گروه راه و مسکن: توسعه دریا محور و اقتصاد دریا که اخیراً بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته که تعریف اقتصاد دریا محور در ادبیات جهانی عموماً با عنوان اقتصاد آبی یا Blue Economy از آن یاد می‌شود به معنای استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره‌های آبی اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچه‌ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت و ایجاد اشتغال و درنهایت افزایش تولید ناخالص داخلی تعریف می‌شود. مناطق ساحلی بستر فعالیت‌های عظیم اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌رود، به گونه‌ای که حدود دو سوم جمعیت جهان در محدوده ۶۰ کیلومتری حاشیه دریاها استقرار یافته‌اند و بیش از ۸۰ درصد از شهرهای بزرگ جهان که امروزه به عنوان قطب‌های تجاری شناخته می‌شوند، در مناطق ساحلی قرار دارند. در ایران بیش از ۵ هزار و ۸۰۰ کیلومتر سواحل اصلی، جزیره‌ای و رودخانه‌ای داریم، اما سهم بسیار پایینی در GDP ایران از حوزه کسب‌وکارهای دریایی است؛ به همین دلیل به تازگی به اهمیت اقتصاد دریا محور تاکید شده است.
تاکید رهبر معظم انقلاب به توسعه دریا محور در برنامه هفتم توسعه
شهریور ماه سال گذشته (۱۴۰۲) سیاست‌های کلی برنامه هفتم از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد که در بند ۱۱ آن به تحقق سیاست‌های کلی آمایش سرزمین با توجه به مزیت‌های بالفعل و بالقوه و اجرایی ساختن موارد برجسته آن با توجه ویژه بر دریا، سواحل، بنادر و آب‌های مرزی تاکید شد. با توجه به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در موضوع توسعه شهرهای ساحلی که جز سیاست‌های نظام است، طرح‌های مطالعاتی که برای مناطق شرق استان تعریف شده در توسعه فرهنگ عمومی مناطق ساحل‌نشین نیز اثرگذار خواهد بود. رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به سوابق دریانوردی ایرانیان در گذشته که باعث انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی به مناطق دیگر دنیا شد، گفتند: با وجود این سابقه و سواحل طولانی دریایی در شمال و به‌خصوص جنوب ایران، فرهنگ استفاده از فرصت‌های دریا در کشور مورد غفلت واقع شده و باید به فرهنگ عمومیِ مردم تبدیل شود. با ادامه تأکیدات رهبری، سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری کشورمان ششم آذرماه بخشنامه خط مشی‌ها و چارچوب کلان برنامه هفتم توسعه را ابلاغ کرد که در موضوعات کلیدی آن، به رشد اقتصادی عدالت‌محور با رویکرد ارتقای بهره‌وری با تأکید بر اقتصاد دریا محور اشاره شده، چرا که موضوعاتی مانند انرژی و ترانزیت یا اقتصاد دریا محور که موتور محرکه و کانون رشد اقتصادی و افزایش تولید هستند. از سوی دیگر استفاده از سواحل دریا و امواج آن به عنوان منبع تولید برق یا ورزش‌های تفریحی، فعالیت‌های گردشگری در ساحل یا اعماق دریا و آب درمانی از مهمترین منابع اشتغال‌زایی محسوب می‌شوند، بطوری که به ازای ایجاد یک شغل در بخش اقتصاد دریایی، چهار شغل جانبی ایجاد می‌شود.
ابلاغ سیاست‌های کلی توسعه دریا محور
همچنین طی هفته گذشته رهبر انقلاب اسلامی، سیاست‌های کلی توسعه دریا محور را در قالب 9 بند برای اقدام به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل یکصد و دهم قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، سیاست‌های کلی توسعه دریا محور را برای اقدام به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند. براساس این ابلاغیه قوه مجریه موظف است با کمک مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه و با بسیج دستگاه‌های مسئول، برنامه جامع تحقق این سیاست‌ها را، شامل تقدیم لوایح، تصویب مقررات و اقدامات اجرائی لازم در مهلت شش ماهه ارائه کند. در متن سیاست‌های کلی توسعه دریا محور تاکید شده است که دریاها و خصوصاً دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها از مواهب الهی و ذخایر و منابع سرشاری برای زمینه‌سازی رشد علم و فناوری، افزایش کار و ثروت، تأمین نیازهای حیاتی و تولید اقتدار و بستر مناسبی برای تمدن‌سازی می‌باشند. ایران با موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرارداشتن بین دو دریا و برخورداری از هزاران کیلومتر سواحل و نیز جزایر و ظرفیت‌های فراوان بر زمین مانده، لازم است با حضور مؤثر در ساحل، فراساحل، دریا و اقیانوس و بهره‌گیری از آن به عنوان یک پیشران و محور توسعه کشور، برای احراز جایگاه شایسته منطقه‌ای و جهانی در بهره‌گیری از دریا اقدام کند. حال در این شرایط این پرسش مطرح است که آيا زيرساخت‌هاي ايران توان بهره‌مندي از ظرفيت دريايي و ساحلي خود را دارد؟ تحقق اين اهداف نيازمند چيست؟ چه زماني اثرات اقتصادي اين سياست ابلاغی از سوی رهبر انقلاب بر معيشت مردم و اقتصاد كشور تاثير مي‌گذارد؟ «هادی حق‌شناس»- اقتصاددان و معاون سابق دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور به این پرسش‌ها پاسخ داده است.
توسعه بدون دریا تقریبا ناممکن است
هادی حق‌شناس به روزنامه «تجارت» گفته است:« برای اینکه اهمیت سیاست اقتصاد دریامحور را بیان کنیم کافی است به یک نکته اشاره کرد که همه کشورهای توسعه‌یافته در دنیا عموما متصل به دریا هستند؛ چه کشورهای توسعه یافته صنعتی و چه کشورهای توسعه یافته 7G همه از مسیر دریا به توسعه رسیدند. در واقع توسعه بدون دریا تقریبا ناممکن است؛ همچنین رسیدن به توسعه اقتصادی همراه با دسترسی به دریاهای امکان پذیر است و این به راحتی در کشورهای مختلف جهان اتفاق افتاده است . در واقع دستیابی یه ظرفیت های دریایی تسهیلات بزرگی برای رسیدن به توسعه اقتصادی است.»
توسعه پایدار ایران از مسیر دریا
او می‌گوید:« کشوری مثل ایران که ظرفیت بالقوه ای از دو طرف شمال و جنوب کشور به دسترسی به آب های آزاد دارد نیازمند فراهم سازی بسترهای مناسب برای رسیدن به توسعه پایدار از مسیر دریا است؛ بنابراین پیش شرط تحقق توسعه دریا محور قطعا در گرو نگاه سیاستگذاران، برنامه ریزان و مسیولان به مقوله دریا است.» معاون سابق دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور معتقد است:« آنچه که اکنون در کشور در جریان است متاسفانه عدم توجه به مساله دریا در چشم‌اندازهای توسعه‌ای کشور بوده است. همچنین در قوانین بودجه سالانه به مساله دریا کاملا بی‌توجهی شده بود و بیشتر به راه‌های خشکی و زمینی توجه شده بود.»
روند کند توسعه با تکا به منابع نفتی
این تحلیلگر مسائل اقتصادی می‌گوید: «طی سالیان گذشته همواره همه برنامه‌های توسعه‌ای کشور متکی به منافع نفتی ترسیم شده بودند و مادامی که درآمد نفتی کشور رشد داشت توسعه کشور با رشد مثبت رو به رو بود و هر گاه درآمد نفتی دست خوش کاهش قیمت، تحریم و محدودیت‌های بین المللی قرار می‌گرفت نیز توسعه کشور متوقف و منفی می‌شد.»
ضرورت هدایت جمعیت‌پذیری کشور به شهرهای ساحلی
حق‌شناس با بیان اینکه در استان‌های ساحلی شمال و جنوب کشور این امکان وجود دارد از ظرفیت دریا به توسعه و اشتغال برسند، می‌گوید:« توسعه شهرنشینی کشور عمدتا برمبنای مرکز کشور بوده و تقریبا هیچ شهر ساحلی دارای یک میلیون جمعیت نیست و این شهرها شاید حداکثر کمتر از ۱۰ درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده باشد؛ حتی شهرهای شمالی کشور بیشتر به دلیل موقعیت آب و هوایی آن مورد توجه جمعیت‌پذیری قرار گرفته تا ساحلی بودن آن؛ بنابراین برای توسعه اشتغال در سواحل کشور و رسیدن به توسعه دریا محور باید جمعیت‌پذیری در این مناطق رشد یابد.»
اشتغال پایدار با صنعتی شدن سواحل ایران
این اقتصاددان می‌گوید:« نگاه صنعت داخلی کشور نیز باید به همین نقطه معطوف شود که ساخت نیروگاه‌ها، صنایع اعم از فولاد، پتروشیمی و … با حفظ رعایت نکات زیست محیطی در نزدیکی دریا ساخته شوند؛ این درحالی است که اکثر این صنایع در شهرهایی که دسترسی به راه های دریایی ندارند ساخته شده است؛ این نکته نشان می‌دهد که نگاه توسعه‌ای رایج در کشور عمدتا از ظرفیت دریا و سواحل غافل بودند.» او معتقد است:« ساخت مجتمع‌های صنعتی و پتروشیمی در سواحل علاوه بر اینکه آلودگی محیط زیستی کمتری ایجاد می‌کند دسترسی آسانی به مسیر‌های دریایی و کاهش هزینه تجارت دارد از طرفی این موضوع باعث سوق دادن جمعیت به شهرهای ساحلی و ایجاد اشتغال پایدار در این مناطق می‌شود .»
اقتصاد دریا محور، نگاه دریا پایه مسئولان را می‌طلبد
معاون سابق دریایی سازمان بنادر و دریانوردی کشور تاکید دارد:« در مجموع سیاست ابلاغی اقتصاد دریا محور از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی که شاخص مهمی برای رسیدن به رشد اقتصادی دو برابری طی ۱۰ سال چه به لحاظ دریا، صنعت، گردشگری و تجارت نسبت به رشد اقتصادی کشور کاملا امکان پذیر است اما به شرطی که نگاه برنامه‌ریزان کشور هم نگاهی دریا پایه باشد.»
ملاحظات سیاسی مانع پیشرفت بنادر ایران
حق شناس با اشاره به ظرفیت مناسب حمل و نقل دریایی ایران، می‌گوید:« مجموع ناوگان دریایی ایران چه در نفتکش و تجاری در منطقه رتبه اول را دارد؛ این درحالی است که جایگاه بنادر کشور در رتبه اول نیست و متاسفانه گاهی بارهایی که به سمت ایران می آیند به دلیل تحریم‌های بین‌المللی در بنادر کشورهای همسایه تخلیه می‌شود و با کشتی‌های کوچک به بنادر ایران می‌آیند ؛ این به معنای آن نیست که ایران ظرفیت بنادر خوبی ندارد بلکه مسائل و تنش‌های سیاسی منجر به محدودیت در رشد بنادر کشور شده در واقع اکنون ملاحظات سیاسی و تحریم‌ها مانعی برای رشد و توسعه ظرفیت بندرگاهی و استفاده از این ظرفیت خدادادی و بالقوه در کشور شده است.» این کارشناس جمل و نقل دریایی کشور تاکید دارد:« اگر نگاه مسئولان کشور نگاهی دریاپایه باشد این پیش‌بینی می‌شود که کمتر از ۱۰ سال آینده اثرات مثبت اقتصاد دریا محور بر معیشت مردم و اقتصاد کشور را شاهد باشیم.»
