امروزه مراکز بسیاری وجود دارد که در زمینه تهیه آمار فعالیت می کنند. اداره ثبت احوال آمارهای تولد، وفات، ازدواج و طلاق را ارایه می کند. سازمان ثبت اسناد و املاک کشور آمارهای مرتبط با نقل وانتقال ها را ارایه می کند. بانک مرکزی آمار مرتبط با تورم و قیمت های طلا و ارز را اعلام می کند و خلاصه اینکه در هر گوشه از کشور دستگاهی قد علم کرده و به ارایه آمار می پردازد غافل از اینکه دستگاهی به نام مرکز آمار ایران تعیین و تاسیس شده است. می توانست مرکز آمار ایران با عنوان سازمان، معاونت ریاست جمهوری یا هر عنوان دیگری نامگذاری شود، اما به نظر می رسد دلیل نامگذاری مرکز برای این بوده که تمامی دستگاهها موظف شوند آمار واطلاعات خود را به این مرکز اعلام کنند تا برای جلوگیری از اختلاف سلیقه و آمارهای متناقض، مرکز آمار ایران دست به جمع آوری اطلاعات بزند و یک عدد متحد بدور از تناقض در اختیار مردم ومسوولان قرار دهد. اما این معضل همچنان وجود دارد و ارایه آمارهای متناقض بلای جان اقتصاد کشور شده و تاثیرات منفی خود را بر اذهان عمومی می گذارد.
تاریخچه شکل گیری مرکز آمار
اکنون میخواهیم ببینیم مرکز آمار کنونی بهعنوان یک سازمان اجتماعی بزرگ که بهطور روزافزون دامنۀ فعالیتهای خود را گستردهتر میسازد، در طول زمان چگونه شکل گرفته است؟ در سال ۱۲۹۷ ه ش ادارۀ ثبت احوال کشور به منظور ثبت وقایع چهارگانه (تولد، مرگ، ازدواج و طلاق) تأسیس شد. در گذشته ثبت امور مربوط به ولادت و ازدواج در ایران بهصورت سنتی عمدتاً با مراجعه به روحانیون، ریشسفیدان محله یا بزرگان طایفه و قبیله انجام میگرفت تا آنکه ثبت احوال به شیوۀ کنونی با پیروی از کشورهای اروپایی در ایران رواج یافت. بر اساس مصوبۀ هیئت وزیران در تاریخ ۲۰ آذرماه ۱۲۹۷ مقررات تشکیل ادارۀ سجل احوال در وزارت کشور تهیه شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت، ازدواج و طلاق توسط ادارۀ مذکور، ضرورت آگاهی از جمعیت کشور و تعیین سازمانی که به جمعآوری این اطلاعات بپردازد، مورد توجه قرار گرفت و منجر به آن شد که در سال ۱۳۰۳ آییننامهای به تصویب برسد و در این آییننامه بخش مسئول آمار و وظایف آن مشخص شود. بر اساس این مصوبه مسئولیت جمعآوری و متمرکزکردن آمارهای مورد نیاز به عهدۀ وزارت کشور گذاشته شد.
نیاز روزافزون دستگاههای برنامهریزی کشور به آمار و اطلاعات و ضرورت همکاری بسیار نزدیک سازمان اصلی تولیدکنندۀ آمار با دستگاه برنامهریزی موجب شد تا براساس قانون ۱۳۴۴، ادارۀ آمار عمومی از وزارت کشور جدا شود و با نام مرکز آمار ایران به سازمان برنامه و بودجه بپیوندند که اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می دهد. اکنون در آستانه روز آمار قرار داریم و به همین بهانه از دکتر جواد حسین زاده، رییس مرکز آمار ایران نظر خواهی کردیم.
لزوم هماهنگی در نظام آماری
رئيس مركز آمار ايران در پاسخ به اینکه چرا دستگاههای متعددی به ارایه آمار می پردازند که تناقض ایجاد می کند و باعث اشکال در مدیریت کشور و بدبینی در بین مردم می شود گفت: نظام آماري، نظامي يكپارچه و هماهنگ است و نبايد حركتي جدا جدا داشته باشد.
دکتر جواد حسین زاده با تاکید بر اینکه در اين نظام آماری، تقسيم كار به صورت ملي در بين نهادهاي ذي ربط صورت ميگيرد تا از همافزايي فعاليت اين نهادها، در جهت بهرهوري هر چه بيشتر نظام آماري استفاده شود گفت: براي تحقق اين مهم، شعار روز آمار امسال نيز "همگرايي ملي براي مدرن سازي نظام آماري كشور" انتخاب شده است.
وي با بيان اين كه ريشه كلمه آمار( statistic ) از كلمه state به معناي حكومت است، گفت: اين نامگذاری نشان می دهد كه ايجاد علم آمار در اصل به منظور اداره حكومت بوده و يك كالاي عمومي است.
رئيس مركز آمار ايران با تاکید بر اینکه وظايف اصلي دولت ها كه توزيع درآمد و ثبات اقتصادي است ، بدون آمار رسمي محقق نمی شود گفت: شرط مهم در ارایه آمار رسمی داشتن كيفيت است و در مجموع، حكمراني خوب و شايسته بدون آمار درست و دقیق امكان پذير نيست.
وی به تشریح تاثیر ارایه آمار در تصمیم گیری پرداخت و گفت: از آمارهاي توليد شده همه استفاده مي كنند و در اصل هر کس که بخواهد برنامه اجرایی درستی داشته باشد، باید در مورد آن اقدام اطلاعات دقیقی داشته باشد.
حسین زاده آمار را كالايی عمومي توصیف کرد كه در اختيار همگان قرار ميگيرد و گفت: ويژگي كالاي خصوصي این است که مشمول رقابت پذيري می شود، در حالی که براي كالاهاي عمومي مانند آمار كه جزو كالاهاي اساسي براي حكومتداري هستند، رقابت آماری معني ندارد.
وي با تاكيد بر اینکه اعتماد به آمارهاي رسمي، از اركان اعتماد به خوبي حاكميت است گفت: اگر اعتماد عمومي به آمارهاي رسمي كه يك سرمايه اجتماعي است، كاهش يابد، اثرات منفي بر رشد و توسعه كشور خواهد گذاشت.
گرایشهای سه گانه آماری
رئيس مركز آمار ايران سه گرايش مسلط در توسعه نظام آماري در دنيا را ، كاهش آمارگيري سنتي و ثبتي مبنا كردن نظام آماري، محوريت نقش سازمانهاي آماري(NSO ) در هماهنگي نظام آماري و اصلاح قوانين نظام آماري ذكر كرد و افزود: بحث همگرايي در نظام آماري توسط مركز آمار ايران دنبال ميشود تا از تمام ظرفيتهاي موجود در كشور استفاده شده و از همافزايي آنها، نظام آماري مدرن تحقق يابد.
وي با تاكيد بر اینکه چنين نظام يكپارچه ای، مشكلات نظام آماري سنتي را رفع مي كند گفت: نظام آماری یک پارچه، هزينه را كاهش و بهرهوري و ارزش افزوده را افزايش ميدهد.
حسين زاده با اعلام اینکه فهرست آمارهاي رسمي توسط مركز آمار ايران تهيه می شود گفت: چنانچه روند تصويب آن در كميسيون تخصصي و شوراي عالي آمار طي شود، تقسيم كار در بين نهادهاي ذي ربط براي توليد اين آمارها با رويكرد همگرايي در نظام آماري انجام خواهد شد.
رییس مرکز آمار با اشاره به حوزه های متنوع آماری در کشور گفت: مرکز آمار، آمارهای منطقه ای مختلفی در حوزه های روستا و شهری، حساب های منطقه ای، ضریب جینی، درآمد و غیره را شامل می شود که تمامی این آمارها ملی و منطقه ای هستند.
وی با بیان اینکه انتشار آمار در حوزه تورم، کالاها و خدمات مصرفی شامل دو شاخصه شهری و روستایی است گفت: آمار شهری اول هرماه و آمار روستایی هفتم هرماه منتشر می شود.
حسین زاده با تاکید بر اینکه تورم ملی محصول جدید مرکز آمار است گفت: از تجمیع دو تورم شهری و روستایی، تورم ملی بدست می آید.
وی با بیان اینکه آمار اصلی همان آمار ملی است افزود: سال پایه آماری را از سال 1390 به 1395 تغییر دادیم. تغییر سال پایه فرآیند جایگذاری یک سال پایه جدید به جای سال پایه قدیمی جهت محاسبه محصول ناخالص داخلی به قیمت ثابت است.
اهمیت تغییر سال پایه
رییس مرکز آمار در پاسخ به اینکه اهمیت تغییر سال پایه چیست گفت: بهمنظور محاسبه رشد اقتصادی لازم است اثر افزایش قیمت از محاسبات حذف شود که این فرآیند را محاسبه تولید ناخالص داخلی به قیمتهای ثابت مینامند. دراین فرآیند یک سال مشخص به عنوان سال پایه انتخاب میشود و قیمتهای آن سال مبنای ارزشگذاری محاسبات سالهای بعد قرار میگیرد.
وی دلایل تغییر سال پایه را به طور خلاصه تغییر الگوی محصولات تولیدی، بهبود تکنولوژی، ایجاد نوآوریها، تغییر الگوی مصرف و تغییر در قیمتهای نسبی برشمرد.
حسین زاده افزود: تغییر در قیمتهای نسبی میتواند منجر به تغییر انتخابهای تولیدکننده و مصرفکننده شود که هر دو سمت تولید و مصرف را تحت تأثیر قرار میدهند.
رییس مرکز آمار با تأکید بر اینکه بهروزرسانی بهموقع سال پایه سبب میشود تغییرات الگوی فعالیتهای اقتصادی و ساختار قیمتها دیده شود افزود: از آنجا که محاسبات سالهای گذشته مرکز آمار ایران بر پایه سال ١٣٧٦ بوده و از سال ١٣٧٦ تاکنون تغییرات بسیاری در ساختار اقتصاد ایران اتفاق افتاده، لزوم بهروز کردن سال پایه بهمنظور ارائه تصویر دقیقتری از وضعیت اقتصادی احساس میشد.
وی با اعلام اینکه اگرچه بر مبنای توصیههای بینالمللی پیشنهاد شده تغییر سال پایه هر پنج سال یکبار انجام شود، اما برخی از کشورها با کمتر و برخی با بیشتر از پنج سال فاصله بین دو سال پایه، به تغییر سال پایه پرداختهاند گفت: تفاوت در فواصل زمانی تغییر سال پایه در کشورهای مختلف به علل مختلفی از جمله در دسترس بودن دادهها، بهروز بودن آنها و وجود تغییرات معنیدار در ساختار اقتصاد بستگی دارد.
حسین زاده تاکید کرد: براساس توصیههای بین المللی، باید سالی به عنوان سال پایه انتخاب شود که درآن متغیرهای اقتصادی دارای ثبات بيشتري باشند.
وی با یادآوری اینکه فرآیند و مراحل انجام تغییر سال پایه امری پیچیده و زمانبر است، به مراحل این فرآیند اشاره کرد و گفت: مطالعه روشهای محاسبات محصول ناخالص داخلی به قیمت ثابت، طراحی و اجرای طرحهای آماری (طرحهای قیمت، طرحهای ویژه حسابهای ملی، طرحهای جاری مرکز آمار، جمع آوری آمارهای ثبتی)، شناسایی و تعیین شاخصهای مناسب رشته فعالیتها، شناسایی منابع مورد نیاز تهیه شاخصها و تهیه و محاسبه شاخصهای مناسب تعدیلکننده، برخی از مراحل طی شده برای این منظور در مرکز آمار ایران بوده است.
چالش آماری با بانک مرکزی
رییس مرکز آمار در پاسخ به اینکه یکی از جدی ترین چالشهای کنونی کشور تفاوت اعداد مرکز آمار با بانک مرکزی است، در خصوص چرایی تفاوت این اعداد گفت: واقعیت است که ما در جمعیت آماری خود حدود 290 منطقه شهری را ارزیابی می کنیم در حالیکه بانک مرکزی تنها مناطق بزرگ شهری را زیر پوشش آماری خود قرار می دهد، به این ترتیب بانک مرکزی تورم روستایی را محاسبه نمی کند.
وی با اشاره به جلسات کارشناسی که با حضور رییس سازمان برنامه و بودجه و نمایندگانی از وزارت اقتصاد و بانک مرکزی برگزار شده گفت: مرجع رسمی آمار در ایران، مرکز آمار ایران است و در جلسات کارشناسی که برگزار شد، بر این مهم تاکید شده است.
حسین زاده با تاکید بر اینکه در دنیا بیش از 97.5 درصد اطلاعات آماری توسط سازمان های آماری جمع آوری و منتشر می شود گفت: اینکه انتظار داشته باشیم در ایران نیز همین روال ادامه داشته باشد، خواسته زیاد یا غیر منطقی نیست.
وی در پاسخ به اینکه امروزه عددهای متناقضی در مورد تورم اعلام می شود که باعث گلایه بسیاری شده زیرا در نهایت مشخص نمی شود کدام عدد درست است گفت: تورم واقعی همانی است که منتشر می شود، اما حس مردم از آمارهای تورم اعلام شده با آنچه می بینند متفاوت است. حس مردم درست است زیرا تورم اعلام شده، آمار میانگین بسته کالاست. لذا زمانی که به صورت موردی تورم اقلام را بررسی می کنیم، شاهد رشد قیمت ها هستیم.
رییس مرکز آمار به اجزای بسته کالای مورد بررسی در تعیین میزان تورم اشاره کرد و گفت: خوراکی و آشامیدنی ها، دخانیات، پوشاک، مسکن، آب، برق، گاز، حمل و نقل، آموزش و غیره از جمله اقلامی است که در بسته تورمی مورد بررسی قرار می گیرد و براساس آن نرخ تورم هرماه محاسبه می شود.
حسین زاده با اشاره به اين كه تمرکز بر رفع خلاءهای آماری از اولویت های مركز آمار ايران است گفت: با توجه به پیچیدگی های تولید آمارهای علم و فناوری بخصوص تحقیق و توسعه، گسترش و بهبود نظام آماری مرتبط با علم و فناوری مستلزم همکاری تمامی ذینفعان و متولیان این حوزه بوده و لازم است توجه ویژهای از سوی سازمان برنامه و بودجه کشور به منظور تخصیص منابع مالی و انسانی متناسب، برای تولید و پوشش کامل آمارهای این حوزه به عمل آيد.
