سایه جنگ بر تولید جهانی غذا

گروه اقتصاد کلان: به دنبال مهار نسبی بحران جهانی سلامت ناشی از همه‌گیری کووید، تهاجم اخیر روسیه به اوکراین به همراه آسیب‌ها و تالمات جانی و روانی به دلیل سهم قابل توجه این دو کشور در تولید و تجارت محصولات کشاورزی اختلالاتی را در بازار این گروه محصولات نیز ایجاد کرد. به گزارش «تجارت»، پیامدها و تاثیرات وقوع و تشدید جنگ ویرانگر در اوکراین و رنج‌ها و تالمات آن، بسیار فراتر از مرزهای این کشور احساس می‌شود. بعد از مهار نسبی بیماری همه‌گیر که بیشترین آسیب را به کشورهای در حال توسعه وارد کرد، اکنون جهان و به ویژه این گروه اقتصادها با بحران جدید جهش بهای مواد غذایی مواجه شده‌اند. دسترسی و تامین مقرون به صرفه گندم و سایر کالاهای اساسی از چالش‌های اخیر ناشی از این بحران است. بر اساس گزارشی که معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران منتشر کرده؛ سیستم‌های غذایی جهان طی دو سال اخیر با اختلالات ناشی از کووید - 19 تغییرات اقلیمی، کاهش ارزش پول و تشدید محدودیت‌های مالی، شکننده شده و جنگ اخیر ضربه دیگری بر این سیستم وارد کرده است. از آنجایی که کشورهای اوکراین و روسیه بیش از یک چهارم فروش سالانه گندم در جهان را به خود اختصاص می‌دهند. جنگ منجر به افزایش قابل توجه قیمت نه تنها گندم، بلکه جو، ذرت، روغن خوراکی که جزو محصولات صادراتی این دو کشور هستند نیز شده است. قیمت‌های جهانی و داخلی مواد غذایی پیش از جنگ به بالاترین حد خود نزدیک شده بود و اکنون به دلیل افزایش شدید قیمت کود، تصویر روشنی از وضعیت برداشت محصولات اساسی در فصل‌های آینده در سراسر جهان وجود ندارد. کشورهای فدراسیون روسیه و اوکراین از مهمترین تولیدکنندگان کالاهای کشاورزی در جهان هستند، در بخش غلات، سهم آن‌ها در تولید جهانی به ویژه برای جو، گندم و ذرت قابل توجه است. در مجموع این دو کشور به طور متوسط به ترتیب 19 و 14 و 4 درصد از تولید جهانی این محصولات را در بین سال‌های 2017 و 2016 و 2020 و 2021 به خود اختصاص داده‌اند. در بخش دانه‌های روغنی، سهم روسیه و اوکراین در تولید جهانی به ویژه برای روغن آفتاب‌گردان قابل توجه است. به طوری که در دوره مورد بررسی، به طور متوسط، بیش از نیمی از تولید جهانی توسط این دو کشور انجام شده است. میانگین سهم آن‌ها در تولید جهانی دانه روغنی کلزا و سویا نسبتا محدودتر و به ترتیب 6 و 2 درصد است. هر دو کشور روسیه و اوکراین صادرکننده خالص محصولات کشاورزی هستند و هر دو نقش پیشرویی در تامین بازارهای جهانی مواد غذایی ایفا می‌کنند. به دلیل تمرکز منابع صادراتی در تعداد انگشت شماری از کشورها، بازار محصولات کشاورزی در معرض آسیب‌پذیری بیشتری در برابر شوک‌ها و نوسانات قرار می‌گیرند. به عنوان مثال در بخش گندم و مزلین ( مخلوطی از گندم و چاودار) که هفت صادرکننده برتر مجموعا 79 درصد تجارت بین‌المللی را در سال 2021 به خود اختصاص داده‌اند. فدراسیون روسیه با راسال مجموعا 32.9 میلیون تن گندم و مزلین و با دارا بودن سهم 18 درصدی به عنوان بزرگترین صادرکننده جهانی گندم برجسته است. اوکراین نیز در سال 2021 با صادرات 20 میلیون تن گندم و مزلین و با سهم 10 درصدی بازار جهانی ششمین صادرکننده بزرگ گندم در این سال بود. برجستگی دو کشور در عرصه تجارت جهانی در بازارهای جهانی ذرت، جو و کلزا و حتی بیشتر از آن در بخش روغن آفتابگردان نیز به دلیل دارا بودن پایه‌های قوی تولید قابل توجه است. در بخش کود نیز کشور روسیه نقش اصلی تامین کننده را در بازارهای جهانی ایفا می‌کند. در سال 2021 روسیه در جایگاه صادرکننده برتر کودها نیتروژن، دومین تامین کننده کودهای پتاسیم و سومین صادرکننده کودهای فسفر قرار گرفت. بر اساس آمار سازمان فائو ( تعدیل شده با تورم) متوسط شاخص قیمت مواد غذایی در سال 2021 حدود 23.1 درصد افزایش یافت که بالاترین نرخ افزایش را طی بیش از یک دهه گذشته دارا بود. در ماه فوریه 2022 شاهد بالاترین ارقام برای قیمت محصولات گروه گوشت، لبنیات،غلت، روغن و شکر از سال 1961 تا کنون بودیم. سهم اقلام خوراکی در هزینه مصرفی خانواره‌ها در اقتصادهای پیشرفته حدود 17 درصد است، در حالی که این رقم برای خانوارهای کشورهای جنوب صحرای افریقا حدود 40 درصد است. اگرچه این منطقه به شدت به واردات گندم وابسته است ولی غلات تنها سهم کمی از کل نیاز کالری مردن این منطقه را تشکیل می‌دهد. شایان ذکر است این رقم در اقتصاد ایران حدود 26.6 درصد است. بر اساس پیش بینی سازمان OECD در صورت استمرار جنگ روسیه و اوکراین تا مدت یک سال انتظار می‌رود که میانگین نرخ تورم جهان در سال 2022 نزدیک به 2.5 واحد درصد افزایش یابد و به 6.7 درصد برسد. بخشی مهمی از این افزایش ناشی از افزایش بهای کالاهای اساسی و بخشی هم ناشی از تقاضای داخلی و محدودیت صادرات روسیه و شوک‌های مالی خواهد بود. آثار تورمی جنگ اخیر بر اقتصاد آمریکا کمتر از سایر مناطق و فقط 1و5 واحد درصد پیش بینی شده است. با وجود نگرانی‌ها در خصوص روند مزبور برخی حقایق دیگر می‌تواند تا حدودی از میزان نگرانی‌ها بکاهد. ذخایر جهانی برنج، گندم و ذرت - سه محصول اصلی اساسی جهان – از نظر تاریخی بالاست. برای گندم کالایی که بیش از همه تحت تاثیر جنگ قرار گرفت،‌میزان ذخایر بسیار بالاتر از بحران قبلی افزایش قیمت مواد غذایی طی سال‌های 2007- 2008 است. برآوردها همچنین حاکی از آن است که حدود سه چهارم صادرات گندم روسیه و اوکراین پیش از آغاز جنگ به کشورهای مقصد تحویل شده است. میزان موفقیت‌ اقتصادها در مدیریت نوسانات قیمت مواد غذایی و خروج از این بحران جدید به سیاست‌های ملی و همکاری جهانی بستگی دارد. این اولین بار نیست که جهان با بحران غذایی مواجه می‌شود. بحران جهانی غذا در سال‌های 2007 - 2008 ناشی از خشکسالی و افزایش شدید قیمت نفت بود و زمانی که کشورهای بزرگ تولیدکننده مواد غذایی صادرات خود را به دلیل نگرانی برای تامین نیاز داخلی محدود کردند افزایش قیمت‌ها تشدید شد و شدت سوء تغذیه را به ویژه برای کودکان افزایش داد.