قلعه بيرجند که با نامهاي قلعه ته ده و پايين شهر نيز شناخته ميشود، بزرگترين و قديميترين بناي تاريخي بيرجند به شمار ميرود . اين قلعه که از جمله نقاط گردشگري بيرجند و استان خراسان جنوبي است، بر فراز بلندترين نقطه غربي تپه ماهورهاي شهر بيرجند قرار دارد.اين قلعه با وسعتي بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفويه ساخته شده و در واقع هسته اوليه شهر بيرجند محسوب ميشود.
البته برخي نيز بناي اين قلعه را به پيش از آن دوره نسبت ميدهند. قلعه بيرجند از خشت و گل و چينه ساخته شده و از دوره صفويه تا قاجاريه مردم اين شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ويژه ترکمنها و ازبکها محافظت ميکرده است.
قلعه بيرجند در دوره قاجاريه به طور کامل بازسازي و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسيله نقبهاي زيرزميني به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگي و قنات قصبه مرتبط بوده است.
اين قلعه داراي 7 برج بوده که شش برج از آن باقي مانده است. مرمت اين بنا در سال 1378 به وسيله شهرداري بيرجند شروع شد.
در روزگاران گذشته در بيرجند دو قلعه معتبر و چندين ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشيدي آثاري از آن دو قلعه و نيز تعدادي ارگ و ساختمان بزرگ باقي است.
قلعه عظيم و قديميپايين شهر بيرجند يک قلعه کوهستاني از نوع نظاميميباشد. اين قلعه نه جاي سکونت بلکه مکاني براي انجام وظيفه نگهبانان بوده و ساکنان اين قلعه نگهباناني بودند که وظيفه آنها رساندن اخبار، تأمين امنيت و حفاظت بود.
در اين قلعه انبارهاي آب و آذوقه پيوسته نگهداري ميشد تا در مواقع حملات دشمن يا هجومهاي سراسري، ساکنان شهر، تجار، پيشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانوادههاي خود و داراييهايي منقول از طريق نقبهايي که تعبيه شده بود، به قلعه پناه برند.
اين نقبها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتي، همچنين مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسيرهاي متعددي همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگي را شامل ميشد.
بناي قلعه را برجهايي دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلي در ميان گرفته بر فراز اين برجها که به شکل استوانه هستند.
روزنههايي ايجاد شده که کاربرد آن ديدباني براي دفاع از قلعه و ساکنان شهر ميباشد و محل امني براي تيراندازي و ضربه زدن به دشمن محسوب ميشده، ديوار بنا با فرم آمده آن همچنين ضخامت آن امکان ديدباني را بر فراز حصار به نگهبان بهتر ميدهد.