افول سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد

گروه اقتصاد کلان:‌ وضعیت سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد چگونه است؟ چرا با وجود ظرفیت‌های فراوان جذب سرمایه و صادرات از این مناطق به شکل مطلوب محقق نشده و این مناطق بیشتر به معبر واردات تبدیل شده است؟

به گزارش «تجارت آنلاین»، در ادبیات بین المللی، مناطق آزاد اقتصادی از تعاریف، اهداف، انواع و حتی اسامی متعددی برخوردارند، اما با بررسی این تعاریف، می توان دریافت که این مناطق از چارچوب و قواعدی کلی تبعیت می کنند؛ اغلب مناطق یک یا چند معافیت مالی و مقرراتی را در محدوده ای از سرزمین خود اعطا می کنند تا به هدف های خاصی برسند. این اهداف می تواند شامل جذب سرمایه گذاری خارجی، تولید و صادرات کالا و خدمات باشد که طبیعتاً با تحقق این اهداف، نتایجی نظیر توسعه منطقه ای، افزایش درآمدهای کشور یا افزایش اشتغال پدید خواهد آمد. جذب سرمایه گذاری، تولید و صادرات، از اهداف اصلی مناطق آزاد مخصوصاً در کشورهای درحال توسعه محسوب شده که بدون تحقق آنها، نمی توان منطقه آزادی را موفق دانست و با تحقق آنها، سایر اهداف نظیر اشتغال و توازن منطقه ای شکل خواهد گرفت؛ در غیر این صورت، ایجاد توسعه نسبی از محل واردات و خرده فروشی اقلام خارجی (کالای همراه مسافر) به منظور ایجاد اشتغال و جذب گردشگران داخلی، در تضاد با مناطق آزاد موفق جهانی است، زیرا آثار سوء آن از قبیل کوچک کردن بازار تولیدات ملی و واردات بی رویه، گریبانگیر اقتصاد ملی خواهد شد

سهم مناطق آزاد از صادرات
به گفته مقامات مناطق آزاد، سالانه بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان در مناطق آزاد برای توسعه زیرساخت‌ها هزینه می‌شود اما در نهایت سهم این مناطق از صادرات کل کشور کمتر از ۲٫۵ درصد است.آماری که نشان می‌دهد موتور تجارت در این مناطق خاموش شده است. طی سال‌های 92 تا 99 فقط 1.9 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی در مناطق آزاد جذب شده است. براساس آمارهای ارائه شده از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ مجموع سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده در مناطق آزاد ایران ۱ میلیارد و ۸۶۹ میلیون دلار بوده است. این درحالی است که طی مدت مذکور در کل کشور 17.5 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده است. به عبارتی سهم مناطق آزاد از سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ حدود 10.7 درصد بوده است. همچنین طی ۸ ساله دولت قبل مجموع سرمایه‌گذاری داخلی جذب شده در این مناطق نیز 61.5 هزار میلیارد تومان بوده است. قابل ذکر است شاید این مقدار برای هفت منطقه آزاد قابل‌قبول به نظر برسد اما کارشناسان معتقدند از آنجایی که فلسفه شکل‌گیری مناطق آزاد و ارائه دهها مشوق برای این مناطق، جهت جذب قابل‌توجه سرمایه‌گذاری خارجی بوده اما عملکرد فعلی قابل دفاع نیست. ایجاد ۷۶ منطقه آزاد و ویژه اقتصادی در ایران با هدف افزایش صادرات تاسیس شد. اما حالا آمارها می‌گوید اولا سهم این همه منطقه از تجارت‌ کل کشور کمتر از ۲٫۵ درصد است. دوما، میزان صادرات همواره کمتر از واردات بوده است.

دو دیدگاه متضاد در مورد مناطق آزاد
در مورد مناطق آزاد و ویژه معمولا دو دیدگاه متضاد وجود دارد، یک دیدگاه بر این باور است که بسیاری از کشورهای دنیا مثل چین، مالزی و … که به پیشرفت‌های مهمی در چند دهه اخیر دست پیدا کرده و موفقیت‌های زیادی به دست آورده‌اند، عمده موفقیت‌شان در گرو ایجاد مناطق آزاد بوده است. چراکه این مناطق با توجه به قوانین و مقررات به خصوصی که دارند و این قوانین با سرزمین اصلی متفاوت است از امتیازهای خاصی برخوردارند. مناطق مذکور این امکان را دارند که سرمایه‌گذاری خارجی جذب کنند و باعث رونق صادرات، تولید و به دنبال آن رشد اشتغال شوند. لذا این را به عنوان یکی از اهرم‌های پیشرفت مناطق آزاد در کشورهای توسعه‌یافته قلمداد می‌کنند. بر اساس همین الگو خیلی از کشورهای دیگر هم در همین مسیر پیش رفتند و مناطق آزاد و ویژه را ایجاد کردند. ایران هم به دنبال این تفکر مناطقی را ایجاد کرده است که امروز کم و بیش کارایی آنها را می‌بینیم. اما در مقابل یک دیدگاه دیگر هم وجود دارد. این دیدگاه می‌گوید که مناطق آزاد و ویژه در ایران به دلایل مختلف، آن مسیری که کشورهایی پیشرفته طی کرده‌اند را طی نکرده است و امروز فقط به معبری تبدیل شده‌اند که کالاها به صورت قاچاق، غیرقانونی و زیر زمینی وارد کشور شود و به اقتصاد و تولید ضربه بزند. افزایش بدون کارشناسی مناطق آزاد از یک‌سو و حکمرانی در این مناطق و عدم‌اجرای قوانین موجود از سوی دیگر موجب شده است که مناطق آزاد عملا کارآیی مورد انتظار را درخصوص رونق تجارت و اقتصاد کشور نداشته باشند. این در حالی است که آنچه در مناطق آزاد دنیا می‌گذرد، نشان می‌دهد که این مناطق تا چه اندازه توانسته‌اند موتور پیشران اقتصادها باشند.

اما بررسی‌ها در یک گزارش پژوهشی در فاصله سال‌های 99-1392 نشان می‌دهد که مناطق آزاد ایران در چهار شاخص اصلی سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، تولید و صادرات نسبت به سایر مناطق آزاد جهان و حتی سرزمین اصلی عملکرد ضعیف و غیرقابل‌قبولی داشته‌اند. موضوعی که بازوی پژوهشی سازمان برنامه و بودجه کشور در جریان بررسی عملکرد این مناطق دلایل آن را مشخص کرده است. براساس این تحلیل طی سال‌های 1399-1392 مناطق آزاد ایران در مقایسه با سرزمین اصلی در شاخص سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری خارجی 10 درصد، در شاخص سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری داخلی 7/ 1درصد، در شاخص تولید حداکثر 1/ 3درصد و در شاخص صادرات کمتر از یک‌درصد موثر بوده‌اند. این درحالی‌که شاخص سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری خارجی در مناطق آزاد کشورهایی مثل مالزی، کره‌جنوبی و چین به ترتیب 72درصد، 28درصد و 19درصد است؛ وضعیت شاخص صادرات نیز در کشورهای چین، مالزی، هند و امارات به ترتیب 75درصد، 49درصد، 26درصد و 30درصد گزارش شده است، اما آنچه باعث شده در این سال‌ها مناطق آزاد ایران نتوانند عملکرد قابل‌قبولی داشته باشند، مشکلات بیرونی این مناطق همچون سیاست‌های دولتمردان و شرایط اقتصادی کشور است که چندی پیش دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی تلویحا به آنها اشاره کرد. براساس پژوهش مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه طی سال‌های 1392-1399 مناطق آزاد ایران در شاخص سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری خارجی 10درصد، در شاخص سرمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری داخلی 7/ 1درصد، در شاخص تولید حداکثر 1/ 3درصد و در شاخص صادرات کمتر از یک‌درصد در مقایسه به سرزمین اصلی موثر هستند.