"بازار متشکل ارز" به بن بست خورد

اکنون با گذشت 6 ماه هیچ خبری از تشکیل این بازار نیست و در حالی که مقدمات شکل گیری آن به خوبی پیش رفته بود ظاهرا در میانه راه با مشکلاتی روبرو شده که آنطور که شنیده شده احتمال منتفی شدن تشکیل آن یا اعلام تشکیل صوری آن قوت گرفته است.
17 بهمن و اواسط فروردین ، زمان هایی بوده که برای راه اندازی این بازار اعلام شده بود . در نهایت اعضای هیئت مدیره بازار متشکل ارزی هم مشخص شدند و با توجه به اینکه کارهای نرم‌افزاری و سخت‌‌افزاری آن زمان می‌بُرد گفته شد که در موعد مقرر این بازار راه خواهد افتاد.
در مرحله بعدی محمود شکسته‌بند به عنوان مدیر عامل این بازار انتخاب شد. وی در سمت جدید خود در خصوص این بازار گفت: اگر مشکلی به وجود نیابد، بستر‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بازار متشکل ارزی تا چند روز آینده تکمیل می‌شود و هفته آینده این بازار آغاز به کار خواهد کرد. با گذشت چند روز و عبور از موعد باز هم خبری از تشکیل این بازار نشد . در گام بعد، اظهارنظر از سطح بانک مرکزی و اعضای این بازار نیز فراتر رفت. در روز ۲۰ اردیبهشت ماه فرهاد دژپسند،وزیر امور اقتصاد و دارایی وارد میدان شد و گفت: فعالیت بازار متشکل ارزی از هفته آینده آغاز و قیمت واقعی دلار نیز در این بازار کشف می‌شود.

ناهماهنگی هایی که موج می زند !
ماجراها به انتهای خرداد ماه رسید و به نظر می آمد مشکلی بروز کرده است، در روز چهارشنبه 22 خرداد جلسه ای با اعضای بازار متشکل ارزی تشکیل شد .جلسه مذکور تشکیل شد اما با صدای اعتراض صرافان به پایان رسید، صرافان به حق عضویت ۱۰۰ میلیون تومانی، کارمزد دو در هزار و نحوه‌ عملکرد این بازار نقدهای زیادی داشتند.
ایراد اصلی که صراف‌ها در این جلسه به بازار متشکل ارزی داشتند وجود نقاط کور و ابهامات فراوان در آیین‌نامه این بازار بود که راه‌اندازی آن را در آینده نزدیک مشکل ساخت. اما طبق آیین‌نامه زمان رسمی راه‌اندازی این بازار ۱۱ تیر ماه اعلام شد.
به دنبال مباحث مطرح شده در این جلسه، در روز ۲۵ خرداد ماه کارشناسان و مدیران ارزی بانک مرکزی و بازار متشکل ارزی در دفتر رئیس کل بانک مرکزی تشکیل جلسه دادند.
یک روز پس از آن مدیر عامل شرکت بازار متشکل ارزی از کاهش حق عضویت صرافان برای حضور در بازار متشکل ارزی از ۱۰۰ میلیون تومان به ۲۵ میلیون تومان خبر داد و گفت: تاکنون بالغ بر ۶۰ صرافی‌، حساب‌های بانکی مربوطه را گشایش کرده‌اند.ماجرا حسابی در حال بیخ پیدا کردن بود که تصمیمات ناشفاف هم مزید بر علت شد . بر همین اساس، از جمله گزاره‌هایی که از ابتدا با بازار متشکل ارزی همراه بوده این است که در نتیجه عملکرد این بازار نرخ ارز یکسان‌سازی می‌شود؛ یعنی در نرخ دلار نیمایی، آزاد و ۴۲۰۰ تومانی یکسان‌سازی انجام شود؛ اما همتی در حاشیه جلسه هیئت دولت در روز ۲۹ خرداد ماه گفت: نرخ نیمایی حذف نمی‌شود و قیمت آن به ارز آزاد نزدیک است. پس از آن شهاب ابراهیم‌ قربانی، از اعضای بازار متشکل ارزی در خصوص دلار نیمایی به تجارت‌نیوز گفت: اگر سازوکار بازار متشکل ارزی به خوبی پیش برود، دلار نیمایی نیز وارد این بازار می‌شود. در روز سوم تیر ماه هشتمین نشست رییس کل بانک مرکزی با اقتصاددانان برگزار شد، از جمله انتقادات اقتصاددانان در این جلسه به بازار متشکل ارزی این بود که این بازار یا شرایط فعلی بازار ارز و دلار تفاوتی ندارد و موجب چهار نرخی شدن دلار می‌شود.
این تشتت تصمیمات بر غبار آلود شدن اوضاع افزود . ماجرا به تیر ماه کشید اما عدم وجود خبری مبنی بر راه‌‌اندازی این بازار از ابتدای تیر این فرضیه را تقویت کرد که طبق آیین‌نامه یعنی در روز۱۱ تیر ماه این بازار راه‌اندازی نمی‌شود، تا این که در روز دوشنبه ۱۰ تیر ماه شهاب ابراهیم قربانی به تجارت‌نیوز گفت: هیچ خبری مبنی بر آغاز به کار این بازار از سوی بانک مرکزی و رییس کل آن صادر نشده است و باید منتظر دستور عبدالناصر همتی باشیم. در نهایت در روز تعیین شده یعنی سه‌شنبه ۱۱ تیر ماه، محمود شکسته‌بند گفت: امروز این بازار راه‌اندازی نمی‌شود. اما به زودی کار خود را آغاز می‌کند!

بن بست !
واقعیت این است که اگر این بازار به صورت «صوری» تشکیل شود بدون پشتوانه قوی اجرایی به فعالیت خواهد پرداخت که در این صورت ادامه فعالیت آن به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.بازوی اجرایی تشکیل این بازار به غیر از بانک مرکزی و موسسات پولی، صرافان هستند که چند ماهی است فعالیت چندان محکمی در بازار ارز ندارند اما بی میل به حضور در این بازار هم نیستند. با این حال درست زمانی که همه چیز داشت خوب پیش می رفت و طرفهای موضوع بر سر تشکیل این بازار، با نشست های گاه و بی گاه در ساختمان میرداماد مقدمات کار را کلید می زدند اتفاقات جدیدی همه چیز را تحت الشعاع قرار داد. خیلی ها فکرش را هم نمی کردند که این پروژه به بن بست بخورد چرا که همه در اردیبهشت و حتی خرداد منتظر اعلام رسمی تشکیل این بازار بودند و حتی همتی رئیس بانک مرکزی چند بار زمان آغاز فعالیت این بازار را اعلام کرد که با گذشت چند هفته مشخص شد خبری از تشکیل این بازار نخواهد بود.

پشت پرده ناکامی ها
مهدی فروغیان کارشناس ارز و از فعالان صراف در کشور با بیان اینکه بازار متشکل به مشکل خورده، گفت:‌ آن طور که ما شنیده ایم ظاهرا رقم درخواستی برای حق عضویت مهمترین بازیگران تشکیل این بازار یعنی صرافان گزاف بوده و به همین دلیل طرفین به مشکل برخورده اند.
وی به آفتاب یزد گفت:‌ پیشنهاد رسمی برای پرداخت حق عضویت 15 میلیونی صرافی ها در این بازار در کانون صرافان ایران مطرح شد اما
با مخالفت بیشتر اعضا روبرو گردید.
فروغیان متذکر شد: علاوه بر این تا همین امروز جزئیات فعالیت بازار متشکل ارزی برای فعالان اقتصادی مشخص نشده و ابهامی که در این باره وجود دارد خود مزید بر علت عدم استقبال فعالان اقتصادی واقعی از این پدیده است.
به گفته این کارشناس بازار ارز، صراف ها مشکلات جدی با ماهیت فعالیت این بازار دارند اما از طرف دیگر بانک مرکزی به آنها فشار می آورد که مطابق ضوابط تعریف شده عمل کنند این در حالی است که گام برداشتن در چارچوب تعیین شده برای صرافی ها صرفه اقتصادی ندارد.
وی در توضیح بیشتر می افزاید: عملیاتی که صرافی ها برای سودآوری مدنظر دارند از مکانیزم های پیچیده ای تبعیت می کند اما بانک مرکزی به دنبال ساده سازی مسائل است ، به عنوان نمونه صرافی‌هایی که می‌توانند حواله صادرکنندگان را به اسکناس تبدیل کنند، بالتبع سودی از این کار به دست می‌آورند در نتیجه من بعید می دانم صرافی‌ها علاقه‌مند باشند ارز نقدشان را به بازار متشکل ارزی وارد کنند.
فروغیان هدف از تشکیل بازارهای متعدد در حوزه ارز را کنترل قیمت و رصد فعالیت های ارزی دانست و تصریح کرد:‌ این وضعیت هم به نوبه خود گیج کننده است، در حال حاضر سامانه نیما و سنا فعال است ، بازار متشکل ارزی هم می گویند قرار است راه بیفتد اما سوال این است که وجود این‌ همه بازار و سامانه ارزی قرار است چه کمکی به فعالان اقتصادی در این وضعیت آشفته بکند؟
به نظر من اگر بازار متشکلی راه بیفتد طبعا باید بقیه بازارهای هم ارز فعلی در بازار جدید ادغام شوند تا همه چیز یکدست و درست بتواند فعالیت کند.
این کارشناس ارز در ادامه گفتگو با آفتاب یزد یادآور شد: شما نگاه کنید در کجای دنیا نرخ ارز از این همه تنوع و تعدد برخوردار است؟ همچنین در کجای دنیا چندین بازار ارزی وجود دارد که همزمان فعالیت کند؟ ما تازه فعالیت دلالان را به حساب نیاوردیم، این در حالی است که نرخ اعلامی آنها هم متفاوت با بقیه بازارهای موجود است ؛ به نظر می رسد سایه این تناقضات بر بازار متشکل بیشتر از هر چیز دیگر ناکامی و تشریفاتی بودن آن را در صورت ظهور نمایان می سازد.
وی با انتقاد از اتخاذ تصمیمات یکجانبه در بازارهای اقتصادی کشور از سوی نهادهای ذیربط گفت:‌وقتی تصمیمی قرار است با فعالیت تاجران ارتباط پیدا کند و تبعات آن با فعالان اقتصادی ارتباط می کند باید زمینه فعالیت آنها هم فراهم شود اما حق عضویت های درخواستی کلان نشان می دهد مشکل آنها پول است وگرنه می توانستند از فعالان اقتصادی نظر مشورتی بگیرند تا مانع دلسردی و ناامیدی نشوند.

ماجرای گروکشی چیست؟
بررسی زوایای پنهان ماجرا نکات ناگفته بیشتری را نمایان می کند که در جای خود جالب است. جواد ذاکری دانا، قائم مقام پیشین کانون صرافان ایرانیان درباره علت تعویق افتادن مداوم فعالیت بازار متشکل ارز می گوید: مشکل گروکشی است، یعنی در هیچ یک از جلسات مجمع عمومی کانون هیچ عضوی حاضر نشد شرایط اعلام شده را بپذیرد ، در نتیجه قبول حق پذیرش ۱۵ میلیونی با رای منفی مواجه شد، این در حالی است که این نرخ را شورای عالی کانون تصویب کرد و هیئت عالی نظارت نیز که سه نفر از آن‌ها از نماینده‌های بانک مرکزی هستند متاسفانه نرخ 15 میلیونی ورودیه را تایید کردند. وی افزود: درحالی که هر گونه تصمیمی که منجر به تحمیل مالی بر اعضای کانون باشد قاعدتا باید از طریق بالاترین رکن کانون که آن هم مجمع عمومی هست تنفیذ شود و اجرا آن برعهده شورای عالی کانون بگذارند. خودشان نمی‌توانند تصمیم ساز باشند حتی اگر هیئت عالی نظارت تایید کند. بیخ پیدا کردن این موضوع از اختلاف درونی میان بانک مرکزی و صرافان حکایت دارد. اما اتفاق بسیار جالبی که از 18 دی ماه سال گذشته تا به امروز رخ داده این است که مبلغ حق ورودیه یا پذیرش برای صرافان مطابق نرخ تورم تاکنون 3 بار تغییر کرده و هر بار یک قیمت به آنها اعلام می شود. هنگامی که بازار متشکل در آستانه استارت خوردن قرار داشت حق ورودیه 15 میلیون تومان بود که این رقم فقط چند هفته پابرجا بود و برخی از صرافی ها این رقم را پرداخت کردند؛ در 2 ماه باقیمانده به انتهای سال این رقم به 20 میلیون تومان رسید و در اتفاقی بسیار جالب از ابتدای سال 98 مبلغ حق عضویت به 20 میلیون تومان ، 50 میلیون و در نهایت به 100 میلیون رسید که این تغییرات مداوم موجب دلسردی و بی میلی بسیاری دیگر از صرافی ها برای ورود به بازار متشکل شد.
ذاکری درباره این اتفاق می گوید:‌ یکی از سهامداران بازار متشکل ارزی کانون صرافان ایرانیان بود بنابراین گفتند بازار متشکل ارزی باید از کانال این کانون عبور کند، کانون هم برای این که حق پذیرش‌ها را بگیرد، صرافان را مجبور کرد که برای ورود به این بازار حق پذیرش را بدهند و این جدای از حق عضویت در این بازار است. اتفاقی که افتاد این بود که چرا بازار متشکل ارزی به کانون صرافان ایرانیان منوط شد؟
وی معتقد است مشکل اصلی در این حیطه، ابهامات این بازار است که راه‌اندازی آن را به تعویق انداخته است. چون اگر یک صراف بتواند خوب نوسان گیری کند در یک معامله در درون بازار متشکل ارزی می‌تواند این پول (پذیرش در کانون صرافان و حق ثبت نام بازار متشکل ارزی) را به دست آورد. مشکل دیگر که صراف ها را برای ماندن در این بازار بی میل کرده « سود دستوری» است که چون دست و پای صرافان را برای سود کردن می بندد آنها میلی ندارند خود را با این بازار همراه نشان دهند.
مثلا اگر یک صرافی 200 هزار دلار در این بازار خرید کند اگر بانک مرکزی به صراف بگوید فقط نیم درصد حق سود کردن داری صرافی مذکور اگر امکان سود بردن بیشتر هم داشته باشد نمی تواند به آن ورود پیدا کند ولی مثلا در سامانه نیما سود یک درصدی رسمیت داشت که برای صراف به صرفه بود اما بازرگانان را دچار مشکل می کرد؛ به نظر می رسد این تصمیمات ناگهانی تاثیر بیشتری در بی ثباتی وضع موجود دارند.
به نظر می رسد « دستور فروش» برای صرافی ها گران آمده و آنها مایل نیستند که بانک مرکزی درباره میزان سود بردن آنها نظر بدهد. در نتیجه وجود این سازو کار صرافی ها را فراری می دهد مگر آنکه بانک مرکزی به آنها بگوید با سود متناسب ولی دلخواه وارد این بازار شوند؛ در غیر این صورت کمتر صرافی حاضر می شود هم حق عضویت و ورودیه بدهد هم متضرر شود.

اسکناس هایی که هجوم می آورند
یکی دیگر از مشکلات موجود در بازار فوق هجوم اسکناس های ارزی به این بازار است. مثلا گروهی مثل پتروشیمی ها که غرق در دلار هستند موظف هستند تا ۲۰ درصد از صادرات خود را به شکل اسکناس وارد بازار متشکل ارزی کنند، با این کار عملا بازار کوچک پنج درصدی را که عمق زیادی ندارد به شدت اشباع می‌کنند؛ این اتفاق بازار ارز را به ثبات قیمتی مناسبی می رساند یعنی می‌تواند تا حد نسبتا زیادی بازار ارز را کنترل کنند. ولی مناسبات لازم آن این است که حتما دستورالعمل آن را شفاف کنند و بگویند حاشیه سود دارد یا نه، فردایی می‌شود یا نه؟
بر اساس یکی از مصوبات بازار متشکل ارزی مقرر است که به منظور ساماندهی و توسعه بازار شفاف، منصفانه و کارا ، ارزها در آن به صورت نقد مطابق مقررات این مصوبه و سایر مقررات مرتبط با آن در بستر الکترونیکی مورد معامله قرار گیرند. از سوی دیگر آسیب شناسی رفتاری بازار تشکیل نشده و ارزیابی رفتار احتمالی آن نشان از آن دارد که در این پروسه ممکن است ارزهای مهم دیگر چندان مورد توجه واقع نشوند که این موضوع خود یک نقصان بزرگ است.یک فرضیه این است که در این رویداد بانک مرکزی باید اجازه دهد که ارز در چنین بازارر تعریف شده ای آزادی چرخش داشته باشد و محدود به اسکناس و کَش ( CASH ) نباشد. اما در شرایط تعریفی فعلی همه چیز منحصر به اسکناس شده و به حواله جات توجه کمتری شده ، در این حالت صراف ها بیشترین میدان عملیاتی شان منحصر به بخش حواله ای است که گستره زیادی از بخش واردات و صادرات کشور را در بر می گیرد بنا بر این اگر بازار متشکل دنبال این است که رگولاتوری واقعی را از دبی به تهران بیاورد باید به حواله‌جات درهم امارات هم توجه داشته باشد که قطعا اگر حوالجات درهم نیز وارد بازار شوند رگولاتوری واقعی اتفاق افتاده است.

ترسی که وجود دارد
کارشناسان می گویند وقتی بازار متشکل ارزی شکل می‌گیرد که صرافی‌ها بتوانند به این بازار وصل شوند و بازرگانان هم از آن استقبال کنند ضمن آنکه فضای اقتصادی کشور هم آمادگی پذیرش آن را داشته باشد.
اما به نظر می رسد یک نگرانی و ترس در این میان وجود دارد. این بازار باید به نحوی طراحی و اجرا شود که اولا نیازهای ارزی را بتواند پاسخ دهد و از آنجا که قرار است در این بازار کشف قیمت صورت بگیرد و خرید و فروش انجام پذیرد ممکن است با راه‌اندازی بازار، کشف قیمت بالاتر از نرخ فعلی بازار باشد، مثلا الان دلار ۱۲ هزار و 800 تومان است ممکن کشف قیمت در این بازار روی نرخ ۱۳ هزار و ۳۰۰ تومان باشد این اتفاق تلاطمات بازار را بیشتر می‌کند. فروغیان کارشناس ارز در این باره به خبرنگار آفتاب یزد می گوید:‌ بازار متشکل باید زمانی راه بیفتد که نرخ دلار در کانال 14 یا بالاتر باشد و در حال حاضر که قیمت زیر 13 هزار تومان است اعلام تشکیل این بازار ممکن است خود به خود باعث شوک ناشی از کشف قیمتهای بالاتر شود . وی افزود: وقتی تعادل و بالانس در بازار وجود دارد راه اندازی این بازار ممکن است شرایط را بدتر کند در نتیجه ترجیح این است که همین شرایط حفظ شود ولو اینکه صرافی ها هم آمادگی چندانی برای پیوستن به این پروسه ندارند ضمن آنکه ممکن است کشف قیمت خود نوسانی ایجاد کند که « شبه شوک» باشد.پیشتر معصومه آقاپور علیشاهی، عضو هیئت رئیسه کمیسیون اقتصادی مجلس گفته بود که دلیل به تعویق انداختن تشکیل بازار متشکل ارزی این است که ثبات این روزهای نرخ ارز در بازار برهم نخورد.

موافقان محتاط
کارشناسان بازار سرمایه معتقدند که راه اندازی بازار متشکل ارزی علاوه بر کمک به صنایع داخلی و تاثیر آن بر بازار سرمایه، جایگاه اقتصاد ایران را در مقابل تلاطم تحریم ها تقویت می کند.
البته همانطور که در سطور بالا ذکر شد راه اندازی بازار متشکل ارزی موضوع تازه ای نیست و از جمله مسائلی است که از چند وقت گذشته به منظور ایجاد تعادل در بازار ارز و کشف قیمت واقعی مورد بحث و مذاکره قرار گرفته است.
با این حال به نظر می رسد برخی از ناظران با وجود اطلاعات اندک از تاثیر راه اندازی این بازار بر سایر بخش های سرمایه ای جامعه همچون بورس نگاه محتاطانه اما خوش بینانه به این موضوع دارند. بر اساس رصد نظرات کارشناسان ، آنها می گویند هنوز اطلاعات دقیقی در خصوص تاثیر احتمالی این بازار بر سیستم سرمایه ای کشور ارائه نشده اما وجود چنین بازاری ممکن است زمینه ایجاد شفافیت در معاملات ارزی را برای متقاضیان فراهم ‌کند. از سوی دیگر انتظار می رود این بازار علاوه بر اینکه باعث ‌شود تا فعالان بازار بتوانند ارز صادراتی خود را به قیمت قابل قبولی بفروشند، به وارد کنندگان هم کمک کند تا قادر به فعالیت با یک نرخ واحد باشند امری که برخی دیگر از خبره های اقتصاد تحقق آن را دشوار می دانند. به نظر می رسد استنباط‌های خوش بینانه ای که از راه اندازی بازار متشکل ارزی به دست آمده در فضایی غبار آلود قرار دارد و اینکه در عمل آیا این استنباط‌ها درست باشد یا خیر همچنان مشخص نیست.مثلا انتظار واحد شدن نرخ ارز در همین بدو امر رنگ می بازد چرا که با راه اندازی بازار متشکل ارزی، سامانه نیما حذف نخواهد شد و صادرکنندگان باید کماکان ارز خود را در سامانه نیما عرضه کنند در نتیجه این موضوع از راه اندازی بازار متشکل ارزی مستقل است.
کماکان این واقعیت بی معنا نیست که ابهامات موجود مشخص نمی کند که با راه اندازی بازار متشکل ارزی شاهد چه اتفاقاتی در بازار سرمایه باشیم اما به طور حتم افزایش نرخ ارز نیما به نفع شرکت‌های صادرکننده خواهد بود.