گروه اقتصاد کلان - بنیامین نجفی: پیمانهای پولی دو جانبه شیوه برای مبادلات تجاری است که برخی از کشورهای دنیا موفق به اجرای آن شده و از مزایای آن نیز بهره بردهاند. به گزارش «تجارت» در اقتصاد و تجارت ایران نیز موضوع پیمانهای پولی چندین سال است که مطرح است تا با کنار گذاشتن دلار و معامله با پول ملی، تجار و فعالان اقتصادی ایران از مزیتهای این روش بهرهمند شوند. در عین حال در شرایط تحریمی که اقتصاد ایران چندین سال است با آن مواجه است پیمانهای پولی میتواند راهکار مناسبی برای خنثیسازی تحریمها باشد.
در سالهای قبل ایران تجربه برقراری پیمان پولی را با سه کشور روسیه، ترکیه و عراق داشته است که البته به طور کامل اجرایی نشد، با این وجود کارشناسان معتقدند که در شرایط فعلی سیاستگذار تجاری میتواند با استفاده از این ابزار شرایط مبادلات تجاری ایران با سایر کشورها را تسهیل کند.
پیمان پولی از چه زمانی آغاز شد؟
اما ریشه آغاز پیمانهای پولی دو جانبه را باید در کجا جستجو کرد؟ سال 1997 برای کشورهای جنوب شرقی آسیا با بحران شدید مالی همراه بود؛ بحرانی که اگرچه آن زمان لطمات اقتصادی سنگینی را به این کشورها وارد کرد اما در نهایت سر منشأ تحول عظیم در معادلات اقتصادی جهان شد. در واقع این بحران یک بیدارباش برای دولتهای جنوب شرقی آسیا بود تا بدانند که بازارها و موسسات مالیشان در برابر مدیریت جریانهای جهانی سرمایه موثر نیستند.
در سال 2000 میلادی بود که وزرای اقتصادی کشورهای آسهآن (اندونزی، مالزی، سنگاپور، فیلیپین و تایلند) به همراه چین، ژاپن و کرهجنوبی در تایلند جمع شدند و به توافقی دست یافتند که منشأ تحولات عظیمی در حوزه ارزی جنوبشرقی آسیا شد؛ مصوبات این اجلاس در قالب "طرح چیانگ مای" از سال 2000 تاکنون در این کشورها به اجرا در آمده است.
یکی از مهمترین مفاد طرح چیانگ مای، توسعه پیمانهای پولی دوجانبه برای استفاده از پولهای محلی در تجارت بین کشورهای آسهآن به همراه چین، ژاپن و کره جنوبی بود تا اثرات پولهای پرقدرت جهانی مانند دلار و یورو در اقتصاد این کشورها کاهش یابد. این در حالی است که امروز چین با بیش از 31 مورد بیشترین پیمان پولی را منعقد کرده و ژاپن، کره و روسیه در ردههای بعدی قرار دارند.
آیا پیمانهای پولی برای ایران مفید است؟
پیمانهای پولی در دنیا موافقان و مخالفانی دارد. اما گزارش مراکز تحقیقاتی در ایران نشان میدهد که پیمان پولی دو یا چند جانبه میتواند برای کشور مفید واقع شود.
براساس گزارشهای رسمی و مطالعات انجام شده، اجرای این پیمانها بهویژه در ایران، بهدلیل شرایط تحریم و محدودیت انجام تبادلات مالی با سایر کشورهای جهان از اهمیت بیشتری برخوردار است. استفاده از این پیمانها میتواند تا حدی از فشارهای ناشی از تحریمهای بانکی بکاهد و قدرت چانهزنی کشور در مذاکرات بینالمللی را افزایش دهد. یکی دیگر از مهمترین مزایای انعقاد این پیمانها کنترل تورم داخلی بهدلیل کاهش نیاز و تقاضای ارزهای خارجی است.
در شرایط کنونی که علاوه بر تحریم، رکود تورمی نیز دامنگیر اقتصاد کشور شده، استفاده از این پیمانها از طریق مدیریت نوسانات ارزی و تسهیل مبادلات با شرکای تجاری خارجی میتواند به کاهش رکود کمک کند.
سابقه پیمان پولی در ایران
ایران تا کنون گامهایی را با برخی کشورها برای برقراری پیمانهای پولی برداشته است که میتوان به روسیه، ترکیه و عراق اشاره کرد. اما بانک مرکزی ایران بعد از تشدید تحریمها از نیمه دوم سال ۱۳۸۹ با راهاندازی مرکز مبادلات ارزی، به نوعی استفاده از ارزهای ملی را در دستور کار خود قرار داد. در همین راستا از سال ۱۳۹۲ تاکنون، مذاکراتی با ۲۰ کشور جهان در مورد پیمانهای پولی صورت گرفته که برخی از آنها به امضای تفاهمنامه منجر شده است و از میان این تفاهمنامهها سرانجام دو قرارداد با کشورهای پاکستان و ترکیه به امضا رسید که یکی از دو قرارداد در حوزه «ترتیبات بانکی و پرداخت» و قرارداد دیگر در زمینه «سوآپ ارزی» است.
به اعتقاد کارشناسان، یکی از مهمترین آثار اجرای این پیمان، افزایش قدرت چانهزنی کشور است. با توجه به اینکه تجارت برخی از اقلام ضروری و دارویی در فهرست تحریمهای سازمان ملل، آمریکا و اتحادیه اروپا نیست، استفاده از این پیمانها به تسهیل واردات و صادرات این گروههای کالایی کمک بزرگی میکند، زیرا عمده مشکل تجارت در گروههای کالایی فوقالذکر، نقلوانتقال پول بین واردکننده و صادرکننده بوده است.
براساس پژوهشهای رسمی، یکی دیگر از مزایایی که انعقاد این پیمانها برای ایران خواهد داشت، کنترل تورم داخلی از ناحیه کاهش نیاز به ارزهای خارجی است. چنانچه ایران بتواند با شرکای عمده تجاری خود، با استفاده از ارزهای ملی پیمانهای پولی منعقد کند، نیاز به ارزهای خارجی کاهش مییابد که میتواند تا حدی بر کنترل نرخ ارز، تاثیرگذار باشد و به این ترتیب تا حدی تورم داخلی و انتظارات تورمی کنترل میشود. استفاده از اتحادیه پایاپای آسیایی نیز بهواسطه این پیمانها میسر خواهد شد. اگرچه پیمان پولی با سه کشور روسیه، عراق و ترکیه در سالهای قبل به طور کامل اجرایی نشد اما تجربه این سه کشور در قرارداد مذکور نشان داد در شرایطی که آینده تحریمها نامشخص است و وضعیت مذاکرات اهم در ابهام قرار دارد، ایران میتواند انعقاد پیمانهای پولی خود را با سایر کشورهای همسایه و غیرهمسایه گسترش دهد و به عنوان یک ابزار موثر برای خنثیسازی تحریمها استفاده کند.
مخالفان پیمانهای پولی چه میگویند؟
البته در این بین مخالفان پیمانهای پولی دیدگاههای خاص خودشان را دارند. یکی از کشورهایی که در این سالها تا حد زیادی از پیمان پولی استفاده کرده روسیه بوده است. اقتصاددانان روسیه معتقدند پیمان پولی دوجانبه میان روسیه و چین نتوانسته اهداف مدنظر مسکو را محقق کند. به گفته کارشناسان روس اوضاع نهتنها طبق انتظار پیش نرفته، بلکه استفاده از این قرارداد در پرداختهای تجاری پرهزینه و با ریسک بالایی است. البته یکی از دلایل اصلی شکست این پیمان نوسانات زیاد روبل عنوان میشود. از نگاه برخی کارشناسان، شکست این پیمان میتواند تاییدکننده ناسازگاری آشکار بین ابزار تحریمها و اهداف پیمانهای پولی باشد.
باید توجه داشت که این پیمانها در شرایطی مناسب هستند که دو یا چند کشور درون پیمان بتوانند به تراز مبادلاتی و تسویه با هم برسند، درحالیکه برخی کشورهای منطقه و طرف مبادلاتی ایران، مانند کشورمان صادرکننده نفت و مواد خام هستند. بهعنوان مثال، تراز تجاری ایران و عراق مثبت است و انعقاد پیمان پولی دوجانبه با این کشور، ما را ملزم به واردات گسترده از این کشور یا تسری حلقه پیمان به سایر کشورهای طرف تجاری با عراق میکند که این موضوع تسویه را در قالب پیمان یاد شده به امری پیچیده، چالشی و زمانبر تبدیل میکند. کارشناسان بر این باورند که اقتصادهای همتراز چالشهای کمتری را درخصوص توفیق این پیمانها دارند. بنابراین راهحل پیمانهای پولی زمانی اثرگذار خواهد بود که کشورهای دیگر راضی به ارتباط با ایران باشند، به عبارتی علاوه بر مسائل اقتصادی، در مسائل سیاسی هم با ایران همسو باشند.