سلامت نیوز:طوفانهای گرد و غبار یعنی افزایش ذرات جامد معلق در جو، بهطوری که موجب تیرگی نسبی هوا شود، میزان دید افقی یا دید عمودی کاهش یابد و رطوبت نسبی هوا هم کمتر از ٨٠ شود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شهروند ،این تعریفی است که پژوهشگران بر سر آن توافق دارند. ایران چند سالی است با پدیده گرد و غبار در نزدیکی بیابانها و نواحی خشک روبهروست. این مناطق در فصلهای گرم سال از ریزگردها در امان نیستند.
این پدیده طبیعی جغرافیایی تأثیر زیادی بر زندگی مردم میگذارد. اخبار استانهایی که درگیر ریزگرد میشوند، نشان میدهد چگونه زندگی با این پدیده مختل میشود.
برای کنترل این پدیده ابتدا باید آن را شناخت. مقاله «تحلیل تصاویر ماهوارهای ریزگردها و طوفانهای گرد و غباری در ایران به منظور بررسی منشأهای داخلی و خارجی و روشهای کنترل آنها» که مجید کرمان، الهام طاهریان و مریم ایزانلو تهیه کردهاند و در شماره اول از دوره دوم مجله رهآورد سلامت بهار ١٣٩٥ منتشر شد، به برخی از ویژگیهای این پدیده در جهان و ایران پرداخته است.
این مقاله در مقدمه میگوید تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالیهای مداوم و دخل و تصرف غیراصولی انسان در طبیعت میتواند احتمال بروز طوفانهای گرد و غباری را افزایش دهد. همچنین احتمال بروز این پدیده در بهار و تابستان بیشتر است:
«فراوانی این رخدادها در یک منطقه به عواملی ازجمله سرعت بالای باد، خاک بدون پوشش، شرایط هوایی خشک، رطوبت خاک، پوشش گیاهی، سیستم هوای محلی و بیرونی، بارش کوتاهمدت، وسعت جنگلزدایی، خشکسالیهای بلندمدت، تغییرات کاربری زمین و فعالیتهای انسانی بستگی دارد.»
سالانه بین ٥ تا ٨/٥ میلیارد تن ذره را که در اندازه قابل انتقال با هوا هستند، طوفانهای گرد و غبار به نقاط دیگر جهان منتقل میکند: «زمانی که پوشش گیاهی در مناطقی که احتمال گرد و غبار در آن زیاد است، وجود نداشته باشد هوای بالای این مناطق به سرعت گرم میشود و به سمت بالا حرکت میکند و زمانی که به بادهای با سرعت بالای تروپوسفری برخورد کند، باعث بروز جریان چرخشی میشود و پدیده گرد و غباری رخ میدهد.»
ایران که در منطقه خشک و نیمهخشک قرار گرفته و همسایه بخش وسیعی از پهنههای بیابانی است، بهخصوص در شهرهای جنوبی و غربی تحت تأثیر نامطلوب این پدیده قرار دارد: «این شرایط موجب بروز مشکلات و نارساییهای متعدد ازجمله تخریب محیط زیست و اکوسیستم منطقه، ابتلا به انواع بیماریها ازجمله نارساییهای قلبی و تنفسی، نارضایتى اجتماعى و شهروندى، کاهش تولید و بهرهورى، مهاجرت اجبارى و درنهایت ایجاد نگاه منفى به دستگاههاى رسمى به دلیل ناتوانی در حل مسأله است.»
طوفانهای گرد و غبار در جهان
اما گرد و غبار پدیدهای جهانی است و اهمیت آن باعث میشود محققان زیادی درباره آن پژوهش کنند. به گفته این مقاله، میتوان بیابانها و دریاچههای خشکی را که به علت تغییرات اقلیمی منطقهای به بیابانهای کوچک تبدیل شدهاند، ازجمله فعالترین منابع تولیدکننده گرد و غبار دانست. این مناطق معمولا دارای بارش سالانه کمتر از ٢٠٠ تا ٢٥٠ میلیمتر هستند و در مناطق پست جغرافیایی قرار گرفتهاند: «بیابان صحرایی ساهارا در آفریقا بزرگترین منبع تولیدکننده گرد و غبار خاکی در جهان است که سالانه ١٥٥میلیون تن گرد و غبار وارد اتمسفر میکند.
بیش از ٧٠درصد از طوفانهای گرد و غباری به طوفانهایی که از بیابانهای آفریقا نشأت میگیرد، نسبت داده میشود.»مغولستان هم از دیگر مناطق مستعد طوفانهای گرد و غباری است: «بیشترین فراوانی وقوع این طوفانها در غرب مغولستان رخ میدهد که تحت تأثیر بیابان گبی و دریاچههای بزرگ غرب مغولستان است.
بیشتر این نوع طوفانها در بهار رخ میدهد که هوا و خاک خشک است.» بر اساس مطالعات بعد از بیابان صحرا در شمال غرب آفریقا، غرب چین و بخشهایی از مغولستان دومین منبع بزرگ گرد و غبارهای بیابانی هستند.
طوفانهای گرد و غبار در خاورمیانه
از بین سه نوع طوفان در خاورمیانه که شمال، جبههای و همرفتی نام دارند، اصلیترین نوع طوفان شمالی است که در عراق، کویت و شبهجزیره عربستان اتفاق میافتد. طوفانهای این کشورها بهخصوص عراق و عربستان در سالهای اخیر بر ایران تأثیر زیادی داشت:
«تحلیل جریانات و بررسیهای تصاویر ماهوارهای منطقه خاورمیانه نشان میدهد که صحرای ماسهای جهان به نام «ربع الخالی» به علت عاری بودن از پوشش گیاهی و خشکسالیهای اخیر، یکی از چشمههای بروز پدیده گرد و غبار در خاورمیانه است که در کشورهای عربستان سعودی، یمن، عمان و امارات متحده عربی قرار دارد. طوفانهای گرد و غباری در ایران، جنوب شرقی عراق و سوریه، خلیج فارس و جنوب عربستان سعودی در تابستان بیشتر تکرار میشوند.
این طوفانها در غرب عراق و سوریه، اردن، لبنان، شمال عربستان سعودی و جنوب مصر بیشتر در بهار رخ میدهند. درحالی که در جنوب اسراییل و نواحی مدیترانهای شمال مصر در بهار و زمستان اتفاق میافتند.»
طوفانهای گرد و غبار در ایران
ایران به دلیل قرار گرفتن در نواحی خشک و نیمهخشک جهان و همجواری با صحراهای وسیعی از کشورهای همسایه همواره تحت تأثیر گرد و غبارهای منطقهای و غیرمنطقهای است: «منابع اصلی گرد و غبارهای ورودی به غرب ایران نواحی بیابانی نسبتا نزدیک به آن منطقه مثل صحرای عراق، سوریه و صحرای شمال شبهجزیره عربستان است.»
این مقاله با استناد به دادههای تحقیق دیگری میگوید: « ٨٧,٧٢درصد طوفانهای گرد و غباری آبادان و ٩٥.٧١درصد طوفانهای گرد و غباری اهواز منشأ فرامحلی دارد.» همچنین بعضی از سازهها در کشورهای همسایه و شرایط جنگی وضع ایران را سخت کرده است: «سدسازی کشورهای ترکیه، سوریه و عراق بر دجله و فرات که شاهرگهای حیاتی عراق محسوب میشوند، باعث شده است آب آن رودها کاهش یابد و در نتیجه باعث خشکی زمین شود.
به دنبال خشکی زمین، ذرات ریز خاک از سطح زمین جدا میشود و تحتتأثیر جریانهای جوی در ارتفاع معینی حرکت میکند و به سمت غرب ایران میآید. همچنین خشکشدن شماری از تالابها ازجمله در مناطق هورالهویزه و الحمار، هورالعظیم، اطراف کربلا و تالابهای بین نوار مرزی عراق، سوریه، شمال غربی عراق و شمال شرق سوریه میتواند از عوامل تشدید پدیده گرد و غبار در ایران باشد.»
چشمههای تولید گرد و خاک در کشور عراق در ٢٠سال گذشته از ٦ به بیش از ٢٠٠ کانون بحرانی افزایش یافته است. دلیل این افزایش کم شدن نزولات آسمانی، افزایش فشار بر منابع آب زیرزمینی، وقوع جنگهای متمادی در منطقه و حضور جنگافزارهای نیروهای نظامی فرامنطقهای ازجمله آمریکاست که بیشتر در مناطق بیابانی و خارج از سطح جادهها تردد دارند.
بر اساس دادههای این مقاله، در منطقه جنوب شرق کشور طوفانهای گرد و غبار فراوانی اتفاق میافتد و در سالهای ١٣٧٨ تا ١٣٨٤ لرستان، خوزستان، کرمانشاه و کردستان استانهایی بودند که بیشترین روزهای گرد و غباری را تجربه کردند.ریزگردها در مناطق بیابانی به دلیل سرعت بالای باد بسیار سریع حرکت میکنند، در نتیجه ذرات کوچکتر بهراحتی میتوانند «از مرزهای غربی کشور وارد شوند و با عبور از سد زاگرس بهراحتی و به سرعت به شهرهای حاشیه غربی کویر ازجمله خاش، طبس، یزد و کرمان برسند».
در سالهای اخیر، به دلیل تغییراتی که در منطقه به علت جنگهای مختلف، ظهور گروههای تروریستی و درگیر شدن دولتهای سوریه و عراق در مبارزه با آنان به وجود آمده، فرصتی برای ترکیه پیش آمد تا با ایجاد بزرگترین طرحهای سدسازی بر این منابع آبی که نقش تعیینکنندهای در زندگی مردم سوریه و عراق دارند، هرچه بیشتر کنترل داشته باشد. همچنین سدهایی در سوریه، عراق و ایران ساخته شد. این کاهش شدید آب ورودی به عراق موجب خشک شدن باتلاقها و ایجاد شرایط برای تولید گرد و غبار و هجوم آن به ایران شده است.
همچنین تحقیقات نشان میدهد «چالههای مرکزی ایران بیشترین روزهای گرد و غباری را دارند» و شرق ایران هم میزبان این میهمانان ناخوانده است: «٩٩,٧درصد از طوفانهای گرد و غباری رخداده در این منطقه به دلایل خشکسالی در منطقه دشت سیستان، کاهش پوشش گیاهی، خشک شدن دریاچههای هامون، وجود بیابانهای مارگو، ریگستان و خاش بین مرز ایران، افغانستان و پاکستان و همچنین بیابان لوت ایران همراه با وجود بادهای صدوبیست روزه محلی بوده و از خود منطقه نشأت گرفته است.»
همچنین منشأ طوفانهای گرد و غباری شرق ایران و منطقه سیستان به علت وجود دریاچه بزرگ نمک خشک (هامون) و دلتای رودخانه هیلمند، عمدتا محلی است. در عین حال تصمیمات کشورهای همسایه هم تأثیرگذار است: «احداث سد ذخیرهای در کشور افغانستان، همچنین خشکسالیهای رخداده در این منطقه از عوامل دیگر بروز پدیده گرد و غبار در منطقه جنوب شرقی کشور است.
جهت بادهای غالب در این منطقه شمال تا شمال غربی است و در ماههای خرداد، تیر، مرداد و شهریور همزمان با وقوع بادهای صدوبیست روزه سیستان نسبت به ماههای دیگر سال فراوانی و شدت بیشتری دارد.» بررسی فراوانی طوفانها نشان از آن دارد که ایستگاه شهرستان زابل بیشترین میزان وقوع طوفان را در ایران تجربه میکند. این مقاله در بخش نتیجهگیری میگوید پدیده گرد و غبار بیش از ١٧ استان کشور را در بر گرفته است و کنترل چنین پدیدهای به تلاش بیشتر و همکاری بینمنطقهای با کشورهای همسایه نیاز دارد.