بازار جهانی نفت در یک سال گذشته عمدتاً تحت تأثیر رویدادهای مهمی شامل توافق کاهش تولید کشورهای اوپک و غیر اوپک معروف به اوپک پلاس، جنگ تجاری آمریکا و چین، تنش‌های ژئوپلیتیکی در نقاط مختلف جهان از جمله خاورمیانه و تحریم‌های آمریکا علیه ایران و ونزوئلا، جهش تولید نفت شیل آمریکا و تبدیل شدن این کشور به بزرگترین صادرکننده نفت جهان و زمزمه‌های کندی آهنگ رشد اقتصاد جهانی قرار گرفت که در ادامه این گزارشی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تحولات بازار در یک سال گذشته قیمت‌های نفت را دستخوش تغییرات چشمگیری کرد؛ به طوری که شاخص‌های قیمت جهانی اوج و فرود زیادی را تجربه کردند.
نفت برنت که در ابتدای سال ۱۳۹۷ در محدوده ۷۰ دلار در هر بشکه بود، در روزهای پایانی سال پایین این محدوده قرار گرفت. با این حال در این فاصله، نوسانات زیادی را متحمل شد.
در فروردین ماه قیمت نفت برنت تحت تأثیر توافق کاهش تولید اوپک و غیر اوپک نزدیک به محدوده ۷۰ دلار در هر بشکه قرار داشت و بسیاری در بازار صعود بیشتر قیمت‌ها را پیش بینی می‌کردند.
این تولیدکنندگان که در رأس آنها عربستان سعودی و روسیه قرار داشتند، همزمان با رصد تحولات بازار و برنامه‌ریزی برای خروج از توافق، از تشکیل یک سازمان همکاری مشترک پس از پایان پیمانشان صحبت می‌کردند. همزمان شعله‌ور شدن آتش جنگ تجاری میان آمریکا و چین که بزرگترین اقتصادهای جهان به شمار می‌روند، بازارهای نفت را نسبت به تبعات منفی این رویارویی بر چشم‌انداز رشد اقتصادی و تقاضا برای نفت نگران ساخته بود.
تولیدکنندگان اوپک می‌رفتند در اردیبهشت ماه صعود قیمت‌ها به مرز ۷۵ دلار در هر بشکه را جشن بگیرند که با پیام غیر منتظره دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در توئیتر غافلگیر شدند.
ترامپ در توییتی نوشت: به نظر می‌رسد اوپک دوباره قیمت‌ها را بالا برده است. با میزان بالایی نفت که وجود دارد از جمله نفتکش‌های بارگیری شده در دریا قیمت نفت به طور مصنوعی بسیار بالا رفته است. این موضوع خوب نیست و قابل قبول نخواهد بود.
پیام ترامپ با نشست کمیته مشترک وزیران اوپک و غیر اوپک در جده عربستان همزمان شد و واکنش مقامات حاضر را برانگیخت. اعضای متعدد اوپک به توییت ترامپ واکنش نشان داده و گفتند قیمت‌های نفت افزایش غیر واقعی نداشته است.
کمیته نظارتی مشترک وزیران اوپک و غیر اوپک که مسئول نظارت برای اجرای توافق کاهش تولید نفت است، از صعود نرخ پایبندی مشارکت کنندگان در این پیمان در مارس به ۱۴۹ درصد خبر داد. در ۱۸ اردیبهشت رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد از توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران که در اواخر سال ۲۰۱۵ منعقد شده بود، خارج می‌شود. این خبر ابهاماتی را نسبت به روند عرضه نفت در بازار جهانی ایجاد کرد و صعود قیمت‌ها را به دنبال داشت. خریداران بزرگ نفت ایران نیز رایزنی‌ها را برای ادامه وارداتشان آغاز کردند.
در خرداد ماه همزمان با افزایش قیمت‌ها و کاهش ذخایر جهانی که میزان عرضه را به شکل قابل توجهی محدود کرده بود، اوپک به تدریج نگران روند نزولی تولید نفت ونزوئلا شد؛ به طوری که سهیل المزروعی، وزیر انرژی امارات متحده عربی و رئیس وقت اوپک اظهار کرد اوپک مسائل مهم‌تری نسبت به ایران برای پرداختن به آنها دارد و به ونزوئلا اشاره کرده بود.
با این‌همه برای اولین بار منابع آگاه در صنعت نفت و اوپک اظهار کردند این گروه به دلیل نگرانی‌ها نسبت به عرضه ایران و ونزوئلا به دنبال تهدیدهای واشنگتن برای اعمال تحریم ممکن است تصمیم بگیرد در ژوئن تولید نفت خود را افزایش دهد.
این اظهارات روند رشد قیمت‌های نفت را محدود کرد. نفت برنت در این زمان نزدیک به ۸۰ دلار و نفت وست تگزاس اینترمدیت آمریکا نزدیک به ۷۳ دلار قرار داشت. طولی نکشید که خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان سعودی، و الکساندر نواک همتای روسی وی اعلام کردند ریاض و مسکو آماده‌اند برای فرو نشاندن نگرانی‌های مصرف‌کنندگان نسبت به تأمین کافی، کاهش تولید خود را کمتر کنند و برای اولین بار افزایش حدود یک میلیون بشکه در روز تولید اوپک و غیراوپک مطرح شد.
وعده‌های این دو وزیر باعث شد تب بهاری قیمت‌های نفت فروکش کند و نفت برنت به حدود ۷۶ دلار و وست تگزاس اینترنت نزدیک به مرز ۶۷ دلار قرار گرفت. این پیشنهاد بدون چالش نبود و مخالفت‌هایی را در درون اوپک از سوی کشورهایی مانند ایران، عراق، ونزوئلا و الجزایر برانگیخت.
در تیر ماه اوپک در وین تشکیل جلسه داد اما در این دیدار حاضر نشد به موضوع تحریم‌های آمریکا علیه ایران بپردازد و با وجود مخالفت شدید ایران با افزایش تولید، این گروه و متحدانش برای افزایش تولید به میزان یک میلیون بشکه در روز از ژوئیه توافق کردند. در این بین، خریداران نفت ایران شامل هندی‌ها، ژاپنی‌ها و کره‌ای‌ها در فرصتی که تا چهارم نوامبر برابر با ۱۳ آبان برای آغاز اجرای تحریم‌های آمریکا وجود داشت، سخت مشغول رایزنی با مقامات دولت ترامپ برای ادامه واردات نفت ایران بودند.
در مقابل، هیات‌هایی از دولتمردان آمریکایی به کشورهای مشتری بزرگ نفت ایران سفر کردند تا آنها را برای توقف خرید نفت ایران مجاب کنند. حتی آمریکایی‌ها سراغ روس‌ها رفتند و از این کشور خواستند عرضه نفت به بازار را افزایش دهند.
هند به فکر بازگشت به مکانیزم تهاتر کالا با استفاده از روپیه افتاد تا تحریم‌های آمریکا را دور بزند در حالی که بیژن زنگنه، وزیر نفت به یک شبکه آمریکایی گفت: تصور نمی‌کنم که خریداران نفت ایران بتوانند از دولت آمریکا معافیت بگیرند تا پس از بازگشت تحریم‌های دونالد ترامپ، به خرید محموله‌های نفتی ادامه دهند. با این حال اصرار کشورهایی مانند چین و ترکیه که با درخواست واشنگتن برای توقف خرید از ایران مخالفت کرده بودند، جواب داد و مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا برای نخستین بار از بررسی درخواست کشورها برای واردات نفت ایران خبر داد.
در مرداد ماه نگرانی‌های فزاینده نسبت به احتمال ضعیف شدن تقاضا به دلیل احتمال کندی رشد اقتصادی جهانی به جان بازار افتاد و روند رشد قیمت‌های نفت را محدود کرد. نفت برنت در ابتدای این ماه ۷۲.۹۷ دلار و وست تگزاس اینترمدیت ۶۸.۱۸ دلار در هر بشکه بود.
در حالی که دغدغه اوپک، تأثیر تحریم‌های آمریکا علیه ایران بر روند عرضه و واکنش به موقع برای جلوگیری از کمبود عرضه در بازار بود، کنگره آمریکا به سراغ لایحه "هیچ کارتل تولیدکننده و صادرکننده" یا "نوپک" رفت که تصویب آن به دولت آمریکا اجازه می‌دهد از تولیدکنندگان عضو اوپک بابت دستکاری در قیمت‌ها شکایت کند و آنها را تحت پیگیرد قرار دهد.
اتفاق مهم دیگر، توقف تدریجی روند واردات نفت چین از آمریکا به دلیل تشدید اختلافات تجاری میان دو کشور بود که به نفع نفت ایران بود. آمریکا همچنین موافقت کرد کریدور گاز جنوبی که پروژه‌ای برای انتقال سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی دریای خزر به ترکیه و جنوب اروپا است، از تحریم‌های ایران معاف شود.
نفت برنت در ابتدای شهریور با تشدید اختلاف تجاری میان چین و آمریکا ۷۴.۶۳ دلار در هر بشکه و وست تگزاس اینترمدیت آمریکا ۶۷.۹۰ دلار در هر بشکه بود. ایران سرگرم طرح‌ریزی استراتژی‌های محرمانه برای دور زدن تحریم‌های نفتی آمریکا بود و همزمان رقیبان نفتی ایران برای بازار اروپا و ربودن سهم ایران در این منطقه دندان تیز می‌کردند.
آمار کشتیرانی نشان داد صادرات ایران به اروپا از ابتدای سال ۲۰۱۸ تا این مقطع، ۳۵ درصد کاهش یافته و به حدود ۴۱۵ هزار بشکه در روز رسیده در حالی که صادرات عربستان سعودی دو برابر شده و صادرات عراق ۳۰ درصد رشد کرده بود.
گزارش کمیته نظارت بر پیمان نفتی اوپک و غیراوپک نیز حاکی از آن بود که تولیدکنندگان مشارکت کننده در پیمان نفتی به خصوص عربستان سعودی و روسیه به طور پیوسته تولیدشان را افزایش دادند و تولید نفت اوپک همان طور که سعودی‌ها به ترامپ قول داده بودند، به بالاترین حد خود در چند ماه گذشته صعود کرد.
در مهر ماه در حالی که اوپک تلاش می‌کرد تولیدش را افزایش بیشتری دهد بار دیگر با توییت انتقاد آمیز ترامپ درباره بالا بودن قیمت نفت به چالش کشیده شد و وزیران اوپک انگشت اتهام را متوجه خود ترامپ کردند.
خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان سعودی گفت: من روی قیمت‌های نفت تأثیر نمی‌گذارم.
محمد الرومحی، وزیر نفت عمان، در واکنش به این ادعا اظهار کرد: این ترامپ است که قیمت‌های نفت را بالا برده است.
حسین کاظم‌پور اردبیلی، نماینده ایران در اوپک در مصاحبه با شبکه CNBC گفت: قیمت نفت ارزان‌تر خواهد شد اگر ترامپ دست از توییت کردن بردارد.
اما ترامپ کوتاه نیامد و با تماس‌ها مکرر با مقامات سعودی و تهدید به تلافی، تلاش کرد قیمت‌های نفت را در آستانه انتخابات میان دوره‌ای این کشور پایین ببرد. روند صعودی قیمت‌های نفت در آستانه بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران، اعتراض مصرف کنندگان آسیایی را که با افزایش هزینه واردات همزمان با کندی رشد اقتصادی خود مواجه شده بودند، برانگیخت و هندی‌ها وارداتشان را کاهش دادند.
شرکت دولتی آرامکوی سعودی نیز یک گرید نفتی فوق سبک به نام میعانات خاف (Khuff) را عرضه کرد تا بتواند مشتریان نفتی ایران را جلب کند در حالی که سه خریدار بزرگ آسیایی شامل چین، هند و ژاپن از فرصت استفاده کرده و در آستانه تحریم‌ها، واردات نفت ایران را افزایش دادند.
در آبان ماه عربستان سعودی با وجود انزوای فزاینده این کشور سر قتل جمال خاشقچی، خبرنگار منتقد سعودی در کنسولگری این کشور در استانبول، وعده داد تأمین بازارهای نفت را حفظ کند و از سوی دیگر برای ایجاد یک شراکت استراتژیک با روسیه به مدت نامحدود نقشه می‌کشید.
نفت برنت در این زمان ۷۹.۶۲ دلار و وست تگزاس اینترمدیت ۶۹.۲۶ دلار در هر بشکه بود. فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی از اوپک خواست در نشست بعدی خود برای افزایش تولید تصمیم بگیرد تا محدودیت عرضه در بازار برطرف شود.
در حالی که عبدل المهدی، نخست وزیر عراق اعلام کرده بود وقتی که مسئله کمک به اجرای تحریم‌های آمریکا مطرح می‌شود، عراق منافع و استقلال خود را در اولویت قرار می‌دهد، بغداد تحت فشار آمریکا تصمیم گرفت سواپ نفت میادین نفتی کرکوک با ایران را از ماه بعد متوقف کند.
وزارت خارجه آمریکا با شمارش معکوس برای آغاز تحریم‌ها، اعلام کرد سرگرم بررسی معافیت‌های احتمالی از تحریم‌های نفتی ایران برای برخی از کشورها است که وارداتشان را به میزان قابل توجهی کاهش داده‌اند. پس از آن منابع آگاه از معافیت‌های واشنگتن برای برخی از کشورها خبر دادند و این گزارش‌ها به ریزش قیمت‌ها منجر شد.
وزارت خارجه آمریکا همزمان با آغاز تحریم‌ها اعلام کرد چین، هند و ترکیه که بزرگترین خریداران ایران هستند و همچنین ژاپن، کره جنوبی، ایتالیا، یونان و تایوان معافیت شش ماهه دریافت کرده‌اند با این حال واشنگتن بر هدف خود برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران تاکید کرد.
این خبر، رؤیای نفت ۱۰۰ دلاری را بدون تعبیر گذاشت و این کشورها به برنامه‌ریزی برای حل مسائلی مانند پوشش بیمه محموله و مبادلات مالی برای ادامه واردات نفت ایران پرداختند.
در آذر ماه با ریزش قیمت نفت برنت به پایین ۶۰ دلار و وست تگزاس اینترمدیت به ۵۰ دلار، تولیدکنندگان اوپک که در رأس آنها عربستان سعودی قرار داشت، در تدارک کاهش تولید نفت خود برآمدند اما تلاش کردند برای اجتناب از خشمگین کردن رئیس جمهور آمریکا، این کاهش را پنهان کند.
ترامپ در آستانه نشست رسمی اوپک از این گروه خواست تولید خود را کاهش ندهد و از سعودی‌ها برای کمک به افزایش تولید و پایین بردن قیمت نفت تمجید کرد. در مقابل، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه با وجود ابراز رضایت از نفت ۶۰ دلاری، اظهار کرد روسیه با اوپک در تماس بوده و آماده است در صورت لزوم، به همکاری خود با این گروه ادامه دهد.
افت شدید قیمت نفت که یک تریلیون دلار از ارزش سهام انرژی کاست، به درآمد تولیدکنندگانی بزرگی مانند عربستان سعودی، روسیه، نیجریه و آنگولا ضرر زد و فشار اقتصادی بر کشورهای صادرکننده نفت را افزایش داد.
از اتفاق‌های مهم برای بازار نفت در این ماه توافق آتش بس تجاری ۹۰ روزه میان دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا و شیء جین پینگ، رئیس جمهور چین در حاشیه نشست سران گروه جی ۲۰ در آرژانتین بود. جنگ تجاری میان این دو کشور از جمله دلایل افت قیمت‌های نفت بود و اعلام این خبر، روند کاهشی قیمت‌ها را آهسته کرد.
در آستانه دیدار رسمی وزیران نفت اوپک و متحدانش در وین، سعد الکعبی، وزیر انرژی قطر اعلام کرد این کشور تا ژانویه سال ۲۰۱۹ از سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک خارج می‌شود و این کشور با این تصمیم، به بیش از نیم قرن عضویت خود در اوپک پایان داد.
در این بین، آلبرتا که بزرگترین ایالت تولیدکننده نفت کانادا است، با هدف کاستن از بحران صنعت انرژی این کشور، کاهش تولید کم‌سابقه‌ای را دستور داد و به اقدامات جهانی برای مبارزه با ریزش قیمت نفت افزود.
نشست اوپک و متحدانش در وین که به موضوع کاهش دوباره تولید اختصاص داشت، به یکی از پر چالش‌ترین نشست‌های این گروه تبدیل شد.
روسیه تمایلی به همراهی با اوپک برای کاهش تولید نشان نمی‌داد و ایران نیز با اشاره به تحریم‌های آمریکا، خواستار معافیت از کاهش تولید بود. سرانجام این تولیدکنندگان با کشمکش‌های فراوان موفق شدند با کاهش تولید به میزان ۱.۲ میلیون بشکه در روز از ابتدای سال ۲۰۱۹ به مدت شش ماه به توافق برسند. ایران نیز به همراه ونزوئلا و لیبی از مشارکت در این توافق معاف شد.
در دی ماه نفت تحت تأثیر رشد فعالیت حفاری آمریکا و تشدید نگرانی‌ها نسبت به اشباع عرضه جهانی، به پایین‌ترین حد در ۱۵ ماه گذشته سقوط کرده بود. بهای معاملات وست تگزاس اینترمدیت ۴۵.۵۹ دلار و نفت برنت ۵۳.۸۲ دلار در هر بشکه بود.
سهیل المزروعی، وزیر انرژی امارات متحده عربی در حاشیه دیدار کشورهای صادرکننده نفت عرب در کویت اعلام کرد اگر کاهش تولید ۱.۲ میلیون بشکه در روز کافی نباشد، تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک نشست اضطراری برگزار خواهند کرد.
در این بین خبر قابل توجهی که منتشر شد، محکومیت شرکت نفت و گاز توتال از سوی دادگاهی در فرانسه به پرداخت ۵۷۳ هزار دلار معادل ۵۰۰ هزار یورو جریمه به دلیل رشوه به مقامات دولتی در سال ۱۹۹۷ در قبال تأمین قراردادهای نفت و گاز در ایران بود دو دهه پس پرونده رشوه سال ۱۹۹۷، شرکت توتال در سال ۲۰۱۷ نخستین غول نفتی شد که پس از برچیده شدن تحریم‌های قبلی علیه تهران، به ایران بازگشت و قراردادهای را برای توسعه فاز ۱۱ پروژه پارس جنوبی امضا کرد. اما پس از خروج آمریکا از برجام و اعلام بازگشت تحریم‌ها علیه تهران از سوی واشنگتن، توتال به دلیل واهمه از مجازات آمریکا از این پروژه کنار کشید.
در این ماه الکساندر نواک، وزیر انرژی روسیه آب پاکی روی دست کسانی ریخت که منتظر اعلام همکاری دائمی میان کشورهای اوپک و غیر اوپک بودند و اظهار کرد اوپک و تولیدکنندگان غیر اوپک بعید است سازمان مشترک رسمی برای مدیریت بازار نفت ایجاد کنند.
اداره اطلاعات انرژی آمریکا نیز در گزارش ماهانه خود اعلام کرد تولید نفت خام این کشور به ۱۱.۵۳۷ میلیون بشکه در روز صعود کرده است که رکورد بالایی جدیدی بود. در واقع، رشد انفجاری شیل آمریکا رشد قیمت‌های نفت را محدود و تلاش‌های اوپک برای کاهش تولید و حذف اشباع عرضه را تا حدود زیادی بی‌اثر کرد.
در بهمن ماه قیمت نفت تحت تأثیر آمار رشد چشمگیر فرآوری نفت چین در سال ۲۰۱۸ با وجود کندی اقتصادی، به بالاترین حد خود در سال ۲۰۱۹ صعود کرد. نفت برنت برای نخستین بار در سال ۲۰۱۹ به بیش از ۶۳ دلار و وست تگزاس اینترمدیت به ۵۴.۰۵ دلار در هر بشکه رسید.
با این همه صندوق بین‌المللی پول با اشاره به نگرانی‌ها نسبت به رشد اقتصادی جهانی، قیمت مورد پیش‌بینی برای نفت در سال ۲۰۱۹ را از ۷۰ به پایین ۶۰ دلار در هر بشکه کاهش داد. در این بین، کاهش تولید نفت که اوپک و متحدانش شامل روسیه با آن موافقت کردند، آهسته‌تر از حد انتظار اکثر ناظران از آب درآمد و گزارش ماهانه اوپک و آژانس بین‌المللی انرژی نشان داد تولید نفت روسیه در ماه گذشته رکورد بالای جدیدی زد و روند افت تولید ایران و ونزوئلا آهسته شد.
شرکت‌های ژاپنی و کره‌ای که به دلیل مسائل بیمه حمل محموله و بانکی، با وجود دریافت معافیت از تحریم‌های آمریکا هنوز نتوانسته بودند واردات نفت ایران را از سر بگیرند بالاخره با رفع موانع موجود، برای بارگیری نفت ایران بازگشتند.
پس از این که رئیس جمهور آمریکا خوان گوایدو، رهبر اپوزیسیون ونزوئلا را به عنوان رئیس جمهور قانونی این کشور به رسمیت شناخت، زمزمه‌هایی از اقدام کاخ سفید برای وضع تحریم‌هایی علیه صنعت نفت ونزوئلا شامل تحریم کامل واردات نفت ونزوئلا شنیده شد اما تحلیلگران با توجه به تحریم‌های آمریکا علیه ایران چنین اقدامی را که به کمبود شدید عرضه نفت سنگین در بازار منجر می‌شد بعید می‌دانستند. دولت ترامپ بدون توجه به تبعات سیاست‌های خصمانه خود بر بازار جهانی، اواخر بهمن شرکت نفتی دولتی PDVSA را هدف تحریم قرار داد.
در اسفند ماه قیمت نفت تحت تأثیر رشد عرضه آمریکا و کندی روند رشد اقتصاد جهانی از یک سو و تحریم‌های آمریکا علیه ایران و ونزوئلا و توافق کاهش تولید اوپک و غیر اوپک، به افت و خیز ادامه داد و در اولین روز این ماه، نفت برنت ۶۶.۳۳ دلار و وست تگزاس اینترمدیت ۵۶.۱۵ دلار در هر بشکه بود.
عربستان سعودی از یک سو تلاش کرد نشان دهد تحریم‌های آمریکا هیچ تأثیری روی بازار نفت نداشته است و از سوی دیگر با انتقاد از کندی روند کاهش تولید روسیه که شریک استراتژیک ریاض بود، نشان داد میانه این دو غول نفتی شکراب شده است.
همچنین محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به هند و چین که بزرگترین مصرف کنندگان نفت آسیا و از مشتریان بزرگ نفت ایران هستند، سفر کرد و با وعده سرمایه گذاری میلیاردها دلار، تلاش کرد جای پای نفت عربستان را در این کشورها محکم کند. از سوی دیگر تحریم‌های آمریکا، مشکلات ونزوئلا را تشدید کرد و این کشور از یک سو تلاش کرد از دست رفتن بازار آمریکا را که بزرگترین واردکننده نفت ونزوئلا بود، جبران کرده و صادرات به مناطق دیگر را افزایش دهد و مواد رقیق کننده برای تهیه گریدهای صادراتی را که پیش از این از آمریکا تأمین می‌کرد، از نقاط دیگر تهیه کند.
سال ۹۷ به روزهای پایانی خود رسید اما تحولات بازار جهانی نفت همچنان ادامه دارد و کارشناسان، تحلیلگران، آژانس‌های بین‌المللی، صادرکنندگان و واردکنندگان مسائل بازار را با دقت دنبال می‌کنند تا با ارزیابی دقیق از مسیر آتی بازار، کم و کاستی‌ها را به موقع پیش بینی کنند.
