پرونده ای برای واکاوی بحران ریزگردها در ایران
بیش از ده سال است که معضل ریزگردها دامنگیر استانهای جنوبی كشور شده است اما این معضل در چند سال اخیر شدت بیشتری یافته و به دیگر نواحی مركزی كشور و حتی تهران و کرج نیز رسیده است.
روزنامه تجارت- رویا کمالی؛ بنا بر آمارهای غیر رسمی حدود نیمی از جمعیت کشور تحت تاثیر بارش متناوب این ریزگردها در شهرهای مختلف قرار دارند، بارش ریزگردها مشكلات متعددی را ایجاد كرده و از لحاظ زیست محیطی نیز صدمات جبران ناپذیری را به كشور وارد كرده است.
اما در بحران ریزگردها در ایران و منطقه، به دلیل جدی نگرفتن تهدید از قبل و عدم برنامه ریزی لازم جهت پیشگیری متاسفانه به جای پیش بینی بحران به یکباره در متن بحران قرار گرفته ایم. لذا با وجودی که تهدید شدید وجود داشته اما تهدید زیست محیطی در حد به خطر افتادن منافع ملی در نظر گرفته نشده است و بنابراین علیرغم تشکیل جلسات در سطوح عالی و بررسی جوانب رویداد، اقدام عملی برای حل بحران انجام نگرفته است و اقدامات و برنامه‌های در نظر گرفته شده از تناسب لازم با تهدید، برخوردار نبوده است. لذا برون رفت از چنین وضعیتی بسیار زمانبر بوده و برنامه ریزی و صرف وقت و هزینه زیادی را می طلبد. شاید بی مناسبت نباشد که این وضعیت را بحران برنامه ای فاقد برنامه، ویژه جوامع توسعه نیافته بنامیم. این موضوع از منظر تئوریهای روابط بین الملل و علوم اجتماعی بر مبنای تئوری سازه انگاری قابل تبیین است. بر اساس این تئوری و به زبان ساده، تعاملات دولتها صرفا بر اساس يک سلسله منافع ملی تثبيت شده شکل نگرفته، بلکه در طول زمان به صورت نوعی الگوی رفتاری از طريق هويت‌هایی برساخته تشکل مي‌يابند و يا باعث تشکل هويت‌ها مي‌شوند و این هویتهای برساخته هستند که اقدامات دولتها را موجب می شوند. بر این اساس، در دهه‌های اخیر در منطقه، دولتها از یک سو توسعه اقتصادی را بدون توجه به بحث پایداری در برنامه خود قرار داده و از سوی دیگر تبعات تخریب محیط زیست و بروز بحران زیست محیطی را تهدید علیه منافع ملی خود به حساب نیاورده اند. لذا به جای اقدامات جدی در توسعه سازگار با محیط زیست، سالها تنها به اقدامات صوری بسنده نموده اند. بنابراین نیاز به تغییر نوع نگرش دولتها به عنوان بازیگران اصلی نظام بین الملل به عنوان اصلی ترین گام در حل بحران زیست محیطی ضروری به نظر می رسد.
دلایل بروز پدیده ریزگرد در ایران
دلایل بروز پدیده ریزگرد در هوای ایران چیست؟ کارشناسان دلایل متعددی را برای این پدیده مطرح می کنند که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1-اقلیم ایران: ایران با مساحتی حدود 1.65 میلیون کیلومتر مربع در جنوب غرب آسیا و در نوار خشک جهان واقع شده است فلات مرکزی آن به عنوان یکی از معروفترین مناطق خشک جهان با این مسئله مواجه است. موقعیت جغرافیایی ایران در قلمرو اقلیم پرفشار و جنب‌حاره قرار دارد و تنها وجود رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس، همچنین کوه‌های مرکزی ایران باعث شده تا وضعیت جوی ایران نسبت به بیابانهای اطرافش که از عربستان تا شرق هند امتداد دارند، تعدیل شود.
2-تخریب و فرسایش جنگهای منطقه ای: در دهه‌های اخیر تخریب جنگلها بدلایل متعدد، موجب تخریب محیط زیست و آلودگی آبها و برهم خوردن بافت فیزیکی خاک و آلودگی هوا شده است. از سوی دیگر نازک بودن پوسته زمین در مناطق مرزی بین عراق، عربستان، کویت , و اخیرا در مرزهای سوریه و یمن به دلیل عملیات جنگی و انفجارات پی در پی بر شکنندگی این پوسته نازک و فروپاشی کامل خاکدانه‌های منطقه کمک کرده و امکان استقرار پوشش گیاهی را کاملاً دشوار ساخته است.
3-سد سازی‌های بی رویه : رقابت دولتهای منطقه خصوصا عراق و ترکیه و ایران برای ایجاد سد بر روی رودخانه‌های بزرگ منطقه موجب کاهش آب رودخانه‌ها و خشک شدن تالابها و تسریع در روند بیابانزایی شده است. در 40 سال گذشته ترکیه و عراق بیش از 32 سد بزرگ روی دو رودخانه دجله و فرات احداث کردند. ایران نیز با ساخت سدهای متعدد در حوزه آبریز کرخه، ورودی آب هورالعظیم را کاهش داده است. این رخدادها بخش اعظم بزرگترین و زیباترین تالاب خاورمیانه را به بیابان و نمکزار تبدیل کرده است
4-برنامه‌های توسعه کشاورزی و بهر ه برداری بی رویه از منابع آب زیر زمینی: تا حدی که تا 90 در صد منابع آب زیرزمینی در منطقه به بهره برداری رسیده است. این موضوع به خصوص با برنامه‌های افزایش جمعیت کشورها بیشتر ایجاد نگرانی می کند.
5-دوره‌های خشکسالی: اقلیم خشک منطقه خاورمیانه و خلیج فارس و کاهش میزان بارندگی در دهه‌های گذشته بر کاهش رطوبت زمین و فرسایش خاک اثر مستقیم دارد.
6-صنعتی شدن و توسعه مناظق شهری: ساخت و سازهای بی رویه به همراه توسعه صنعتی کشورهای منطقه و احداث کارخانجات در مناطق کم آب به خشکسالی منطقه روند تساعدی می دهد.
7-وجود جریان بادهای منطقه : که در سه جهت، از سمت شبه جزیره عربستان به سمت شمال، از سمت شبه قاره هند به سمت غرب و از سمت عراق و سوریه به سمت شرق که در طول سال به تناوب در حال وزیدن می باشند پدیده گرد و غبار را بر ایران ماندگار می کند.
کانونهای بروز ریزگرد در ایران
این کانونها در دو بخش قابل توجه می باشند.
1-کانونهای داخلی شامل :
1-1تالابهای خشک شده مانند شادگان : بدلیل احداث دهها سد بر روی رودخانه‌هایی که به این حوزه می ریخته اند مانند رودخانه‌های زهره و جراحی به همراه طرحهای انتقال آب مانند تونل کوهرنگ 1 و 2 ونیز تونل کوهرنگ 3 که در حال ساخت است و تونل دز از بالادست رودخانه‌ها به طرف مناطق خشک مرکز مانند کاشان قم و اصفهان از آنجا که بسیاری از سدها نیازسنجی منطبق بر توسعه پایدار نداشته اند. از یک سو و عدم لایروبی مناسب از بستر رودخانه‌ها و نیز کاهش بارندگی در سالهای اخیر شاهد خشک شدن تالابهای منطقه مانند شادگان هستیم که خشک شدن تالابها مشکلات متعدد اکولوژیکی به همراه داشته که ریزگردها یکی از آنها می باشد .دریاچه‌های خشک شده مانند بختگان در استان فارس(با مساحتي برابر با 74525 هكتار دومين درياچه بزرگ‌ايران به شمار مي‌ايد.اين درياچه در سال 1352 به عنوان چهارمين تالاب‌ايران در فهرست تالاب‌هاي جهاني به ثبت رسيده است در حال حاضر 12 درصد از آن باقی مانده است.) نیز به دلیل ساخت سد درود زن برروی رود کر ورودی آب دریاچه منحصر به سیلابهای فصلی شده و در حال خشک شدن است. خشک شدن تالابها و دریاچه‌ها منجر به بروز پدیده ریزگرد می گردند.
1-2بیابانهای فلات مرکزی: با افزایش خشکسالی و عدم اقدام جدی برای مهار بیابان زایی خشک شدن بیابانهای فلات مرکزی نه تنها به افزایش ریزگردها کمک می کند بلکه بلکه با پراکنش نمک زمین‌های بیشتری از فلات مرکزی را به شوره زار و کویر تبدیل میکنند
1-3تخریب بافت و پوشش گیاهی : از آنجا که گیاهان علاوه بر تولید اکسیژن در جذب گرد و غبار هوا همانند فیلتر‌های طبیعی عمل می کنند تخریب هرگونه پوشش گیاهی اعم از مراتع تا جنگلها بر اثر عوامل انسانی یا بی آبی و خشکسالی، منجر به بروز پدیده غبار در منطقه گشته است. از سوی دیگر وجود گرد و غبار در هوا مانع فتوسنتز گیاه شده و در روند تخریب گیاهان اثر مستقیم دارد.
2-کانونهای خارجی شامل:
2-1 منطقه بین‌النهرین و تالاب هور العظیم در عراق : شامل عراق، جنوب سوریه و شمال شبه جزیره عربستان: در 40 سال گذشته ترکیه، سوریه و عراق بیش از 32 سد بزرگ روی دو رودخانه دجله و فرات احداث کردند ایران نیزبا احداث سد کرخه در خوزستان و سد سیمره در لرستان برای احداث نیروگاه برق باعث خشک شدن کارون صدمات جبران ناپذیری به این تالاب بزرگ وارد کرده که پدیده ریزگرد و سایر مسایل اجتماعی و اقتصادی، تبعات همین خشک شدن هورالعظیم است.
2-2 ربع الخالی (بیابان بزرگ عربستان): اقلیم این منطقه به علاوه باد شمالی ریزگردها را به سمت شمال جریان می دهد. با افزایش دما در اواخر زمستان و اوایل فصل بهار در شبه جزیره عربستان، دمای هوای مجاور سطح خاک افزایش پیدا می کند. این افزایش دما موجب بروز تلاطم و وزش باد در لایه‌های زیرین اتمسفر می شود. اگر سرعت وزش باد از سرعت آستانه فرسایش فزونی گیرد مقادیر قابل توجهی ذرات خاک از بستر خود جدا شده و ذرات ریز آنها به صورت گرد وغبار به داخل جو وارد می شود.
2-3 اراضی خشک و بدون پوشش گیاهی مناطق اطراف خلیج فارس و دریای عمان: خشکی و گرمی هوا و در برخی مناطق رطوبت بالا و کمبود آب شیرین باعث شده اراضی منطقه خلیج فارس از نظر پوشش گیاهی فقیر یا ویژه باشد.
سطوح بحران ریزگردها در ایران
بحران ریز گردها در ایران سه سطح قابل بررسی است :
1- سطح داخلی، 2-سطح منطقه ای، 3-سطح بین المللی
1-در سطح داخلی برای مدیریت یا کنترل این بحران ادارات و سازمانهای متعددی دست اندرکار می باشند این ادارات از سطح شهر و استان شروع شده مانند شهرداری‌های منطقه و ستاد مبارزه با بحران تا سطوح میانی مانند سازمان هلال احمر و سازمان آب و سازمان حفاظت محیط زیست و وزارتخانه‌ها مانند وزارت بهداشت و وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو و وزارت نفت وزارت راه تا حتی رییس جمهور و مقام معظم رهبری نیز به موضوع بحران ریز گردها واکنش نشان داده و حتی دستور اقدامات فوری برای رفع این بحران داده اند. دانشگاهها و مراکز پژوهشی و علمی نیز مانند دانشگاه جندی شاپور اهواز و سازمان هواشناسی نیز با تشکیل سمینارها و مطالعات متععد سعی در مدیریت این بحران داشته اند.
2-در سطح منطقه ای گرچه قبل از انقلاب همکاریهایی بین ایران عربستان و عراق برای مهار طوفان ریزگردها از قبیل مالچ پاشی در برخی مناطق و افزایش پوشش گیاهی منطقه وجود داشته لیکن با بروز انفلاب و جنگ هشت ساله عراق علیه ایران این همکاریها قطع شده و با وجودی که دریکی دو سال اخیر توافقنامه ای بین سازمان حفاظت محیط زیست و دولت عراق در این زمینه بسته شد لیکن به دلیل بحرانهای جنگ سوریه و بروز پدیده داعش این توافقنامه چندان عملیاتی نشد و اخیرا با بحران یمن و حمله عربستان به یمن حداقل تا پایان این بحران وضعیت همکاریهای زیست محیطی از این دست امکانپذیر نمی باشد.
3-در سطح بین المللی سازمان ملل متحد با برنامه توسعه و عمران ملل متحد(UNDP) بر اقدامات توسعه ای در ایران شامل: کاهش فقر، بهداشت، کنترل مواد مخدر و کاهش خطر بلایای طبیعی و محیط زیست توجه می کند. بنا به گزارش مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد در تهران دراسفندماه 1392 و بنا به درخواست دولت جمهوری اسلامی ایران و دفتر کشوری برنامه توسعه و عمران ملل متحد تعدادی از متخصصان سرشناس بین المللی و ملی دعوت شدند تا تجربیات و راه حل‌های خود را برای کمک به تنظیم مجموعه ای از توصیه‌های عملی ویژه برای این دو تالاب درحال خشک شدن در ایران به اشتراک بگذارند. گزارش ارائه شده مبنای کار جهت احیاء تالابهای ایران قرار گرفت که به لحاظ زیست محیطی گام موثری به شمار می رود. سازمان ملل متحد در حال حاضر برنامه‌هایی جهت بیابانزدایی در منطقه خلیج فارس در برنامه دارد ولی بنا به اظهارات آقای گری لوئیس نماینده سازمان ملل در بیستمین همایش انجمن ملی متخصصان محیط زیست ایران سازمان ملل درحال حاضر با پنج برنامه مدیریت کمبود آب، همکاری با دولت در خصوص بیابان زدایی، تغییرات آب و هوا و جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه ای، آلودگی هوا و آب و معکوس کردن روند تنوع زیست محیطی ( فعالیت در حفاظت از گونه‌های در حال انقراض با کمک سازمان ملل بخش خصوصی و دولت و سازمانهای مردم نهاد) فعالیت می کند علیرغم تمایل سازمان ملل متحد برای پیشبرد برنامه‌های زیست محیطی به دلیل ضعف دولتهای منطقه در حاکمیت کندی پیشرفت وجود دارد. همچنین بنا بر اعلام گری لوییس تاکنون پیشنهادات بین المللی متعددی برای نجات تالابهای ایران به دفتر برنامه توسعه و عمران ملل متحد دریافت شده که از جمله آنها دو کمک مالی یک میلیون دلاری ژاپن به همراه برنامه‌های زیست محیطی و آموزشی برای ساکنان و کشاورزان منطقه جهت نجات دریاچه ارومیه و تالاب انزلی است.
نتیجه و راهکار
بحران ریز گردها هم علت است و هم معلول، معلول کم آبی، بی مهری با طبیعت، سوءمدیریت، سدسازی‌های بی رویه و توسعه صنعت نفت و در یک کلام توسعه ناپایدار. و هم علت بیماریها, مشکلات اجتماعی و اقتصادی، مهاجرتها، تهدید سیستم‌های اکولوژی و در مجموع تهدید امنیت انسانی در منطقه است.
برای حل بحران ریز گردها تا کنون از سوی کارشناسان مختلف را هکار‌های گوناگونی مانند مالچ پاشی و کشت گونه‌های سازگار با محیط زیست ارائه شده که می تواند بطور محدود موثر واقع شود اما نباید فراموش کرد که هرچقدر سازمانهای مردم نهاد داخلی یا خارجی و سازمانهای بین المللی تلاش نمایند تا بازیگران اصلی روابط بین الملل یعنی دولتهای دارای حاکمیت نگرش خود را نسبت به جدی بودن بحران زیست محیطی تغییر ندهند کاری پیش نخواهد رفت. تفسیر موسع از مفهوم امنیت انسانی که در برگیرنده نسل سوم حقوق بشر یعنی امنیت محیط زیست هم باشد قدم اصلی در حل بحران محیط زیست در منطقه است.
گام دوم دیپلماسی زیست محیطی است. از آنجا که ماهیت بحران منطقه ای است مدیریت آن نیز باید فرامرزی باشد. گرچه سراسر منطقه با بحرانهای سیاسی اقتصادی و اجتماعی مانند بحران مشروعیت، جنگ، کاهش بهای نفت، و رقابت قدرتهای بزرگ و منطقه ای روبروست و مجموعه ای بحرانها هر گونه همکاریهای منطقه ای را سخت می کند. اما جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر پتانسیلهای ملی خود از قبیل سابقه و قدمت حکومت، جمعیت تحصیلکرده، وسعت سرزمین و سابقه فعالیت در سازمانهای بین المللی و به عنوان عضو موسس سازمان ملل متحد می تواند و باید به عنوان یک قدرت منطقه ای ابتکار عمل و پیشاهنگی همکاریهای زیست محیطی را در منطقه خاورمیانه و بویژه خلیج فارس بر عهده بگیرد. این امر یعنی دیپلماسی فعال در زمینه مدیریت بحران ریز گردها در منطقه می تواند به همکاری متقابل پیچیده در بین کشورهای منطقه منجر گردد. با وجودی که اقتصاد‌های کشورهای منطقه به ویژه در خلیج فارس غالبا متکی بر فروش نفت و گاز است که این امر از موانع همگرایی اقتصادی به شمار می رود همکاری برای محیط زیست سالمتر می تواند زمینه ساز همبستگی منطقه ای شده و از بروز و یا افزایش تنشهای منطقه ای بکاهد، و در نهایت به حفظ صلح، کاهش فقر و توسعه پایدار منطقه که از اهداف هزاره سوم سازمان ملل متحد می باشد منجر شود.
اما در بحران ریزگردها در ایران و منطقه، به دلیل جدی نگرفتن تهدید از قبل و عدم برنامه ریزی لازم جهت پیشگیری متاسفانه به جای پیش بینی بحران به یکباره در متن بحران قرار گرفته ایم. لذا با وجودی که تهدید شدید وجود داشته اما تهدید زیست محیطی در حد به خطر افتادن منافع ملی در نظر گرفته نشده است و بنابراین علیرغم تشکیل جلسات در سطوح عالی و بررسی جوانب رویداد، اقدام عملی برای حل بحران انجام نگرفته است و اقدامات و برنامه‌های در نظر گرفته شده از تناسب لازم با تهدید، برخوردار نبوده است. لذا برون رفت از چنین وضعیتی بسیار زمانبر بوده و برنامه ریزی و صرف وقت و هزینه زیادی را می طلبد. شاید بی مناسبت نباشد که این وضعیت را بحران برنامه ای فاقد برنامه، ویژه جوامع توسعه نیافته بنامیم. این موضوع از منظر تئوریهای روابط بین الملل و علوم اجتماعی بر مبنای تئوری سازه انگاری قابل تبیین است. بر اساس این تئوری و به زبان ساده، تعاملات دولتها صرفا بر اساس يک سلسله منافع ملی تثبيت شده شکل نگرفته، بلکه در طول زمان به صورت نوعی الگوی رفتاری از طريق هويت‌هایی برساخته تشکل مي‌يابند و يا باعث تشکل هويت‌ها مي‌شوند و این هویتهای برساخته هستند که اقدامات دولتها را موجب می شوند. بر این اساس، در دهه‌های اخیر در منطقه، دولتها از یک سو توسعه اقتصادی را بدون توجه به بحث پایداری در برنامه خود قرار داده و از سوی دیگر تبعات تخریب محیط زیست و بروز بحران زیست محیطی را تهدید علیه منافع ملی خود به حساب نیاورده اند. لذا به جای اقدامات جدی در توسعه سازگار با محیط زیست، سالها تنها به اقدامات صوری بسنده نموده اند. بنابراین نیاز به تغییر نوع نگرش دولتها به عنوان بازیگران اصلی نظام بین الملل به عنوان اصلی ترین گام در حل بحران زیست محیطی ضروری به نظر می رسد.
دلایل بروز پدیده ریزگرد در ایران
دلایل بروز پدیده ریزگرد در هوای ایران چیست؟ کارشناسان دلایل متعددی را برای این پدیده مطرح می کنند که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
1-اقلیم ایران: ایران با مساحتی حدود 1.65 میلیون کیلومتر مربع در جنوب غرب آسیا و در نوار خشک جهان واقع شده است فلات مرکزی آن به عنوان یکی از معروفترین مناطق خشک جهان با این مسئله مواجه است. موقعیت جغرافیایی ایران در قلمرو اقلیم پرفشار و جنب‌حاره قرار دارد و تنها وجود رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس، همچنین کوه‌های مرکزی ایران باعث شده تا وضعیت جوی ایران نسبت به بیابانهای اطرافش که از عربستان تا شرق هند امتداد دارند، تعدیل شود.
2-تخریب و فرسایش جنگهای منطقه ای: در دهه‌های اخیر تخریب جنگلها بدلایل متعدد، موجب تخریب محیط زیست و آلودگی آبها و برهم خوردن بافت فیزیکی خاک و آلودگی هوا شده است. از سوی دیگر نازک بودن پوسته زمین در مناطق مرزی بین عراق، عربستان، کویت , و اخیرا در مرزهای سوریه و یمن به دلیل عملیات جنگی و انفجارات پی در پی بر شکنندگی این پوسته نازک و فروپاشی کامل خاکدانه‌های منطقه کمک کرده و امکان استقرار پوشش گیاهی را کاملاً دشوار ساخته است.
3-سد سازی‌های بی رویه : رقابت دولتهای منطقه خصوصا عراق و ترکیه و ایران برای ایجاد سد بر روی رودخانه‌های بزرگ منطقه موجب کاهش آب رودخانه‌ها و خشک شدن تالابها و تسریع در روند بیابانزایی شده است. در 40 سال گذشته ترکیه و عراق بیش از 32 سد بزرگ روی دو رودخانه دجله و فرات احداث کردند. ایران نیز با ساخت سدهای متعدد در حوزه آبریز کرخه، ورودی آب هورالعظیم را کاهش داده است. این رخدادها بخش اعظم بزرگترین و زیباترین تالاب خاورمیانه را به بیابان و نمکزار تبدیل کرده است
4-برنامه‌های توسعه کشاورزی و بهر ه برداری بی رویه از منابع آب زیر زمینی: تا حدی که تا 90 در صد منابع آب زیرزمینی در منطقه به بهره برداری رسیده است. این موضوع به خصوص با برنامه‌های افزایش جمعیت کشورها بیشتر ایجاد نگرانی می کند.
5-دوره‌های خشکسالی: اقلیم خشک منطقه خاورمیانه و خلیج فارس و کاهش میزان بارندگی در دهه‌های گذشته بر کاهش رطوبت زمین و فرسایش خاک اثر مستقیم دارد.
6-صنعتی شدن و توسعه مناظق شهری: ساخت و سازهای بی رویه به همراه توسعه صنعتی کشورهای منطقه و احداث کارخانجات در مناطق کم آب به خشکسالی منطقه روند تساعدی می دهد.
7-وجود جریان بادهای منطقه : که در سه جهت، از سمت شبه جزیره عربستان به سمت شمال، از سمت شبه قاره هند به سمت غرب و از سمت عراق و سوریه به سمت شرق که در طول سال به تناوب در حال وزیدن می باشند پدیده گرد و غبار را بر ایران ماندگار می کند.
کانونهای بروز ریزگرد در ایران
این کانونها در دو بخش قابل توجه می باشند.
1-کانونهای داخلی شامل :
1-1تالابهای خشک شده مانند شادگان : بدلیل احداث دهها سد بر روی رودخانه‌هایی که به این حوزه می ریخته اند مانند رودخانه‌های زهره و جراحی به همراه طرحهای انتقال آب مانند تونل کوهرنگ 1 و 2 ونیز تونل کوهرنگ 3 که در حال ساخت است و تونل دز از بالادست رودخانه‌ها به طرف مناطق خشک مرکز مانند کاشان قم و اصفهان از آنجا که بسیاری از سدها نیازسنجی منطبق بر توسعه پایدار نداشته اند. از یک سو و عدم لایروبی مناسب از بستر رودخانه‌ها و نیز کاهش بارندگی در سالهای اخیر شاهد خشک شدن تالابهای منطقه مانند شادگان هستیم که خشک شدن تالابها مشکلات متعدد اکولوژیکی به همراه داشته که ریزگردها یکی از آنها می باشد .دریاچه‌های خشک شده مانند بختگان در استان فارس(با مساحتي برابر با 74525 هكتار دومين درياچه بزرگ‌ايران به شمار مي‌ايد.اين درياچه در سال 1352 به عنوان چهارمين تالاب‌ايران در فهرست تالاب‌هاي جهاني به ثبت رسيده است در حال حاضر 12 درصد از آن باقی مانده است.) نیز به دلیل ساخت سد درود زن برروی رود کر ورودی آب دریاچه منحصر به سیلابهای فصلی شده و در حال خشک شدن است. خشک شدن تالابها و دریاچه‌ها منجر به بروز پدیده ریزگرد می گردند.
1-2بیابانهای فلات مرکزی: با افزایش خشکسالی و عدم اقدام جدی برای مهار بیابان زایی خشک شدن بیابانهای فلات مرکزی نه تنها به افزایش ریزگردها کمک می کند بلکه بلکه با پراکنش نمک زمین‌های بیشتری از فلات مرکزی را به شوره زار و کویر تبدیل میکنند
1-3تخریب بافت و پوشش گیاهی : از آنجا که گیاهان علاوه بر تولید اکسیژن در جذب گرد و غبار هوا همانند فیلتر‌های طبیعی عمل می کنند تخریب هرگونه پوشش گیاهی اعم از مراتع تا جنگلها بر اثر عوامل انسانی یا بی آبی و خشکسالی، منجر به بروز پدیده غبار در منطقه گشته است. از سوی دیگر وجود گرد و غبار در هوا مانع فتوسنتز گیاه شده و در روند تخریب گیاهان اثر مستقیم دارد.
2-کانونهای خارجی شامل:
2-1 منطقه بین‌النهرین و تالاب هور العظیم در عراق : شامل عراق، جنوب سوریه و شمال شبه جزیره عربستان: در 40 سال گذشته ترکیه، سوریه و عراق بیش از 32 سد بزرگ روی دو رودخانه دجله و فرات احداث کردند ایران نیزبا احداث سد کرخه در خوزستان و سد سیمره در لرستان برای احداث نیروگاه برق باعث خشک شدن کارون صدمات جبران ناپذیری به این تالاب بزرگ وارد کرده که پدیده ریزگرد و سایر مسایل اجتماعی و اقتصادی، تبعات همین خشک شدن هورالعظیم است.
2-2 ربع الخالی (بیابان بزرگ عربستان): اقلیم این منطقه به علاوه باد شمالی ریزگردها را به سمت شمال جریان می دهد. با افزایش دما در اواخر زمستان و اوایل فصل بهار در شبه جزیره عربستان، دمای هوای مجاور سطح خاک افزایش پیدا می کند. این افزایش دما موجب بروز تلاطم و وزش باد در لایه‌های زیرین اتمسفر می شود. اگر سرعت وزش باد از سرعت آستانه فرسایش فزونی گیرد مقادیر قابل توجهی ذرات خاک از بستر خود جدا شده و ذرات ریز آنها به صورت گرد وغبار به داخل جو وارد می شود.
2-3 اراضی خشک و بدون پوشش گیاهی مناطق اطراف خلیج فارس و دریای عمان: خشکی و گرمی هوا و در برخی مناطق رطوبت بالا و کمبود آب شیرین باعث شده اراضی منطقه خلیج فارس از نظر پوشش گیاهی فقیر یا ویژه باشد.
سطوح بحران ریزگردها در ایران
بحران ریز گردها در ایران سه سطح قابل بررسی است :
1- سطح داخلی، 2-سطح منطقه ای، 3-سطح بین المللی
1-در سطح داخلی برای مدیریت یا کنترل این بحران ادارات و سازمانهای متعددی دست اندرکار می باشند این ادارات از سطح شهر و استان شروع شده مانند شهرداری‌های منطقه و ستاد مبارزه با بحران تا سطوح میانی مانند سازمان هلال احمر و سازمان آب و سازمان حفاظت محیط زیست و وزارتخانه‌ها مانند وزارت بهداشت و وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو و وزارت نفت وزارت راه تا حتی رییس جمهور و مقام معظم رهبری نیز به موضوع بحران ریز گردها واکنش نشان داده و حتی دستور اقدامات فوری برای رفع این بحران داده اند. دانشگاهها و مراکز پژوهشی و علمی نیز مانند دانشگاه جندی شاپور اهواز و سازمان هواشناسی نیز با تشکیل سمینارها و مطالعات متععد سعی در مدیریت این بحران داشته اند.
2-در سطح منطقه ای گرچه قبل از انقلاب همکاریهایی بین ایران عربستان و عراق برای مهار طوفان ریزگردها از قبیل مالچ پاشی در برخی مناطق و افزایش پوشش گیاهی منطقه وجود داشته لیکن با بروز انفلاب و جنگ هشت ساله عراق علیه ایران این همکاریها قطع شده و با وجودی که دریکی دو سال اخیر توافقنامه ای بین سازمان حفاظت محیط زیست و دولت عراق در این زمینه بسته شد لیکن به دلیل بحرانهای جنگ سوریه و بروز پدیده داعش این توافقنامه چندان عملیاتی نشد و اخیرا با بحران یمن و حمله عربستان به یمن حداقل تا پایان این بحران وضعیت همکاریهای زیست محیطی از این دست امکانپذیر نمی باشد.
3-در سطح بین المللی سازمان ملل متحد با برنامه توسعه و عمران ملل متحد(UNDP) بر اقدامات توسعه ای در ایران شامل: کاهش فقر، بهداشت، کنترل مواد مخدر و کاهش خطر بلایای طبیعی و محیط زیست توجه می کند. بنا به گزارش مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد در تهران دراسفندماه 1392 و بنا به درخواست دولت جمهوری اسلامی ایران و دفتر کشوری برنامه توسعه و عمران ملل متحد تعدادی از متخصصان سرشناس بین المللی و ملی دعوت شدند تا تجربیات و راه حل‌های خود را برای کمک به تنظیم مجموعه ای از توصیه‌های عملی ویژه برای این دو تالاب درحال خشک شدن در ایران به اشتراک بگذارند. گزارش ارائه شده مبنای کار جهت احیاء تالابهای ایران قرار گرفت که به لحاظ زیست محیطی گام موثری به شمار می رود. سازمان ملل متحد در حال حاضر برنامه‌هایی جهت بیابانزدایی در منطقه خلیج فارس در برنامه دارد ولی بنا به اظهارات آقای گری لوئیس نماینده سازمان ملل در بیستمین همایش انجمن ملی متخصصان محیط زیست ایران سازمان ملل درحال حاضر با پنج برنامه مدیریت کمبود آب، همکاری با دولت در خصوص بیابان زدایی، تغییرات آب و هوا و جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه ای، آلودگی هوا و آب و معکوس کردن روند تنوع زیست محیطی ( فعالیت در حفاظت از گونه‌های در حال انقراض با کمک سازمان ملل بخش خصوصی و دولت و سازمانهای مردم نهاد) فعالیت می کند علیرغم تمایل سازمان ملل متحد برای پیشبرد برنامه‌های زیست محیطی به دلیل ضعف دولتهای منطقه در حاکمیت کندی پیشرفت وجود دارد. همچنین بنا بر اعلام گری لوییس تاکنون پیشنهادات بین المللی متعددی برای نجات تالابهای ایران به دفتر برنامه توسعه و عمران ملل متحد دریافت شده که از جمله آنها دو کمک مالی یک میلیون دلاری ژاپن به همراه برنامه‌های زیست محیطی و آموزشی برای ساکنان و کشاورزان منطقه جهت نجات دریاچه ارومیه و تالاب انزلی است.
نتیجه و راهکار
بحران ریز گردها هم علت است و هم معلول، معلول کم آبی، بی مهری با طبیعت، سوءمدیریت، سدسازی‌های بی رویه و توسعه صنعت نفت و در یک کلام توسعه ناپایدار. و هم علت بیماریها, مشکلات اجتماعی و اقتصادی، مهاجرتها، تهدید سیستم‌های اکولوژی و در مجموع تهدید امنیت انسانی در منطقه است.
برای حل بحران ریز گردها تا کنون از سوی کارشناسان مختلف را هکار‌های گوناگونی مانند مالچ پاشی و کشت گونه‌های سازگار با محیط زیست ارائه شده که می تواند بطور محدود موثر واقع شود اما نباید فراموش کرد که هرچقدر سازمانهای مردم نهاد داخلی یا خارجی و سازمانهای بین المللی تلاش نمایند تا بازیگران اصلی روابط بین الملل یعنی دولتهای دارای حاکمیت نگرش خود را نسبت به جدی بودن بحران زیست محیطی تغییر ندهند کاری پیش نخواهد رفت. تفسیر موسع از مفهوم امنیت انسانی که در برگیرنده نسل سوم حقوق بشر یعنی امنیت محیط زیست هم باشد قدم اصلی در حل بحران محیط زیست در منطقه است.
گام دوم دیپلماسی زیست محیطی است. از آنجا که ماهیت بحران منطقه ای است مدیریت آن نیز باید فرامرزی باشد. گرچه سراسر منطقه با بحرانهای سیاسی اقتصادی و اجتماعی مانند بحران مشروعیت، جنگ، کاهش بهای نفت، و رقابت قدرتهای بزرگ و منطقه ای روبروست و مجموعه ای بحرانها هر گونه همکاریهای منطقه ای را سخت می کند. اما جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر پتانسیلهای ملی خود از قبیل سابقه و قدمت حکومت، جمعیت تحصیلکرده، وسعت سرزمین و سابقه فعالیت در سازمانهای بین المللی و به عنوان عضو موسس سازمان ملل متحد می تواند و باید به عنوان یک قدرت منطقه ای ابتکار عمل و پیشاهنگی همکاریهای زیست محیطی را در منطقه خاورمیانه و بویژه خلیج فارس بر عهده بگیرد. این امر یعنی دیپلماسی فعال در زمینه مدیریت بحران ریز گردها در منطقه می تواند به همکاری متقابل پیچیده در بین کشورهای منطقه منجر گردد. با وجودی که اقتصاد‌های کشورهای منطقه به ویژه در خلیج فارس غالبا متکی بر فروش نفت و گاز است که این امر از موانع همگرایی اقتصادی به شمار می رود همکاری برای محیط زیست سالمتر می تواند زمینه ساز همبستگی منطقه ای شده و از بروز و یا افزایش تنشهای منطقه ای بکاهد، و در نهایت به حفظ صلح، کاهش فقر و توسعه پایدار منطقه که از اهداف هزاره سوم سازمان ملل متحد می باشد منجر شود.
آخرین اخبار