به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: قانون هوای پاک بر اساس ۳۴ ماده، دستگاههای مختلف اجرایی در کشور از جمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صداوسیما و... را مکلف کرده است که هر یک به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند؛ اما پس از گذشت چهار سال از ابلاغ این قانون، بسیاری از دستگاهها اقدام موثری برای رفع آلودگی هوا انجام ندادهاند.
به گفته مسئولان حدود ۷۰ درصد مصوبات قانون هوای پاک اجرا نشده است؛ بنابراین نباید انتظار داشته باشیم که آلودگی هوا برطرف شود.
بر اساس آخرین گزارشها، سهم منابع متحرک در آلودگی هوا ۶۰ درصد و سهم منابع ثابت حدود ۴۰ درصد است؛ اما بهدنبال آلودگی شدید هوا طی روزهای اخیر در برخی از کلانشهرهای کشور از جمله تهران، اصفهان، اراک، تبریز و ... بسیاری از کارشناسان بر سهم منابع ثابت بر آلودگی هوا در این نقاط تاکید کردهاند چراکه نشانههایی از مصرف سوختهای غیر استاندارد از جمله مازوت یا گازوئیل پرگوگرد در صنایع و نیروگاهها دیده میشود و حتی استفاده از مازوت در برخی نیروگاهها از جمله شازند اراک و نیروگاه طوس در استان خراسان رضوی تایید شده است.
آمارها نشان می دهد؛ پالایشگاههای ایران روزانه حدود ۷/ ۱ میلیون بشکه نفت خام (بدون احتساب میعانات گازی) پالایش میکنند و به خاطر کهنه بودن تکنولوژی این پالایشگاهها، یکچهارم نفت خام تبدیل به مازوت میشود. وزارت نفت چند سال پیش طرحی۱۰میلیارد دلاری برای نوسازی پالایشگاهها جهت کاهش تولید مازوت از ۲۴ به ۱۰ درصد معرفی کرد، اما این طرح به اجرا گذاشته نشد و حالا به نظر میرسد که مازوتی که در پالایشگاههای کشور تولید میشود همراه با دیگر آلایندههای هوا در حلق و ریه شهروندان فرو میرود.
از سوی دیگر پژوهش ها نشان می دهد؛ در آلایندههای هوای تهران، مازوت وجود دارد. این را معاون فنی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفته و خبر داده که نشانههایی از مصرف سوخت غیراستاندارد در صنایع و نیروگاههای تهران وجود دارد. البته استفاده از سوخت غیراستاندارد علاوه بر گوگرد، سبب تولید آلایندههای دیگری از جمله ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون نیز میشود. علاوه بر این؛ رئیس پیشین سازمان حفاظت محیطزیست نیز گفته بود که: به دلیل تحریمها برخی نیروگاهها و پالایشگاهها به سبب پُر بودن انبارها، چارهای برای استفاده از سوخت مازوت ندارند.
یادآوری می شود، سوخت دوم نیروگاهها مازوت است. مازوت یک اصطلاح روسی است که برای سنگینترین بخشهای نفت خام که بعد از پالایش و گرفتن مشتقات نفت خام در پالایشگاه باقی میماند به کار میرود. البته به مازوت نفت کوره و نفت سیاه هم میگویند، ولی در کل در دسته سوختهای صنعتی سنگین قرار میگیرد به طوری که از گازوئیل و نفتا سنگینتر است و البته سوختن آن آلودگی بسیار زیادی هم تولید میکند. این نفت که ارزش بسیار کمی دارد تا پیش از این بیشتر برای سوخت نیروگاهها، کورههای آجرپزی، کارخانههای صنعتی، کشتیهای بزرگ، ماشین آلات سنگین، دیزلهای ثابت، متحرک و ... به کار میرفت، اما به دلیل آلایندگی بالایی که این سوخت دارد، در بسیاری از کشورها استفاده از مازوت به عنوان سوخت ممنوع شده و همچنین نهاد بینالمللی کشتیرانی نیز استفاده از مازوت را برای کشتیها در آبهای بینالمللی ممنوع کرده است؛ با این حال این سوخت در کشور ما هنوز از رونق نیفتاده است و به دلیل ممنوعیت فروش خارجی و برای جلوگیری از هدر رفت همچنان در نیروگاهها میسوزد و اثراتش را در هوا و ریه مردم به جا می گذارد.
* قوانین بالا دستی
قانون هوای پاک
(کیفیت سوخت صنایع)
قانون هوای پاک مشتمل بر ۳۴ ماده، ۲۵ /۴/ ۹۶ به تصویب مجلس و تأیید شورای نگهبان رسید. در این قانون، ۱۴ دستگاه در حوزه کاهش آلاینده ها مسئولیت دارند. موضوع کیفیت سوخت در ماده ۱۸ قانون هوای پاک آمده است و وزارت نفت مکلف شده است سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب، عرضه کند. سازمان حفاظت محیط زیست نیز مکلف است از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. بر اساس ماده ۱۹ این قانون وزارت نیرو مکلف است، نسبت به توسعه، تولید و عرضه انرژیهای تجدیدپذیر اقدام کند. بهطوری که حداقل۳۰ درصد افزایش سالانه ظرفیت مورد نیاز برق کشور، از انرژیهای تجدیدپذیر تامین شود.
در ماده ۱۲ این قانون سازمان محیط زیست مکلف است تمامی مراکز و واحدهای صنعتی، تولیدی، عملیات معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی را که آلودگی آنها بیش از حدمجاز مصوب است، مشخص کرده و مراتب را با تعیین نوع، میزان آلودگی، وسعت منطقه تحت تأثیر و حساسیت منطقه به بالاترین مقام تصمیم گیر واحد ابلاغ کند تا در مهلت معینی نسبت به رفع آلودگی یا تغییر تولید یا تغییر فرآیند تولید یا تعطیلی کار و فعالیت خود اقدام نمایند. همچنین در ماده ۱۳ این قانون آمده است: تمامی مراکز صنعتی، تولیدی، عملیات معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی اعم از دولتی و غیردولتی موظفند از سوخت استاندارد مصوب استفاده کنند. با وجود گذشت ۴ سال از تصویب قانون هوای پاک، این مصوبات به درستی اجرایی نشده است.
*تاکیدات رهبر معظم انقلاب در خصوص آلودگی هوا
رهبر معظم انقلاب اسلامی ۱۷ اسفند ۹۳ در دیدار مسئولان و دست اندرکاران منابع طبیعی و حفظ محیط زیست، حل مسائل و مشکلات زیست محیطی همچون آلودگی هوا، پدیده ریزگردها و دست -اندازی به جنگل ها، مراتع و فضاهای سبز را نیازمند برنامه ریزی، تدبیر، پیگیری مستمر و جدی و قاطعیت دستگاه های مرتبط دانستند و تأکید کردند: حفظ محیط زیست یک وظیفه حاکمیتی است که باید با تهیه سند ملی محیط زیست و پیوست زیست محیطی برای همه طرح های عمرانی و صنعتی و همچنین جرم انگاری تخریب محیط زیست، به این وظیفه بسیار مهم، عمل شود.
ایشان به موضوع آلودگی هوا در کلان شهرها و پدیده ریزگردها اشاره و تأکید کردند: این مشکلات، با صبر، حوصله، تدبیر و پیگیری لازم، قابل حل هستند. رهبر انقلاب هوا، آب و خاک را سه عنصر اصلی در محیط زیست برشمردند و گفتند: برای حل مسائلی همچون آلودگی هوا در کلان شهرها، پدیده گرد و غبار و همچنین کمبود آب و فرسایش خاک، بیشتر از تبلیغات، باید کار و تلاش جدی و پیگیری مستمر انجام داد.
چرایی و اهمیت موضوع
بیش از ۴ سال از تصویب قانون هوای پاک می گذرد و همچنان درحالی از سوخت مازوت و یا سوختهای پرگوگرد که بسیار آلاینده و خطرناک است؛ در کشور استفاده میشود که بر اساس ماده ۱۲، ۱۹ و ۱۳ قانون هوای پاک، وزارت نیرو مکلف به عرضه انرژیهای تجدیدپذیر، وزارت نفت مکلف به تامین سوخت استاندارد مصوب و سازمان محیط زیست مکلف به بررسی و تعطیلی مراکز و واحدهای صنعتی آلاینده هستند که به درستی این قوانین اجرایی نشده است.
متاسفانه اطلاعات موجود نشان میدهد که نهتنها از سوخت آلاینده مازوت در برخی نقاط کشور استفاده میشود، بلکه در استان تهران از سوخت گاز و گازوئیلی استفاده میکنند که کمتر از ۵۰ درصد آن استاندارد است؛ مسئله مازوتسوزی بارها در صحن شورای شهر هم تذکر داده شده و رسما با اداره کل محیط زیست نیز مکاتبه شده تا از کارخانههای متخلف شکایت شود؛ اما نتیجهای حاصل نشده است. به نظر میرسد در کنار پیگیریهای کارشناسی، باید مباحث حقوقی نیز بررسی شود تا آلودهکنندگان هوا از جنبه قضائی نیز تخلفاتشان پیگیری شود.
ارزش فراگیری و دربرگیری سند
آلودگی هوا عامل مرگ زودرس سالانه بیش از ۴۱ هزار ایرانی است. بر اساس آخرین برآوردها به ترتیب ۲۶ درصد از مرگ های ناشی از سکته مغزی، ۲۰ درصد از مرگ های ناشی از بیماری های ایسکمیک قلبی، ۱۹ درصد از مرگ های ناشی از سرطان ریه، ۲۰ درصد از مرگ های ناشی از دیابت، ۳۰ درصد از مرگ های ناشی از عفونت های تحتانی دستگاه تنفسی و ۴۰ درصد از مرگ های ناشی از بیماری های مزمن انسداد ریوی بر اثر آلودگی هواست. به گفته زهرا نژاد بهرام، عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران، آلایندگی ناشی از مازوت میزان مرگومیر ناشی از کرونا را تا ۶ برابر افزایش میدهد. همچنین پژوهش ها نشان می دهد: تهران از ابتدای سال ۱۴۰۰، تنها ٢ روز هوای پاک، ۱٢٩ روز هوای قابل قبول، ٨٧ روز هوای ناسالم برای گروههای حساس جامعه و ٢٩ روز هوای ناسالم برای همه افراد داشته است.
این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل، پایتخت ۱۵ روز هوای پاک، ۱۰۶روز هوای قابل قبول، ٣٨ روز هوای ناسالم برای گروههای حساس و ۵ روز هوای ناسالم برای همه افراد داشت. اصفهان امسال، حتی یک روز هم هوای پاک نداشته و شهرهایی، چون مشهد و تبریز هم اوضاع خوبی نداشته اند. بخش قابل توجهی از شرایط موجود به دلیل مازوت سوزی و سوخت آلوده صنایع است. آمارها نشان میدهد در سال ۱۳۹۷ تنها ۵/ ۳ میلیارد لیتر مازوت و نزدیک به ۶ میلیارد لیتر گازوئیل در نیروگاههای کشور مصرف شده که بخش عمده آن در زمستان سوزانده شده است. این شرایط در حالی است که از خرداد ۹۸ وزارت نیرو هیچ گزارشی از سوختهای مصرفی نیروگاهها نداده است و دقیقا معلوم نیست میزان مصرف گاز، مازوت و گازوئیل نیروگاهها طی دو سال گذشته، چه مقدار بوده است.
بحران برق و در کنار آن بالارفتن مصرف گاز امکان مصرف مازوت را افزایش میدهد و ترکیب آلایندههای مختلف با سوخت مازوت (نفت کوره) میتواند شرایط را در آخرین سال قرن نه فقط در تهران بلکه در شهرهایی هم، چون اراک، اصفهان، شیراز، کرمانشاه، مشهد، سنندج، بندرعباس و ... از همیشه سختتر کند.
سابقه موضوع
در ایران سالانه بیش از ۲۰ میلیارد لیتر مازوت تولید میشود که تا آغاز سال۲۰۲۰ حدود ۱۵ میلیارد لیتر آن صادر میشد و بقیه در داخل کشور، خصوصا در نیروگاههای برقی استفاده میشد. اما در سال گذشته، فروش مازوت ایران به دلیل تحریمهای بینالمللی، دچار اختلال شد و به ناچار مقدار بیشتری از آن در صنایع استفاده شد. مازوت به دلیل اینکه یکی از آلایندهترین سوختهای فسیلی است، بیشتر در کشتیها، صنایع و نیروگاههای مناطق دورافتاده استفاده می شود.
بر اساس استانداردهای سازمان بینالمللی دریانوردی، استفاده از سوختهایی با ترکیب گوگرد بالای نیم درصد در کشتیها، از ابتدای سال۲۰۲۰ ممنوع شد؛ این در حالی است که مازوت تولیدی ایران بیش از ۷ برابر استانداردهای بینالمللی گوگرد دارد. دی ماه سال ۱۳۹۹ مسعود تجریشی، معاون محیطزیست انسانی سازمان حفاظت محیطزیست، اعلام کرد: «طبق آخرین بررسیهایی که در ابتدای هفته گذشته از صنایع بزرگ اطراف تهران انجام دادهایم، مطلع شدیم که تعدادی از نیروگاههای تهران از سوخت مازوت استفاده کردهاند.»
همچنین این موضوع بارها در شورای شهر به محل بحث تبدیل شد. در دی ماه سال ۹۹ که تهران بدترین روزهای ممکن را تجربه میکرد، «زهرا نژادبهرام» که خود از نخستین افرادی بود که معضل مازوت در پایتخت را مطرح کرد در جریان دویست و شصت و یکمین جلسه شورای شهر تهران در تذکری به سازمان محیطزیست گفت: «با توجه به تذکر جدی وزارت بهداشت به وزارت نیرو و صحبتهای اخیر رئیس سازمان محیطزیست مبنی بر مصرف سوخت مازوت و گازوئیل در نیروگاههای اطراف تهران به ویژه فعالیت نیروگاههای شهید رجایی قزوین و منتظر قائم، در جایگاه نمایندگی مردم از شما میخواهم بر اصل وظایف قانونی خود نسبت به جلوگیری از مصرف سوخت مازوت و سوختهای مشابه اقدام کنید».
علاوه بر این مجید فراهانی، به عنوان رئیس کمیته بودجه شورای شهر تهران، با ذکر این نکته که مازوت آلودهترین سوخت فسیلی از نظر دیاکسید گوگرد و ذرات معلق است گفت: «مدیریت کاهش آلودگی هوا امروز نیازمند جلسات اضطراری و فوری در سطح دولت و مجلس است، بنابراین به عنوان نماینده مردم تهران از دو قوه مجریه و مقننه میخواهم با تشکیل جلسه فوری و تصمیم به اقدامات عاجل از مرگ و میرهای این روزهای تهران و دیگر شهرها بر اثر آلودگی هوا بکاهند».
در این میان، مسئله این است که وزارت نفت همواره مدعی بوده است که چارهای به جز مصرف مازوت ندارد. بیژن نامدار زنگنه در زمستان سال ۹۹ به صراحت گفته بود: «ما به هیچ وجه مایل نیستیم که مازوت مصرف شود، اما چارهای نداریم؛ گازوئیل در حداکثر ظرفیت ممکن تحویل میشود و بیش از این امکان ندارد». بدین ترتیب ایران یا باید پالایشگاههای خود را تعطیل کند، یا اینکه فکری برای مصرف داخلی مازوت تولیدی پالایشگاهها کند. مشکل اینجاست که سهم مازوت از کل محصولات نفتی تولیدی برخی پالایشگاههای بسیار قدیمی ایران، مانند پالایشگاه آبادان و کرمانشاه به۴۰ درصد نیز میرسد؛ به عبارتی ۴۰ درصد نفت خام تحویلی به این پالایشگاهها تبدیل به مازوت میشود. پالایشگاه آبادان، بزرگترین پالایشگاه کشور است و روزانه نزدیک به ۴۰۰ هزار بشکه نفت پالایش میکند.
مسئله بر زمین مانده و ارائه راهکار برای حل مشکل
به گفته علی حدادی عضو کمیسیون امورداخلی کشور و شوراها در مجلس شورای اسلامی (۱۹ آبان ۱۴۰۰) «متاسفانه اراده جدی برای مقابله با معضل های زیست محیطی به ویژه در بحث آلودگی هوا وجود ندارد و ادامه این روند آسیب های جدی برای سلامت مردم به دنبال دارد.»
برای مقابله با آلودگی هوا و سایر مسائل زیست محیطی دستگاه های مختلف وظایف سنگینی بر عهده دارند، اما متاسفانه کم کاری دستگاه ها و نبود اراده محکم برای مقابله با این معضل زیست محیطی سبب شده تا هر ساله در فصول سرد سال با این پدیده مواجه شویم. به عنوان مثال در استان البرز و قزوین استفاده از مازوت، یکی از عوامل اصلی آلایندگی به شمار می رود، اما جلوی آن نیز گرفته نمیشود. یکی از عوامل آلایندگی در شهر تهران وجود کارگاه ها و صنایع است، اما اقدام جدی برای انتقال آنها به خارج از شهر نیز صورت نمی گیرد. متاسفانه بی تفاوتی و سهل انگاری نسبت به انجام اقدامات به موقع، مشکلات جدی زیست محیطی را به ویژه در بحث آلودگی هوا برای کشور رقم زده است.
ارائه راهکار
به نظر می رسد؛ سازمان محیط زیست باید به طور جدی مطالبه گری کند تا هر دستگاه وظایف خود را برای مقابله با معضل های زیست محیطی انجام دهند. قطعا ادامه این روند آسیب های جدی برای سلامت مردم به همراه دارد.
مجلس شورای اسلامی باید از بعد نظارت بر اجرای قانون به این موضوع ورود جدی کند. اجرای دقیق قانون و اقدام به موقع مهم ترین عامل موثر برای کنترل معضل های زیست محیطی است که به قول مقام معظم رهبری باید با اراده جدی دنبال شود.
۱- تشکیل کمیته اضطرار آلودگی هوا برای جلوگیری از مازوت سوزی صنایع در ایام اوج آلودگی هوا از دیگر راهکارهاست. (مازوتسوزی در وسط اقیانوس هم ممنوع است، اما در تهران به خاطر افت فشار گاز، برخی از کارخانهها از مازوت استفاده میکنند. محیطزیست به عنوان ناظر باید در این زمینه مداخله کند و نظر دهد.)
۲- با توجه به اظهارنظر کارشناسان، نصب فیلتر و استفاده از شیوههای حذف مشتقات گوگرد در دودکش نیروگاهها میتواند زمینه استفاده از مازوت را مهیا کند و به عبور مؤثر از چالش قطعی برق و قطعی گاز بدون تشدید آلودگی هوا منجر شود.
۳- بهره گیری از ظرفیت دستگاه قضا در زمینه مقابله با آلودگی هوا نیز از راهبردهای بسیار موثر است. دستگاه قضا در این زمینه همکاریهای خوبی داشته و با حکم های قضایی می توان میزان آلایندگی صنایع را کاهش محسوسی داد. (متأسفانه برای کشوری که بیشترین منابع گازی را دارد، گاهی مسئولان برای شهروندان شرط میگذارند که یا از روشنایی استفاده کنید و یا باید مازوت سوزانده شود، این وضع برای دومین کشور جهان از نظر دارا بودن منابع گازی قابل پذیرش نیست).
۴- مدیریت مصرف سوخت، آموزش شهروندان و فرهنگ سازی در این خصوص به ویژه با کمک صداوسیما و رسانه های مجازی یکی دیگر از راهکارها برای کاهش آلودگی هوا و مازوت سوزی است.
۵- جریمه های سنگین برای استخراج کنندگان رمز ارز به ویژه در روزهای آلوده نیز راهکار موثر دیگری است.
۶- یکی دیگر از راه حل های موثر تشدید نظارت و بازرسی های ویژه از صنایع است.
۷- استفاده از تجربه ها بینالمللی (مانند تجربه موفق مکزیکو سیتی، یکی از آلودهترین شهرهای جهان، در کنترل آلودگی و بهبود کیفیت هوا طی یک دهه)، متخصصین داخلی و شرکتهای دانشبنیان، از راهکارهای دیگری است که بر اساس آن می توان در یک برنامه پنجساله روند کاهشی آلودگی هوا را داشته و در برنامه پنجساله دوم هم شاخص آلودگی در بسیاری از شهرها را به طرز محسوسی پایین آورد.
۸- تامین اعتبارات لازم و نظارت جدی بر هزینه کرد آن نیز از راهکارهای دیگر حل این مشکل مهم است.
۹-، اما مهمترین عامل برای رفع آلودگی هوا، اجرای قانون هوای پاک است. باید با دستگاههایی که به قانون عمل نمیکنند برخورد شود و رفع آلودگی هوا در اولویت کار مسئولان قرار گیرد. قطعا اگر قانون اجرا و اعتبارات تأمین شود بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.
پژوهشگر: دکتر مریم بیگ پور