پیشینه تشیع در قم به هجرت خاندان اشعریون از کوفه به این شهر در قرن نخست قمری برمی‌گردد. دفن حضرت معصومه(س) در قم و به دنبال آن، مهاجرت امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد.
بنابر حدیثی از پیامبر اسلام(ص) علت نامگذاری این شهر به قم آن است که مردم آن ، قائم آل محمد(عج) را در قیام یاری می‌کنند. در منابع روایی از این شهر با اوصافی چون حرم اهل بیت ، و قطعه‌ای از بیت المقدس ، نیز نام برده شده است. در برخی منابع روایی احادیثی در فضیلت قم و منزلت اهل آن آمده است؛ از جمله اینکه قم و اهالی آن در زمانی که غیبت امام زمان(عج) به ظهور منتهی می‌شود بر دیگر خلایق حجت هستند.
در زمان عباسیان در قم قیام‌هایی علیه حاکمان وقت از جمله مامون و معتصم شکل گرفت. شاهان صفوی به قم نگاه ویژه‌ای داشتند. در دوره حکومت آنان، برخی از بناهای تاریخی قم مانند حرم حضرت معصومه علیها السلام و مسجد امام حسن عسکری ع بازسازی شد.
تأسیس حوزه علمیه در این شهر و مهاجرت طلاب از دیگر شهرها و کشورها به آن ، بر اهمیت شیعی آن افزوده است.
در قم بناها و مکان‌های مذهبی و تاریخی بسیاری مانند مسجد امام حسن عسکری ع ، مسجد جمکران، مدارس علمیه قدیمی از جمله مدرسه سِتّیه، بقعه امامزادگان و قبرستان‌های تاریخی همچون شیخان که قدمتی بیش از هزار سال داشته و در آن بزرگانی مانند زکریا بن آدم و میرزای قمی و صدها مزار مشهور دیگر از بزرگان تاریخ در این مکان بخاک سپرده شده اند ، وجود دارد.
شمار زیادی از عالمان، پادشاهان، مراجع تقلید و بزرگان شیعه در قم دفن شده‌اند. از دوره صفویه برخی از مردگان را از شهرهای دیگر ایران به قم منتقل می‌کردند. زکریا بن آدم ، علی بن بابویه، ابن قولویه قمی، علی بن ابراهیم و قطب راوندی در قم مدفونند.
اعتبار شهر قم و شهرت تاریخی و مذهبی آن از قرن دوم ، آن هنگام که اشعریان به این سرزمین گام نهادند ، آغاز می گردد. تا آنجا که در قرن های چهارم و پنجم هجری و پس از آن از قم که با داشتن مذهب شیعه جعفری اثنی عشری و ارتباط گسترده با امامان معصوم علیهم السلام به عنوان نخستین کوره شیعی در ایران ، تاکید شده است. در این هنگام شهر قم ارتباط نزدیکی با کاشان و ری ، و رفت و آمد خاندانها و شخصیت های میان این دو شهر قم و کاشان ، و نیز برخی از شهرهای پبرامون آن ، را داشته است که تمام این ویژگی ها نشان از جایگاه قم در این پهنه دارد.
قم در قرن پنجم هجری ، به ویژه پس از حمله مغول که موجب ویرانی شهرهای میانی ایران گردید ، بتدریج اهمیت خود را برای مدت هنگامی از دست داد تا اینکه در قرن های هشتم و نهم هجری و با به قدرت رسیدن امیران و حاکمان محلًی ، از شهرت سیاسی و نیز هنری مجددا برخوردار گردید.
آثار هنری این دوران را در بقعه های برجای مانده از آنها و نیز حرم حضرت معصومه ع در بافت کهن قم را می توان مشاهده نمود.
در دوران ترکمانان ، شهر قم از جایگاه ویژه ای برخوردار شده که این مطلب از فرامین برجای مانده از پادشاهان ترکمان ، کاملا آشکار است.
با به قدرت رسیدن حکومت صفویان ، شهر قم از هر دوران دیگری ، و شاید به اندازه آن چه شیعیان برای آن در قرن های سوم و چهارم ، اهمیت قائل بودند ، از شهرت بسزایی برخوردار می گردد. آمد و شد پادشاهان صفوی به آن ، و قرار گرفتن بخشی از حرم حضرت معصومه ع ، به قبور شاهان صفوی ، خود موجب آبادانی و اهمیت آن را در پی داشت. حوزه قم در این هنگام فعالیت خویش را آغاز نمود. در دوران حکومت قاجار ، شهر قم از اهمیت والاتری برخوردار گردید و توجه پادشاهان قاجار به این شهر و مزار حضرت معصومه ع ، به ویژه فتحعلی شاه قاجار ، و همچنین وجود علمای بزرگی همچون مرحوم میرزای قمی ( م ۱۲۳۱ ق) و جز اینها که در آن سکونت اختیار نموده بودند و حوزه ای را تشکیل داده که در دوران قاجار موجب شکوفایی و برخواستن علمای فراوانی از آن گردید.
مدارس دینی فراوانی در شهر قم از دوران صفویان ، و سپس قاجاریه برجای مانده که از آن جمله می توان به مدرسه دار الشفاء و مدرسه فیضیه اشاره نمود.
گفتنی است که وجود بارگاه حضرت معصومه ع در شهر قم ، یکی از عوامل رشد و توسعه این شهر همواره در دوران های پیشین و نیز کنونی بشمار می آید. شکل گیری حوزه علمیه قم در جوار این بارگاه ، همچون حوزه های علمیه نجف أشرف ، و نیز کربلا ، و مشهد مقدس و بهره گیری از رشحات معنوی صاحبان این قبور مقدس ، خود یکی از عوامل تشکیل و پیشرفت حوزه های علمیه در این شهرها بشمار می آید.
در شهر قم و به ویژه از دوران صفویان و سپس قاجاریه ، خاندان های شناخته شده ای شکل گرفت که نقش محوری در توسعه جغرافیایی و نیز سیت مذهبی آن داشت.
در حال حاضر آثار تاریخی مربوط به حضور این خاندانها بر اساس خانه ها و محلًه هایی که به آنان اختصاص داشته است ، وجود دارد.
مرحوم آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری که در سال ۱۳۰۱ شمسی با جمعی از شاگردان خود به قم سفر نمود ، که این سفر بازگشت نداشته و ایشان سکونت در قم را اختیار نمودند و حوزه قم را بصورت گسترده تاسیس نمودند ، واز این رو ایشان را به عنوان موسس حوزه علمیه یاد می کنند ، و سپس آیة الله سید حسین طباطبائی بروجردی از مراجع تقلید شیعه که هفده سال زعیم حوزه علمیه قم و پانزده سال مرجع عام شیعیان جهان بود.
آیة الله بروجردی از شاگردان آیة الله آخوند خراسانی بود که بعد از بازگشت از نجف در بروجرد ساکن شدند. چند سال پس از درگذشت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به دعوت مراجع سه گانه آیات (حجت، خوانساری، صدر) به قم آمدند و ریاست حوزه علمیه قم را بر عهده گرفتند. این دو بزرگوار را می توان دو شخصیت برجسته قرن و تاثیر گزار در قم و حوزه علمیه آن در پیش از انقلاب بشمار آورد.
مراجع ، نقش بسزایی در عمران و آبادی و امور رفاهی مردم و شهر قم همواره داشته و دارند.
از موثرترین افراد روحانی در تاریخ معاصر قم که در زمینه تامین رفاه برای مردم ، پیش قدم بوده اند می توان به آیات حاج شیخ عبد الکریم حائری ، و سید حسین بروجردی اشاره نمود.
آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی پس از بازگشت از عراق به ایران ، هشت سال در اراک اقامت
گزیدند و در حوزه آن هنگام این شهر به فعالیت دست زدند. سپس با توجه به اهمیت وجایگاه ویژه شهر قم ، در این هنگام با دعوت علمای شهر ، در سال ۱۳۰۱ شمسی به منظور زیارت بارگاه حضرت معصومه ع ، به قم گام نهادند و از این پس بود که با اصرار علمای قم ، تصمیم به اقامت در این شهر گرفته و از همان ابتدا تدریس خود را آغاز نمودند.
حضور ایشان در قم ، موجب شکوفایی فضای علمی حوزه قم گردید ، و روحانیون طراز نخست قم ، به همراه شاگردان خود در درس ایشان حضور یافتند. از این پس بود که که طلاب علوم دینی از شهرهای دیگر و پیرامون قم ، رو بدان نهاده و در درس حاج شیخ حضور یافتند تا آنجا که گفته می شود این تعداد در آن هنگام به هزار نفر رسید که رقم قابل توجهی در آن هنگام بشمار می آمده است.
مرحوم حاج شیخ با کیاست و مدیریت و هوشمندی فراوانی که در خود داشتند ، به تربیت شاگردان و نیز آبادانی شهر قم مشغول گردیدند.
ایشان ابتدا برای سکونت خویش در خانه سید علی بلور فروش وارد شدند تا اینکه پس از چند ماه ، خانه ای را اجاره نمودند. در این هنگام مرحوم حاج رضا جاپلقی که از ثروتمندان و سرشناسان قم بشمار می آمد ، خانه اجاره ای حاج شیخ را به قیمت هزار تومان خریداری کرده و در اختیار مرحوم حاج شیخ قرار داد.
منزل آیة الله حائری با توجه به شرایط آن هنگام قم و آغاز بکار و تاسیس حوزه علمیه ، انجمنی برای رفت و آمد علماء و روحانیون گردید. جلسات علمی ، و مباحثات درسی و حوزوی بزرگان حوزه ، و نیز دیدارهای مهم حاج شیخ ، همه در این خانه برگزار می شد. مرحوم آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری در حدود ۱۳ سال ، یعنی تا هنگام رحلت که در سال ۱۳۱۵ شمسی بود ، در این خانه سکونت داشتند و میزبان چهره های مهم علمی و سیاسی دوران خود بودند. از مهم ترین دیدارهایی که در این خانه روی داده است می توان به حضور آیات میرزای نایینی ، و سید أبو الحسن اصفهانی پس از تبعید از عراق و هجرت ایشان به قم در این خانه اشاره نمود.
گفتنی است که رضا خان نخست در دوران سردار سپه ، و سپس هنگام عهده داری پادشاهی ، در این خانه با حاج شیخ و مرحوم آیة الله میرزای نایینی ، و مرحوم آیة الله سید أبو الحسن اصفهانی دیدار نمود که رخداد جالبی از این دیدار و سخن مرحوم میرزای نایینی ( همچون نقش ، بر دیوار ) در تاریخ اشاره گردیده است.
این خانه شاهد رخدادها و دیدارها و فراز و فرودهای بسیاری است که در و دیوارها و جای جای این خانه ، در صورتی که به سخن آیند ، بر آن گواهی می دهند. پس از رحلت حاج شیخ ، فرزند ارشد ایشان مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری در این خانه سکونت اختیار نمود و همچون پدر ، این مکان را پایگاهی برای اهل علم و بزرگان از حوزه علمیه قم قرار دادند. به یاد دارم که چندین بار به همراه مرحوم پدرم شهید آیة الله حاج شیخ احمد انصاری ، آن هنگام که ایشان در پیش و پس از انقلاب به ایران می آمدند ، در این خانه گام نهاده و خاطراتی را هنوز از آن لحظات در ذهن خود سپرده ام.
پس از درگذشت مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری در سال ۱۳۶۴ شمسی ، سالها این خانه با بنای حدود چهارصد متر مربع که شامل یک حیاط بزرگ و یازده اتاق ، به همراه بخش پیوسته به آن که یک حیاط کوچک و دربی جداگانه به کوچه دارد ، متروکه باقی ماند. تا اینکه در سال ۱۳۷۵ شمسی ، حجة الاسلام و المسلمین حاج سید جواد شهرستانی ، داماد و نماینده حضرت آیة الله العظمی سیستانی ، این خانه کهن و ماندگار تاریخی را خریداری نموده ، و آن را به مرکزی فرهنگی و حوزوی بنام مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری ره قرار دادند.
در آغاز ، مراسم عزاداری سه شب هشتم و نهم و شب عاشورا در این بیت برگزار گردید که در شب عاشوراء و به تأسًی از گذشته دسته عزاداران حوزه نجف أشرف ، و برای نخستین بار دسته عزاداری ویژه علماء در شب عاشوراء از این خانه به سوی حرم مطهر حضرت معصومه ع برگزار شد که تا کنون همه ساله این دسته پر هیجان ، با شور و احساس خاصًی و با حضور علماء و اساتید و طلاب و دیگر شخصیت ها برگزار می شود.
پس از تغییر کاربری این خانه پرشکوه ، در شب هشتم محرم سال ۱۳۷۵ در معیت حضرت حجة الاسلام و المسلمین شهرستانی و دیگر شخصیت های علمی و حوزوی ، عصر هنگام و ساعتی پیش از غروب در این خانه که اکنون به مرکزی فرهنگی تغییر کاربری داده بود ، گام نهادم.
بیت مرحوم آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری ، در بافت قدیمی شهر قم و خیابان آذر از یک سو ، و خیابان چهارمردان ، از سوی دیگر واقع شده است. خانه آیة الله حائری در نزدیکی خانه مرحوم آیة الله بروجردی ، ونیز مرحوم آیة الله حاج سید محمد رضا گلپایگانی و آیات عظام دیگری ، در این منطقه قرار دارد .
با توجه به فرم ساختمانی، مصالح بکار رفته ، بنای ساختمان متعلق به دو نسل پیش و با قدمتی نزدیک به ۱۲۰ سال متعلق به اواخر دوره قاجاریه است.
ورودی بنا شامل سردری کوتاه با طاق قوسی به سبک رومی آجر است که از طریق پاگرد، به حیاط مرکزی (میانسرا) ارتباط می‌یابد. تمامی مساحت بنا ۴۷۹ مترمربع است که ۳۶۰ متر آن زیربنا است. علاوه بر سرویس‌های بهداشتی خانه در مجموع دارای ۱۰ اتاق که پنج اتاق آن نسبتاً بزرگ هستند.
اتاق بزرگی که در بخش شمال شرقی این خانه که با هفت پلًه ، از حیاط بیرونی خانه بلندتر است ، مکان دیدارهای مهم تاریخی حاج شیخ ، و نیز مرحوم میرزای نایینی ، و مرحوم سید أبو الحسن اصفهانی با رضاخان بشمار می آید.
یکی از بخش‌های مهم این خانه ، جبهه شرقی است که با بادگیری منفرد با فضای جانبی و زیرزمین مرتبط است، به علاوه اتاق‌های بخش جنوبی با ستون‌های سنگی شکیل ایوانش، حمام خزانه ای زیرزمین و درهای چوبی مشبک زیرزمین ها، از قسمت‌های با اهمیت این خانه است.
از شاخص ترین بخش‌های این خانه ، بخش بیرونی است با یک حیاط کوچک و دو اتاق و یک زیر زمین که به عنوان بیرونی حاج شیخ در دوران زعامت ایشان بشمار می آمده است.
گفتنی است که پس از رحلت مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری ، این بخش بیرونی در اختیار داماد مرحوم حاج شیخ ، یعنی مرحوم آیة الله حاج سید محمد داماد قرار گرفت و ایشان سالها در این خانه زندگی نمودند و آیة الله دکتر مصطفی محقق داماد در سال ۱۳۲۴ شمسی در این خانه دیده به جهان گشودند.
طراحی بنا طبیعتاً مسکونی است لیکن با بستن داربست فلزی بر روی فضای حیاط مرکزی جهت انجام مراسم مذهبی (محرم) ، ونیز بهره از فضای حیاط بزرگ به منظور فعالیت های فرهنگی و قرائت خانه و جز اینها که بدان اشاره خواهم نمود ، فضای مناسب و گسترده ای را برای فعالیت های فرهنگی در این مکان بوجود آورده است.
این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۷۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در گام نخستین ، خانه مرحوم آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری که از این پس با نام مرکز فرهنگی و کتابخانه بیت آیة الله حائری نامیده شد با مجموعه کتاب های کتابخانه مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری با ششصد جلد کتاب ، و تعداد چند هزار جلد کتاب های اهدائی که مجموعا با ۹ هزار جلد کتاب بود، افتتاح شد و رسما در حوزه قم به عنوان یک مرکز فرهنگی برای عموم طلاب و دانشجویان و دانش پژوهان ، آغاز به کار نمود.
از این پس بود که با مدیریت آقای دکتر أمیر باعثی ، فعالیت این مرکز رو به گسترش نهاد و بخش هایی از اتاق های این خانه تاریخی به کتابخانه مرحوم حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد سمامی با ۱۲ هزار جلد کتاب ، کتابخانه مرحوم استاد عبد الحسین حائری نواده مرحوم حاج شیخ ، نسخه شناس و کتاب شناس مشهور دوران که بیش از نیم قرن خدمات گسترده خود را در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ارائه نمود ، با تعداد پنج هزار جلد کتاب ، کتابخانه مرحوم آیة الله سید ضیاء الدین استرابادی ، فقیه و اصولی دوران خود و از شاگردان مرحوم حاج شیخ عبد الکریم با تعداد پنج هزار جلد کتاب ، کتابخانه آقای کریمی نیا ، با تعداد چهار هزار جلد کتاب ، فعالیت فرهنگی ، آموزشی و تحقیقاتی خود را آغاز نموده ودر این راستا مدیریت توانای آن با الهام از ایده ها و توانایی های حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای شهرستانی ، که خود شخصیتی در قامت یک نهاد بشمار می آیند ، روز به روز سعی در گسترش فعالیت های فرهنگی و پژوهشی این مرکز دارد.
لازم به اشاره است که جلسه نشست های هفتگی خطبای استان قم در این مکان برگزار می گردد.
نخستین بار و پس از عهده داری مدیریت این مرکز و کتابخانه از سوی برادر عزیز و دانشمندم جناب آقای دکتر أمیر باعثی ، در تاریخ شنبه پنجم تیرماه سال ۱۴۰۰ شمسی ، از این خانه تاریخی و مرکز فرهنگی و کتابخانه های یاد شده و بخش کتاب های دستنبشته آن که شامل ده جلد کهن بود ، و نیز بخش نسخ کتاب های چاپ سنگی که شامل ۴۸۰ جلد بود ، بازدید نموده و به روح تمامی نویسندگان این کتابها ، و نیز نام بخش های کتابخانه که هر یک از آن بزرگی درگذشته بود ، سوره حمدی خوانده و برای توفیقات روز افزون بوجود آورندگان چنین مراکز فرهنگی و عامً المنفعه ، که علاوه بر گسترش فرهنگ شیعه ، چنین خانه هایی که میراثی ماندگار از گذشتگان بشمار آمده ، و نسل ما وظیفه نگهداری و حفظ آن را بر عهده دارند ، مانایی و موفقیت را آرزو نمودم .
در پایان دوره هشت جلدی کتابهای خود را ( پیرامون حرمین شریفین) ، و دوره سه جلدی تاریخ عراق را تقدیم مدیریت این مجموعه نمودم.
مجددا در تاریخ جمعه ۲۵ آذر ماه سال ۱۴۰۰ شمسی توفیق یار گردید که به دعوت مدیریت این مرکز فرهنگی ، ودر خدمت رفیق شفیق ، دانشمند و خدمتگزار توانا و ارجمندم ، جناب حجة الاسلام و المسلمین حاج سید جواد شهرستانی و با حضور جمعی از فضلا و اساتید حوزه علمیه قم ، گام به
بخش خانه کوچک و یا به عبارتی به بیرونی دوران مرحوم حاج شیخ نهادیم.
و بدین ترتیب کتابخانه مرحوم آیة الله نجومی از سوی جناب آقای شهرستانی ، که در این بخش جایگزین گردیده است ، افتتاح گردید.
این خانه کوچک که شامل دو اتاق ( و اکنون سه اتاق ) ، و حیاط و زیرزمین است ، به کتابخانه مرحوم آیة الله سید مرتضی نجومی اختصاص یافته است. آیة الله سید مرتضی نجومی (۱۳۰۷-۱۳۸۸ش)، مجتهد و از علمای مشهور دوران که ساکن کرمانشاه بود ، و محبت و علاقه به این شخصیت علمی و مردمی در سلولهای مردم این شهر نهادینه بود ، علاوه بر شخصیت علمی و فقهی ، شهرت او بیشتر به خاطر آثار هنری است.
او در خوشنویسی ، به ویژه در خط ثلث متبحر بود و در تهذیب و مینیاتور و مرقع‌سازی مهارت داشت. تحصیلات حوزوی را در کرمانشاه و نجف أشرف گذرانید. این کتابخانه که شامل ۱۵ هزار جلد کتاب است ، مجموعه ای از کتاب های فقهی ، اصول، تاریخی، سیاسی، اجتماعی ، تفسیر ، هنر ، و نقاشی و جز این ها می باشد.
وی از اعضای پیوسته فرهنگستان هنر بود و در همایش دوم چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۱، چهره ماندگار هنر شناخته شد.
کتاب «یادگارهای ماندگار از استاد فرهیخته روزگار»، شامل بخشی از آثار خوشنویسی (ثلث، نستعلیق، شکستة نستعلیق، نسخ و خطوط متفرقه) وی، همراه با چند نمونه از آثار نقاشی، در زمستان ۱۳۹۰ در انتشارات متن چاپ شد.
هم اکنون این مرکز فرهنگی و کتابخانه بیت مرحوم آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری ، با حدود پنجاه هزار جلد کتاب در زمینه های گوناگون ، یکی از دهها مرکز علمی ، فرهنگی ، پژوهشی حوزه علمیه قم بشمار می آید که روزانه دهها محقق ، و پژوهشگر از فضای مطالعه آن که خود قدمگاه بزرگانی همچون آیات حاج شیخ عبد الکریم حائری ، و میرزای نایینی ، و سید أبو الحسن اصفهانی ، و سید محمد داماد و دهها و نه بلکه صدها چهره علمی حوزوی در طول یک قرن گذشته بشمار می آید ، بهره گرفته و از رشحات معنوی موجود در این خانه ماندگار ، استفاده می برند.
