گروه اقتصاد کلان: در شرايط تحريم و جنگ اقتصادي، درون زايي از جمله نسخهها و راهکارهايي است که براي بهبود وضعيت اقتصاد کشورها تجويز ميشود. در اين راهکار سعي ميشود با تکيه بر داشتهها و منابع داخلي چرخ توليد راه اندازي و کار و اشتغال ايجاد شود. صنايع دستي بدون شک عينيترين و نزديکترين حوزه براي تجلي اقتصاد درون زا است. اين صنعت و حرفه با سرمايه گذاري اندک و بهره وري بالا ميتواند کارآمدترين و به صرفهترين نسخه و راهکار براي پويايي و توسعه اقتصادي محسوب شود و عبور سهل تر و مطمئن تر کشور از شرايط تحريم را تحقق بخشد. بهمن نامور مطلق، معاون سابق صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي در گفت و گو با ماهنامه هفت دانگ، در خصوص نقش و تاثير صنايع دستي در اقتصاد ملي ميگويد: «شــايد هيــچ رشــته ديگــري بــه انــدازه صنايــع دســتي نتوانــد شــغل ايجــاد کنــد يــا ارزش افــزوده ايجـاد نمايـد. حتـي از دور ريزهـا هـم ميتـوان بـراي ســاختن صنايــع دســتي اســتفاده کــرد؛ ماننــد پشــم شـتر و گوسـفند کـه آنهـا را بـه يـک قالـي و گليـم زيبــا تبديــل ميکننــد. يــا يــک پارچــه زيبــا کــه از آن کــت يــا شــلوار و يــا زيرانــداز درســت ميکننــد. بنابرايـن صنايـع دسـتي ارزش افـزوده بسـيار زيـادي دارد».
*سهم صنایع دستی در اقتصاد ملی
آمار دقيقي از سهم صنايع دستي در توليد ناخالص داخلي در دست نيست اما پروانه مافي نائب رييس فراکسيون توليد و اشتغال مجلس، در گفتگو با شرق در آذر ماه 96 از سهم 10 درصدي مشاغل خانگي، از جمله صنايع دستي در توليد ناخالص داخلي خبر داده است. در تعريف صنايع دستي گفته اند: « صنايع دستي نوعي کار است که در آن لوازم تزئيني و کاربردي تنها با استفاده از دست يا ابزار ساده ساخته ميشود. معمولاً اين کلمه به روشهاي سنتي ساختن کالاها اطلاق ميگردد». از اين رو انواع بافتنيها و دوختنيها و ساختنيها و ساير مواردي که با دست آفريده ميشوند همچون انواع زيرانداز، روانداز، پوشاک، تزيينات و لوازم زندگي و کار را ميتوان در شمول صنايع دستي دانست. معاون رييس جمهور و رييس سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي، سال گذشته و به مناسبت روز ملي صادرات، از ثبت 370 رشته به عنوان صنايع دستي خبر داد. او همچنين گفت: 4 ميليون نفر از راه صنايع دستي ارتزاق ميکنند و 400 هزار فعال صنايع دستي در سامانه سازمان ميراث فرهنگي ثبت نام شده اند. تجارت در ادامه سلسله گزارشهاي خود در مورد ظرفيتهاي اقتصادي کشور در اين شماره در نظر دارد به صنعت فرش در ايران به عنوان سرآمد صنايع دستي که در روزگاري نه چندان دور جايگاه بلامنازعي در صنعت فرش دنيا داشت بپردازد.
*پيشينه صنعت فرش
از ميان حدود 370 رشته صنايع دستي، معروفترين آنها بدون ترديد صنعت فرش است. تاريخ هنر و صنعت ايران را نميتوان بدون فرش ايراني تصور کرد. از ديرباز، يعني از زماني که فرش «پازيريک» به عنوان قديميفرش ايران و جهان بافته شد تا زمان حمله اعراب به سرزمين پارس و تکه، پاره کردن فرش بهارستان و بعد از آن ورود به دوره صفويه که سرآغاز بافت فرش کلاسيک ايران و همه گير شدن آن در شهرهاي اصفهان و تبريز و کاشان و مشهد و جوشقان و کرمان و ساوه و ساير نقاط ايران بود تا همين امروز که دوره افول اين هنر – صنعت به شمار ميرود هنوز هم فرش ايراني از اعتبار جهاني برخوردار است و از اين ظرفيت برخوردار است که براي ايران و ايراني افتخار بيافريند و رونق ايجاد کند. نامور مطلق مقام سابق سازمان ميراث و کارشناس صنايع دستي در اين خصوص هم ميگويد: « شــما اگــر بخواهيــد بــه ســفر برويــد و بــه يــاد ايــران باشــيد و بــه ديگــران بگوييــد چــه کســي و چــه چيــزي هســتيد، يــک يــا چنــد اثــر صنايــع دســتي مثــل فــرش بــا خودتــان ميبريــد و ميگوييــد کــه ايــن فــرش ســند هويــت مـا اسـت. پـس ايـن صنايـع دسـتي اسـت کـه مـا را و هويت مـا را متمايـز کـرده اسـت». فرش ايراني با وجود آن که در دوره اخير و به دلائلي که در ادامه خواهد آمد جايگاه پيشين خود را از دست داده است، با اين حال هنوز هم زينت بخش کاخهاي رهبران جهان و سرسراها و تالارهاي مشاهير دنيا است و هر کس که ميخواهد به ديگران فخر بفروشد سعي ميکند يک يا چند قطعه فرش ايراني داشته باشد. همين سال گذشته بود که تصوير تيفاني ترامپ، دختر دونالد ترامپ در حالي که روي يک قطعه فرش ايراني ايستاده و ژست گرفته است در فضاي مجازي منتشر شد و بحثهاي زيادي را در پي داشت.
*صادرات فرش از اوج تا فرود
صادرات فرش ايران به ساير نقاط جهان به طور رسميو مشخص از زمان فتحعلي شاه قاجار آغاز و به تدريج به عنوان يکي از اقلام مهم صادراتي مهم و ارزآور و اشتغال آفرين تبديل شد. تا اينکه در آخرين سال حکومت پهلوي يعني در سال 57، به لحاظ وزني به 5.5 هزار تن رسيد. برابر اعلام سامانه اطلاعرساني مرکز ملي فرش ايران، از آن بعد و در دوره جمهوري اسلاميصادرات فرش فراز و فرود بسياري را طي کرد تا اينکه در سال 73 به رقم قابل توجه 36.2 هزار تن رسيد، اما حالا و پس از گذشت حدود 40 سال از شکلگيري نظام جمهوري اسلامياين رقم به 5.3 هزار تن؛ يعني رقميکمتر از آخرين سال رژيم پهلوي رسيده است. اين آمار نشان ميدهد متوليان توليد و اقتصاد کشور نتوانستهاند برنامه ريزي منسجم و مناسبي براي توسعه صنعت فرش در پيش بگيرند. در اين خصوص رييس فراکسيون فرش و صنايع دستي مجلس از ضعف حمايت دولت از فرش دستباف انتقاد کرد. به نقل از خانه ملت، علي وقف چي با انتقاد از اينکه صادرات فرش دستباف در وضعيت نامناسب قرار دارد، گفته است: «مشوقهاي دولت بيشتر در حوزه واردات است تا صادرات و دولت حمايت مناسبي را از صنعت فرش ندارد». البته بي انگيزگي بخش خصوصي هم در اين ميان مزيد بر علت شده است. وقف چي در اين مورد هم افزوده است: «متاسفانه بخش خصوصي نگاه علميبه فرش نداشته و برنامهاي براي شناسايي بازارهاي هدف ندارد». در اثر همين کم توجهيها در سالهاي اخير شاهد حضور رقبايي مثل چين و هند و ترکيه در بازار فرش دنيا هستيم تا آنجا که حتي نقشهها و الگوهاي ايراني را هم در بافتههاي شان به کار ميبرند و با کپي کاري همان ترنج و همان لچک فرش سنتي ايراني را کار و به کشورهاي ديگر صادر ميکنند و از اين راه اشتغالزايي و ارزآوري زيادي را براي صنعتگران و توليدکنندگان کشورهاي خود ايجاد کرده اند. در همه سالهايي که سرمايه گذاران ايراني صنعت فرش را به دليل عدم حمايت و برنامه ريزي لازم ترک کردند و صاحبان کارگاهها و بافندگان دارهاي فرش و قالي را به دليل رکود اين صنعت فروختند و به سراغ کسب و کارهاي ديگر رفتند؛ چين، ترکيه و هند از فرصت استفاده کردند و با تحليل و برنامه ريزي و بازاريابي اصولي به بازار جهاني فرش وارد شدند و جاي خالي ايران را پر کردند. با اين حال قرائت منابع رسميدر ايران غير از اين است و بدون اين که متوجه حساسيت اوضاع باشند، وضعيت توليد فرش دستباف ايراني را خوب ارزيابي ميکنند و اين رفتار نشان ميدهد که اين افراد دغدغهاي براي نجات اين صنعت از بحران ندارند. 15 روز قبل بود که رييس مرکز ملي فرش ايران با اشاره به تحريمهاي آمريکا عليه صادرات فرش ايران گفت: « در شرايط کنوني که با تحريم روبهرو هستيم، بازارهاي اروپايي به همراه چين و هند مهمترين مقصدهاي صادراتي ايران هستند». فرشته دستپاک تصريح کرده بود: در شرايط کنوني ديگر چين براي ايران در حوزه فرش يک رقيب محسوب نميشود، زيرا کيفيت فرش ايراني در قياس با محصولات چيني بسيار بالاتر و بهتر است». حدود يک هفته ديگر به آغاز دور جديد تحريمهاي آمريکا باقي مانده است و بايد به خاطر برخورداري از برخوردار بودن از اقتصاد تک محصولي نفت نگران تاثير تحريمها در بازار اين محصول و اثرگذاري آن در اقتصاد نابسامان کشورمان باشيم. اگر سالها پيش براي صنايع دستي به طور عام و صنعت فرش به طور خاص برنامه ريزي و آينده نگري داشتيم و به خام فروشي و حراج منابع و معادن کشور روي نميآورديم امروزه دليلي براي نگراني از تحريمهاي قدرتهاي غربي نداشتيم و با کمترين سرمايه در صنايع دستي و صنعت فرش بيشترين بهره وري را نصيب کشور ميکرديم. درست است که صنايعي همچون نفت و پتروشيمينيز ميتوانند ارزآوري و بهره وري سريع داشته باشند اما ايجاد اشتغال در صنايع دستي به مراتب کمتر و به صرفه تر از نفت و فرآوردههاي نفتي است. معاون سابق صنايع دستي سازمان ميراث فرهنگي در اين باره به هفته نامه هفت دانگ ميگويد: «اگــر شــما در صنايــع دســتي 100 ميليــون دلار صــادرات داشــته باشــيد، بــه معنــاي آن اســت کــه توانســتهايد چنديــن هــزار شــغل ايجــاد کنيــد، امــا در عرصههاي ديگــر ايــن چنيــن نيســت؛ ماننــد پتروشــيميکــه هرچنــد اشــتغال آن بــالا اســت، امــا بايـد از کشـورهاي خارجـي بخواهيـد يـا حتـي گاهـي بـه آنهـا التمـاس کنيـد کـه بياينـد در اينجا اکتشـاف کننـد تـا مـواد معدنـي يـا نفـت اسـتخراج شـود. امـا در صنايــع دســتي ايــن مــوارد را نداريــم؛ الحمــدلله اطـراف مـا پـر از مـواد اوليـه اسـت». از اين رو به نظر ميرسد مسئولان و متوليان صنعت فرش بايستي نسبت به وضعيت اين صنعت بيش از پيش حساس باشند و دغدغه توسعه آن را سرلوحه برنامه خود قرار دهند. براي اين منظور و با هدف احياء صنعت فرش اولا حمايت از هنرمندان و بافندگان فرش و حل مسائل صنفي آنان از ضروريات اوليه اين اقدام خواهد بود. در ثاني بايستي با فراهم آوردن امکانات و مواد اوليه مرغوب زمينه افزايش کيفيت فرشهاي دستباف ايراني فراهم شود چرا که طي سالهاي اخير استفاده از مصالح ارزان و نامرغوب عمدتا چيني به اعتبار و حيثيت جهاني فرش ايران به شدت آسيب وارد آورده است. در مرحله بعد سوق دادن گردشگران خارجي و حتي داخلي به نمايشگاههاي صنايع دستي و فرش دستباف از جمله اقدامات مؤثر در ترويج اين هنر باشکوه و ثروت آفرين است. و سرانجام اين که دولت و بخش خصوصي و تاجران فرش دستباف ايراني بايستي در بازاريابي و شناسايي گلوگاهها و مراکز عرضه و بازارهاي جهاني و همين طور برندينگ آن حضور و مشارکت فعال داشته باشند تا زمينه بازگشت اين کالاي نفيس و ارزشمند به جايگاه جهاني آن فراهم گردد.
*تکمله
از ميان همه دغدغه مندان و دلسوزان صنايع دستي و صنعت فرش طي روزهاي اخير، شايد هيچ يک به فراست و هوشمندي نايب رييس کميسيون فرهنگي مجلس سخن نگفته باشد. فاطمه ذوالقدر در اين باره به خبرگزاري خانه ملت گفته است: « انتظار اين است که وزراي پيشنهادي به صنايعدستي و فرش نگاه ويژهاي داشته باشند و اين مهم را در صحن علني حين ارائه برنامههاي خود به اثبات برسانند چراکه صنايعدستي ميتواند بسياري از زنان و جوانان را به کار و درآمدزايي برساند». ذوالقدر در ادامه ميافزايد: « اگر صنايعدستي که هويت ملي کشور محسوب شود احيا، حمايت و مورد توجه قرار گيرد و در جايگاه خود در عرصههاي جهاني تثبيت شود به طور حتم وابستگي به نفت به شدت کاهش خواهد يافت و کشور به خودکفايي اقتصادي خواهد رسيد.