رقابت قدرت های بزرگ در زمین «دیپلماسی واکسن»

محمد انیسی طهرانی

روزنامه نگار

بحران هایی که در بستر حیات انسان شکل می گیرد از بطن خود تعابیری خلق می کنند  که خود منشاء مناقشات تازه ای می شوند. از جمله ویروس کرونا (کووید 19) از این قاعده مستثنی نیست که بیش از یک سال است که تمام جوانب زندگی بشر را در معرض تهدیدات کشنده قرار داده است بطوریکه در نبود داروی درمانی، بحث واکسن بعنوان یکی از موثرترین راهکارهای مقابله، طرح و به دنبال آن تعبیر «دیپلماسی واکسن» مطرح شده است. این سوال در ذهن افکار عمومی نقش بسته است که «چرا کشورهای تولید کننده واکسن علیرغم احتیاج داخلی خود، به صادرات این محصول اقدام می کنند؟» این یادداشت در حد مقدور در پی پاسخ به این سوال می باشد.

کاملا طبیعی است که دولت و ملت آمریکا به اندازه ای که ظرفیت ها اجازه می دهد، تمایل دارند با اولویت قرار دادن واکسینه کردن گروه های هدف و آسیب پذیر درصدد دستیابی بیشتر به دوزهای واکسن باشند، اما در روند سرعت بخشیدن به واکسیناسیون داخلی دو واقعیت بنیادین باید مورد توجه قرار گیرد.

اول: همه گیری «کووید 19» در یک منطقه یا کشور ریشه کن نخواهد شد مگر آنکه سایر کشورها از آلودگی به این ویروس پاک شوند. به تعبیری دیگر چندین گونه از ویروس جهش یافته کرونا که تاکنون شناخته شده، در سراسر جهان راه خود را باز کرده اند و اپیدمیولوژیست ها (متخصصان همه گیر شناسی) بخوبی بیان می کنند که تا زمانی که ویروس در بدن موجود زنده به زیست خود ادامه دهد جهش های مستمر ژنتیکی پیدا کرده و بطور بالقوه اثر بخشی واکسن های موجود را به چالش می کشند. بطور مثال آفریقای جنوبی زمانیکه نتایج ناامید کننده ای را از اثر بخشی واکسن «آکسفورد - آسترازنکا» بر روی ویروس جهش یافته خود مشاهده کرد، تزریق آنرا بطور موقت متوقف کرد، گونه ویروسی که مسری تر  و سراسر جهان از جمله آمریکا را آلوده کرد. 

دوم: در حالی که شمار بسیاری از جمعیت ایالات متحده حداقل یک دوز واکسن را تزریق کرده اند و بیشتر کشورهای با «درآمد بالا» برنامه های واکسیناسیون خود را آغاز کرده، برآورد سازمان بهداشت جهانی حکایت از آن دارد که که کشورهای با «درآمد پایین» فقط 7 درصد جمعیت خود را تا 18 فوریه 2021 واکسینه کرده اند.

این یک شکاف عظیم ایجاد کرده است. «دکتر تدروس آدهانوم گبریسوس» دبیر کل سازمان بهداشت جهانی به درستی از آن بعنوان «آجری دیگر در دیوار نابرابری بین کشورهای ثروتمند و فقیر جهان» توصیف کرده است. اما اخبار خوب حکایت از آن دارد که این شکاف بالاخره برطرف خواهد شد. در چند هفته گذشته، یک هواپیمای باری با محموله 600 هزار دوز واکسن بریتانیایی «آکسفورد – آسترازنکا» که در هند تولید شده در کشور «غنا» فرود آمد، این آغاز برنامه ای است که با تلاش بین المللی و حمایت سازمان بهداشت جهانی برای تحویل حداقل 1.3 میلیارد دوز واکسن در سال جاری به کشورهای با درآمد کم و متوسط از طریق «سبد مشترک کواکس» (برنامه ای در سازمان بهداشت جهانی برای توزیع عادلانه دوزهایی از واکسن به کشورها) انجام می پذیرد.  

در دولت ترامپ، ایالات متحده از سازمان بهداشت جهانی خارج شد، این فرصتی فراهم می کرد که همراه با دیگر کشورهای ثروتمند دوزهای واکسن بیشتری را به خود اختصاص بدهند. اما دولت «جو بایدن» مجددا به این سازمان بین المللی بازگشت و تعهد کرده است 4 میلیارد دلار برای واکسیناسیون جهانی اختصاص دهد. از سوی دیگر «امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه پیشنهاد داده است که بجای پرداخت پول به کشورهایی با درآمد پایین، باید دوزهای واکسن «کووید 19» را به ویژه به دولت های آفریقایی اهداء کرد تا از کاهش مضاعف بر موجودی ذخایر واکسن سبد «کواکس» جلوگیری شود. همه این اقدامات فقط یک گام برای شروع است. 600 هزار دوزی که به «غنا» تحویل داده شده است به سختی می تواند 1 درصد از جمعیت این کشور را تحت واکسیناسیون قرار دهد و «کواکس» به پول و کمک بیشتری نیاز خواهد داشت.

در حالیکه غلبه بر و ریشه کنی ویروس کرونا یک امر روشن و بدیهی برای آمریکا است اما نکته دیگر که برای منافع ملی ایالات متحده بسیار حائز اهمیت می باشد، این است که از فرصت «دیپلماسی واکسن» که بعنوان «قدرت نرم» مطرح است، بخوبی استفاده شود و  این مزیت بطور کامل به رقبای این کشور از جمله چین و روسیه واگذار نشود.

کشورهای فقیر زمانی به خاطر خواهند آورد که کدام کشورها در شرایط همه گیری ویروس «کووید 19» به آنها کمک کردند. «مسکو» و «پکن» پیشتر و زودتر از «واشنگتن» از این فرصت برای ارسال ماسک و تجهیزات حفاظتی به کشورهایی که در بهار سال گذشته با شرایط سختی رو به رو بودند، استفاده کردند.  در شرایط کنونی کشورهایی با درآمد پایین و متوسط درخواست فراوانی برای دریافت واکسن دارند، کشورهایی از جمله صربستان، الجزایر، برزیل و مصر دوزهایی از چین و روسیه وارد کرده اند. صربستان با وجود اینکه کشور اروپایی محسوب می شود اما عضو اتحادیه اروپا نیست، درصد جمعیت بیشتری را نسبت به کشورهای عضو اتحادیه واکسینه کرده است. این به دلیل آن است که صربستان یکی از معدود کشورهایی است که بطور توامان از واکسن های ساخت چین و روسیه استفاده می کند. چین در ابتکار عمل کم نظیر، با انتخاب یک استراتژی جهانی برای سرمایه گذاری در بیش از 70 کشور و سازمان های بین المللی، واکسن ساخت داخل خود را با شمار فراوان با دیگر کشورها به اشتراک گذاشته است. البته دیپلماسی واکسن چین اشکالات خاص خود را داشته، مهمترین ضعف آن، فقدان انتشار اطلاعات لازم در رابطه با مشخصات واکسن، اثر بخشی و عوارض احتمالی آن می باشد، اما برای بیشتر کشورها بخصوص کم برخوردار، موجود بودن واکسن های چینی خیلی بهتر از نبود آن می باشد. بطور مثال چین اخیرا اعلام کرده است 300 هزار دوز به مصر هدیه خواهد کرد.

روسیه نیز اعلام کرده است که سفارش هایی برای واکسن «اسپوتنیک وی» از 20 کشور از جمله همسایه جنوبی آمریکا؛ مکزیک، دریافت که قرار داد تحویل 7.4 میلیون دوز آن میان ماه های فوریه الی آوریل منعقد شده است.   

هند که در میان بزرگترین کشورهای تولید کننده فرآورده های دارویی است برای تولید واکسن های خود و ارسال آنها به خارج از کشور اقدام کرده است، تا اندازه ای که بعنوان رقیب جدی برای چین در این حوزه مطرح است. هرچند هند دارای جمعیتی بیش از 1،3 میلیارد نفر است، در حال حاضر 3،2 میلیون دوز رایگان به کشورهای همسایه خود ارسال کرده است و برای تولید و تحویل واکسن با تعدادی از دولت های جهان قرارداد بسته است. علت اینکه هند قادر است این مهم را به سرانجام برساند، توانایی «دهلی نو» به تولید واکسن، بیشتر از ظرفیتی است که برای توزیع داخلی خود تعریف کرده است و این در راستای «دیپلماسی واکسن» این کشور می باشد. اهمیت صادرات واکسن برای کشورهای تولید کننده در راستای بهره مندی از مزایای «دیپلماسی» با نگاهی به آمار پایگاه اینترنتی ourworldindata.org به تاریخ 31 مارس 2021 (11 فروردین 1400) مشخص می شود. این اطلاعات منعکس می کند که کشورها چند درصد جمعیت خود را تا زمان فوق واکسینه کرده اند. آمریکا 43 درصد، چین 7 درصد، هند 4 درصد و روسیه 7 درصد. چهار کشور مطرح در صادرات واکسن علیرغم نیاز داخلی خود به ارسال دوزها به کشورهای مقصد اقدام می کنند.

«دیپلماسی واکسن» انتقادات بسیاری را برانگیخته است. «دکتر تدروس آدهانوم گبریسوس» دبیر کل سازمان بهداشت جهانی از اینکه بسیاری از کشورهای برخوردار از ثروت با شرکت های تولیدکنندگان واکسن بر معاملات دو جانبه متمرکز شده اند گلایه کرده است، پدیده ای ناپسند که کشورهای فقیر را به حاشیه رانده است. روابط برخی از کشورها با شرکت های بزرگ و معروف تولید کننده واکسن باعث شده است که ابتکار «کواکس» سازمان بهداشت جهانی شکل بگیرد و دولت «جو بایدن» سعی در اهداء واکسن بیشتر به این سبد را دارد. رئیس جمهور ایالات متحده به آمریکایی ها اطمینان داده است که بیشتر آنها تا پایان تابستان سال جاری میلادی واکسینه می شوند، همچنین «جو بایدن» باید مردم ایالات متحده را متقاعد کند که بنابر دلایل اخلاقی و تامین منافع ملی آمریکا به نفع آنها خواهد بود که در کنار کشورهای رقیب واشنگتن در خط مقدم جنگ جهانی برای مقابله با این ویروس کشنده باشند.