کشف معادن گمشدۀ هخامنشی در غرب ایران
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی از کشف معدن گمشده هخامنشی در آبدانان استان ایلام خبر داد و گفت: بیش از دو هزار سال بود که منبع اصلی سنگ‌های کاخ داریوش بزرگ در شهر باستانی شوش مشخص نبود و اکنون این معادن گمشدۀ هخامنشی توسط باستان‌شناسان ایرانی شناسایی شده است.
به گزارش ایسنا، محمدابراهیم زارعی که جمعه بیست‌ودوم فروردین ماه ۱۴۰۴ برای نظارت بر کاوش‌های باستان‌شناسی به شهرستان آبدانان در استان ایلام سفر کرده بود، کشف معادن هخامنشی در آبدانان را پس از دو هزار سال «شگفت‌انگیز» توصیف کرد و افزود: این معادن منبع اصلی سنگ‌های کاخ داریوش در شهر باستانی شوش در استان خوزستان بوده‌اند.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درباره جزئیات بیشتر کشف این معادن توضیح داد: این کشفِ بی‌سابقه، که می‌تواند یکی از مهم‌ترین اکتشافات باستان‌شناسی سالهای اخیر در خاورمیانه محسوب شود، به پیشنهاد «محمد حیدری»، معلم آبدانانی، کاشف این معدن و هدایت «لقمان احمدزاده شوهانی»، باستان‌شناس انجام شده است. تیم پژوهشی زیر نظر پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با استفاده از تلفیق بررسی‌های میدانی، داده‌های ماهواره‌ای و مطالعات زمین‌شناسی موفق شدند بقایای معدن‌کاری عظیم هخامنشی، ابزارهای برش سنگ، شواهد استخراج، حتی مقادیر چشمگیری از سنگ آهن را نیز در کنار سنگ‌های آهکی شناسایی کنند. سنگ آهنی که احتمالا برای ساخت بست‌های فلزی در معماری سنگی هخامنشی کاربرد داشته است.
این باستان‌شناس در ادامه گفت: داریوش بزرگ شاهنشاه هخامنشی در کتیبه یادبود بنیاد کاخ آپادانا در شوش، یکی از باشکوه‌ترین بناهای سلطنتی ایران باستان، به محل تأمین سنگ استفاده شده در این کاخ با نام «ابیرادوش» اشاره می‌کند اما محل دقیق این معدن تاکنون ناشناخته مانده بود. کشف این معادن در آبدانان، در دامنه‌های کبیر کوه می‌تواند معمای تاریخی دو هزار سالهای را حل کند.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری اظهار کرد: باستان‌شناسان بر این باورند که این کشف نه تنها پنجره‌ای نو به فرایندهای ساخت و تأمین مصالح در امپراطوری هخامنشی می‌گشاید، بلکه می‌تواند الهام‌بخش بازنگری در شبکه‌های حمل و نقل، مدیریت منابع و فناوری‌های سنگتراشی دوران باستان در ایران و سراسر جهان باشد.
زارعی افزود: مسیر احتمالی حمل و نقل این سنگ‌ها از آبدانان به شوش، ترکیبی از جاده‌های کوهستانی و مسیرهای آبی از طریق رودخائه کرخه بوده است. فاصله این معادن تا شوش حدود ۱۵۰ کیلومتر برآورد می‌شود.
این باستان‌شناس بیان کرد: امیدواریم این کشف و پژوهش‌های پیوست آن، نه تنها گامی بزرگ در درک معماری و فناوری ساخت در عصر هخامنشی باشد، بلکه بتواند مبنایی برای ثبت جهانی این معادن در فهرست میراث جهانی یونسکو و توسعه پایدار گردشگری علمی و فرهنکی در منطقه زاگرس میانی باشد.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: این کشف، در صورت تأیید نهایی ارتباط با «ابیرادوش»، می‌تواند معادل کشف معدن مرمر آتن برای پارتنون در تاریخ معماری جهان باشد.
حدود یک دهه پیش نیز باستان‌شناسان ایرانی معادنی را از دوره هخامشی در دشت پاسارگاد و نواحی هم‌جوار آن کشف کرده بودند. فرهاد زارعی کردشولی، که سرپرست هیأت بررسی باستان‌شناسی شهرستان پاسارگاد بود، بهمن ماه سال ۱۳۹۵ درباره آن کشف گفته بود: «از این آثار می‌توان به ۲ معدن سنگ‌های آهکی تراورتن سفید در کوه الماس‌بُری تنب کرم و معادن سنگ‌های ماسه سنگی موسوم به ابوالوردی اشاره کرد. معدن «الماس‌بری»، به وسعت بیش از ۶ کیلومتر مربع، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معدن هخامنشی مربوط به پاسارگاد است که از بیش از چهل قسمت آن سنگ برداشت شده است. از سنگ‌های استخراج‌شده از معدن «ابوالوردی» در پر کردن فضای داخلی دیواره صفه تُل‌تخت و زیرسازی کاخ‌ها و آب‌نماهای باغ‌شاهی استفاده کرده‌اند.»
پژوهش‌های باستان‌شناسان آن زمان، درباره سیستم برداشت سنگ از معادن هخامنشی‌ها در پاسارگاد نشان می‌داد که «پس از انتخاب محل بُرش و براساس ابعاد بلوک مورد نیاز، حجاران اقدام به جداسازی بلوک‌ها با انواع تیشه و قلم می‌کردند و در مرحله بعد بلوک‌ها را که به‌صورت قلمه‌ستون‌های نیمه‌تراش و مکعبی‌شکل ۲ تا ۵۰ تُن بودند از صخره‌ها جدا می‌کردند و در دره‌های ریگزار مانند معدن به دامنه کوه انتقال می‌دادند. در مرحله بعدی بلوک‌ها را سوار بر ارابه‌های بزرگ می‌کردند و با چهارپایانی مانند گاو، پس از گذار از تنگه‌های بلاغی و سعادت‌شهر، به پاسارگاد انتقال می‌دادند و کار می‌گذاشتند. سپس بلوک‌ها یا قلمه‌ستون‌ها را با انواع تیشه‌ها (از زبره‌تراش تا بسیار ظریف) صاف می‌کردند و در پایان به‌وسیله لیف درخت خرما یا پوست کوسه صیقل می‌دادند.»
محمدابراهیم زارعی، رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت که آزمایش‌های دقیق‌تری برای بررسی نوع سنگ‌های مکشوفه، با هدف مقایسه با نمونه‌های موجود در ستون‌های کاخ شوش، در حال انجام است. این مطالعات تخصصی از دو هفته آینده وارد فاز جدیدی خواهد شد و در صورت اثبات هم‌خاستگاه بودن سنگ‌ها، پرونده ثبت جهانی شوش می‌تواند با اطلاعات تازه‌ای به‌روزرسانی شود و گامی راهبردی باشد که فرصت بازنگری و ارتقاء موقعیت جهانی این محوطه باستانی و همین طور منطقه کشف معدن را فراهم می‌آورد.
به گفته رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، هنگام بررسی [اولیه] این معادن، نشانه‌هایی از ابزارهای باستانی برش سنگ، بقایای استخراج و مقادیر معناداری از سنگ‌آهن نیز کشف شده است؛ سنگ آهنی که به‌احتمال قوی برای تولید بست‌های فلزی در معماری سنگی هخامنشی به‌کار می‌رفته است. این کشفیات، در کنار ویژگی‌های زمین‌شناختی منطقه، احتمال قدمت هخامنشی معادن را به شکل معناداری تقویت می‌کند.
لقمان احمدزاده شوهانی، باستان‌شناس سرپرست پروژه معادن آبدانان که به پیشنهاد «محمد حیدری»، معلم آبدانانی به شناسایی آن موفق شدند، درباره جزئیات این کشف که باستان شناسان را شگفت زده کرده است، توضیح داد: ۱۰ مهرماه، به‌طور کاملاً اتفاقی ویدئویی از یک کوهنورد به نام محمد حیدری در اکسپلور اینستاگرام دیدم. او در حال معرفی معادنی در کبیرکوه بود و تصور می‌کرد این سنگ‌ها برای ساخت آسیاب استفاده می‌شدند. اما چیزی که دیدم، با چیزی که او تصور می‌کرد، تفاوت اساسی داشت. شیوه استخراج این سنگ‌ها شباهت زیادی به روش‌های دوره هخامنشی داشت و بلافاصله فهمیدم که این موضوع باید بررسی و پیگیری شود.
این باستان‌شناس ادامه داد: بدون همراهی و دقت‌نظر محمد حیدری، این کشف ممکن نبود. او سه معدن را شناسایی کرده بود که شواهد زیادی از بهره‌برداری مهندسی‌شده در دوران باستان داشتند. این معادن، نه‌تنها از نظر مکان‌یابی، بلکه از نظر الگوهای برداشت سنگ، با معادن دوره هخامنشی هماهنگ بودند.
مقادیر معناداری سنگ‌آهن نیز کشف شده است، که احتمالا برای تولید بست‌های فلزی در معماری سنگی هخامنشی به‌کار می‌رفته است.
احمدزاده اظهار کرد: این کشف سرنخی جدید از محل استخراج سنگ‌های کاخ داریوش بزرگ به‌دست می‌دهد. در نبشته معروف که بر کاخ آپادانا شوش حک شده است، از منطقه‌ای به نام «ابیرادوش» به عنوان محل استخراج سنگ‌های این کاخ یاد شده است. تا پیش از این، مکان دقیق «ابیرادوش» در تاریخ گم بود، اما اکنون شواهد جدید می‌تواند نشان دهد که به احتمال بسیار زیاد معادن کشف‌شده در آبدانان همان نقطه گمشده‌اند.
سرپرست پروژهش معادن هخامنشی آبدانان ادامه داد: در مرحله دوم پروژه، با بهره‌گیری از فناوری‌های سنجش از دور، مدل‌سازی سه‌بعدی و تحلیل‌های پتروگرافی، در تلاشیم تا مسیرهای انتقال سنگ از آبدانان به شوش را بازسازی کنیم. این تحقیق می‌تواند نشان دهد که چگونه سنگ‌های عظیم و سنگین از کوه‌های زاگرس به شوش منتقل می‌شدند.
باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این معادن در ارتباط با همان ابیرادوش باشد. آزمایش‌ها در این باره درحال انجام است.
این باستان‌شناس تأکید کرد: این کشف نه تنها به ما کمک می‌کند تا به گمشده‌های تاریخ پی ببریم، بلکه یک روایت فراموش‌شده از دانش مهندسی، معماری و مدیریت منابع در دوران هخامنشی را بازخوانی کنیم. این معادن، اگر همان ابیرادوش باشند، بخشی از تمدنی بوده‌اند که هنوز هم شگفتی‌ساز است.
احمدزاده گفت: این کشف، اگر با آزمایش‌های دقیق‌تری تأیید شود، می‌تواند چشم‌اندازهای جدیدی را برای ثبت‌جهانی این معادن در یونسکو، توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه و پژوهش‌های علمی در مورد فناوری‌های ساخت در دوران هخامنشی فراهم آورد.
کاخ آپادانا که به گفته باستان‌شناسان سنگ‌های آن طبق کتیبه همین کاخ، از منطقه‌ای به نام «ابیرادوش» تهیه شده است و احتمالا در ارتباط با معاون نویافته در آبدانان باشد، در شهر باستانی شوش به دستور داریوش بزرگ در حدود سالهای ۵۱۵ ـ ۵۲۱ پیش از میلاد روی آثار و بقایای تمدن عیلامی بنا شد. کاخ در حفاری‌های بین سالهای ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۴ خورشیدی از زیر خاک بیرون آورده شد و ۱۰ مهر ۱۳۸۰ در آثار ملی ایران به شمارهٔ ۳۹۸۱ در فهرست میراث ملی به ثبت رسید و در سال ۲۰۱۵ به همراه شوش در فهرست میراث جهانی یونسکو، ثبت شد.
گفته شده است دیوارهای این کاخ از خشت با نمای آجری و ستون‌های آن از سنگ بود. دیوارهای داخلی آن با آجر لعاب‌دار پوشیده شده‌بود و دارای نقش‌های سربازان گارد جاویدان، شیر بالدار و گل نیلوفر آبی بود. بخش‌های مهمی از این کاخ در زمان اردشیر یکم، شاهنشاه هخامنشی دچار آتش‌سوزی شد و در زمان اردشیر دوم بازسازی شد و در نهایت در زمان حمله اسکندر، نابود شد. بقایای این کاخ همچنان در شوش دیده می‌شود.
