود بپردازد. حتی با فرضِ فعالیت دقیق و مسئولانه در فضای مجازی و انتشارِ اخبار و اطلاعات درست و دقیق، فضای مجازی تنها جای خبر است و این دقیقا همان چیزی است که از آن به گرفتنِ تمرکزِ مخاطب و مواجه‌کردن او با دریایی از اطلاعات بدون امکان تبیین و تحلیل یاد می‌شود. در مقابل، روزنامه جایی است برای تمرکز، تحلیل و تفسیر هر آنچه روزانه به شکل خبر عرضه شده و نیازمند تحلیل و تفسیر است. در فضای مجازی اطلاع‌رسانی سریع در اولویت است اما مردم این روزها نیازمند متون آموزشی هم هستند و طبیعتا خواندن متون طولانی در فضای آنلاین برای بسیاری خوشایند نیست و روزنامه‌های چاپی می‌توانند این خلأ را پر کنند. ماندگاری نسخه‌های چاپی هم امتیاز دیگری است که این روزها باید به‌خوبی از آن استفاده شود. چه چیزی مهم‌تر است از «صحت» اخبار منتشرشده و تحلیل و تفسیر آنها در روزهای اوج شیوع کرونا؟ نکته دیگر این است که هنوز روزنامه‌ها در ایران تأثیر حاکمیتی دارند و این به آن معناست که بخشی از ساختار دولتی و نهادی ایران، روی انتشار اخبار و اطلاعات و تحلیل آنها در روزنامه‌ها حساس است و به آن واکنش نشان می‌دهد. از همین‌رو مطالبه‌گری و بازتابِ صدای مردم، به‌ویژه در مواردی که به کم‌کاری و اهمال مدیران در بحرانی چون کرونا مربوط است و انتشار آن در روزنامه‌ها، بسیار تأثیر گذار بوده و به تغییر رفتار منجر خواهد شد. تجربه جهانی در بحران کرونا هم تأیید‌کننده این فرضیه‌هاست. در کدام کشور دیدید که روزنامه‌ها به شکل کلیِ آن به‌دلیل کرونا تعطیل شوند؟ اگر می‌شد خلأ روزنامه‌ها را با فضای مجازی پر کرد که کشورهای پیشرفته که ابزارهای دیجیتال و دسترسی‌های بیشتری در مقایسه با ما در حوزه فضای مجازی دارند، باید خیلی زود روزنامه‌هایشان را تعطیل می‌کردند و همه را به فضای مجازی حواله می‌دادند. پس چرا این اتفاق نه در ایتالیا رخ داد، نه در اسپانیا، نه در انگلیس و نه در فرانسه و آمریکا؟ نه‌تنها روزنامه‌ها در کشورهای درگیر با کرونا محدود و ممنوع از انتشار نشدند بلکه امکانات جدی‌تری برای حضور خبرنگاران این رسانه‌ها در حوزه‌های مرتبط با کرونا هم اعطا شد تا این رسانه‌ها بتوانند هم با قدرت و قوت بیشتری آمار و اطلاعات را به مردمشان برسانند هم امکان بیشتری برای تحلیل درست و همه‌جانبه از بحران را در اختیار مخاطبان قرار دهند. آن‌طور‌که برخی در ایران از نسخه آنلاین در برابر نسخه کاغذی دفاع می‌کنند هم هیچ‌کدام از این روزنامه‌ها به نسخه آنلاین خود بسنده نکردند، چرا‌که اگر نسخه آنلاین برای همه مخاطبان پاسخ‌گو بود، هیچ‌گاه گاردین به خود زحمت نمی‌داد با صرف هزینه بسیار، نسخه‌های چاپی خود را رایگان جلوی درب منازل شهروندانش توزیع کند یا باقی روزنامه‌ها ریسک نمی‌کردند در شرایطی که می‌دانند ممکن است فروش نسخه کاغذی‌شان محدودتر باشد، نسخه کاغذی منتشر کنند. می‌ماند یک نکته دیگر و آن اینکه آیا نسخه کاغذی روزنامه‌ها ناقل کروناست؟ به این پرسش این‌گونه پاسخ می‌دهم: اولا اینکه انجمن بین‌المللی رسانه‌های خبری تحقیقات فراوانی را درباره ایمنی روزنامه‌ها جمع‌آوری کرده است که نتیجه این تحقیقات به وضوح نشان می‌دهد که روزنامه‌ها از حیث انتقال ویروس کرونا بی‌خطرند و تاکنون هیچ موردی از انتقال ویروس کرونا از‌طریق روزنامه در هیچ جای دنیا مشاهده نشده است؛ دوما اینکه همان‌طور که برای بقیه موارد اصول بهداشتی را رعایت می‌کنیم، اگر پس از خرید و مطالعه روزنامه یا کتاب هم همان اصول را رعایت کنیم، هیچ خطری سلامت ما را تهدید نمی‌کند.
