از روز شنبه شانزدهم آبان ماه بیست و یکمین نمایشگاه مطبوعات کشور با شعار بسیار پر مفهوم « نقد منصفانه و پاسخ مسئولانه » کار خود را آغاز کرد .
این درحالی است که به نظر می رسد هنوز آنهایی که باید نقد شوند تمایلی به نقد نداشته و لا جرم اعتقاد چندانی هم به پاسخ ندارند و دقیقا از همینجا است که مشکلات آغاز می شود . اکنون به بهانه این اتفاق مهم در عرصه رسانه و مطبوعات جا دارد دو پرسش اساسی را با هم مرور کنیم . اول آنکه ضرورت نقد در جامعه چیست ؟ و دوم اینکه مطبوعات ما تا چه حد در فرآیند نقد منصفانه موفق بوده اند؟
متاسفانه به دلایل متعدد فرهنگی و تاریخی واژه
« نقد » در نگاه اول در بر دارنده بار معنایی منفی بوده و نا خودآگاه همگان آن را با
« اشکال گرفتن » ، « مچ گیری » و « خرده گیری » برابر می پندارند حال آنکه در واقع
نه تنها نقد را نباید « اشکال تراشی » دانست ، بلکه باید آن را یکی از مراحل مهم و
تاثیر گذار درفرآیند رشد و تکامل فردی ، اجتماعی وسازمانی جوامع به حساب آورد .
در تمام کشورهای توسعه یافته ، نقد علمی و البته منصفانه گامی اساسی در رشد و تعالی جامعه محسوب شده و از این بابت منتقدان از جایگاه مهمی برخوردار هستند و از آنجا که بخصوص در مباحث سیاسی و اجتماعی بخش مهمی از مسئولیت نقادی بر عهده مطبوعات ورسانه ها به عنوان چشم بیدار جامعه نهاده شده است از این منظر نیز رسانه ها ها در این کشور از اهمیت به سزایی برخوردار هستند با این وجود در جامعه ما هنوز مطبوعات از این موقعیت ذاتی خود تا حد زیادی فاصله دارند .
شکی نیست که فرآیند نقد یه فرآیند دو سویه
است و منتقد در شیوه علمی باید به هر دو وجه توجه نماید . به عبارت دیگر در عین حال
که انتظار می رود نقاد ، نقاط منفی و کاستی های موجود در یک پدیده را به درستی ببیند
و بشناسد ، اعتراف به نقاط مثبت یک سیستم یا شخص و یا برنامه نیز از وظائف مهم منتقد
است که از آن به عنوان « نقد منصفانه » یاد می کنیم اما این نباید آن توقع را در ما
ایجاد نماید که همواره منتقدین ، مطبوعات و رسانه ها روی شیرین نقد را به ما نشان دهند
و هر گونه بیان کاستی ها را کلامی در جهت « تخریب » یا « سیاه نمایی » بیان کنیم .
با این نگاه از منظر تمام صاحب نظران « نقد » ، برخلاف آنچه در باور بخشی از مردم و مسئولین نهفته است ، به جای جنبه تخریبی، بیشتر در بر دارنده و نمایانگر عزمی جدی برای درمان یک بیماری قابل علاج در یک سیستم و رویکرد و برنامه است.
جالب اینکه در دین مبین
اسلام هم به این خصیصه بارز یک جامعه رو به رشد ، تاکید بسیاری شده است و با عناوین
اخلاقی گوناگونی همچون« تواصی به حق» ، « نصیحت » ، « بهترین هدیه » ، « امر به معروف
و نهی از منکر» و… به آن توصیه شده است و در کنار آن آنچه بسیار بر آن تاکید شده ،
رعایت اخلاق و آداب حاکم بر این وظیفه همگانی است و از همینجاست که « نقد منصفانه
» هویتی بارز می یابد .
حال سوال اینست که چرا علی رغم اینهمه تاکیدات پیرامون اهمیت
نقد ، در بسیاری از جوامع از جمله جامعه خودمان این فضیلت جدی تلقی نشده و در اکثر
موارد منتقدین از جمله رسانه ها و مطبوعات از این بابت مورد بی مهری قرار می گیرند
و حد اقل آنکه انتقاد شونده ها هیچگاه خود را ملزم به پاسخ نمی دانند ؟ .
به نظر نگارنده باید برای پاسخ به این سوال بیش از هرچیز به دنبال آموزه های غلط فرهنگی خود بگردیم. فرهنگ نقادی و نقد پذیری در کنار هم باید در جامعه ما نهادینه شود و این وظیفه ای است که پیش از همه بر عهده آموزش و پرورش و سپس دانشگاه های ما قرار دارد . نقادی و نقد پذیری نیازمند یک تمرین اجتماعی جدی است که باید از مدارس ما آغاز شود تا سالها بعد در جامعه تجلی یابد .
این نکته مهمی است که رهبر معظم انقلاب نیز همواره در بیان خود خطاب به مردم ، مسئولین و گروه های نخبه جامعه همچون دانشجویان به آن تصریح داشته اند .
ایشان همواره از نقد به عنوان « عاملی برای پیشرفت کشور » یاد نموده و بخصوص در باره
اهمیت کار رسانه ها در این حوزه می فرمایند : « برای مطبوعات سه وظیفه عمده قائلم:
وظیفه نقد و نظارت، وظیفه اطّلاع رسانی صادقانه و شفّاف، وظیفه طرح و تبادل آراء و
افکار در جامعه. معتقدم که آزادی قلم و بیان، حقِ مسلّم مردم و مطبوعات است.
در این هم هیچ تردیدی ندارم و این جزو اصول مصرّحه قانون اساسی است. معتقدم اگر جامعه‌ای مطبوعات آزاد و دارای رشد و قلمهای آزاد و فهمیده را از دست بدهد، خیلی چیزهای دیگر را هم از دست خواهد داد. ». (بیانات اردیبهشت ۹۲ ) و در خصوص لزوم « پاسخ مسئولانه » مسئولان نیز تاکید می دارند: « مسئولان از این کار ابا نداشته باشند. انتقاد عالمانه را،انتقاد سازنده را بپذیرند .
هر کسی یک حرف انتقادی زد ، فوراً نگوئیم او با نظام مخالف است . او چنین است . نه، خیلی از نظرات انتقادیِ گزنده از روی دلسوزی است. انسان باید ببوسد آن دهنی را که از روی دلسوزی انتقاد میکند » .
امید که برگزاری اینچنین میعادگاه هایی تحت هرعنوان از جمله همایش و نمایشگاه و … با رویکرد ارج نهادن به « نقد علمی » و نهادینه سازی فرهنگ « پاسخ گویی مسئولانه » هرچه بیشتر در جامعه گسترش یابد و ما روز به روز شاهد تاثیرات مثبت آن در« توسعه » جامعه باشیم.
